Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 20

[p. 24]

Hendrik Doedijns en de gekookte sleutels van Rabelais
Paul J. Smith

Een van de meest interessante lezers van François Rabelais in de Nederlanden is de Haagse advocaat Hendrik Doedijns (1659?-1700). Het enige literaire werk dat op zijn naam staat, het satirische tijdschrift de Haegse Mercurius, dat met zijn twee jaargangen (1697-1699), en in totaal 219 nummers, het eerste spectatoriale tijdschrift is in de Nederlandse letterkunde, bevat meer dan 35 reminiscenties aan het werk van Rabelais. In een artikel dat enkele jaren geleden verschenen is in dit tijdschrift heb ik een poging gedaan een zo volledig mogelijk beeld te geven van de vele verwijzingen naar het leven

[p. 25]

en het werk van Rabelais die in de Haegse Mercurius voorkomen.^1. In dit overzicht bleef de herkomst van een enkele verwijzing, met name die van de ‘sleutel-anecdote’, onduidelijk. Inmiddels meen ik de bronnen hiervan getraceerd te hebben en zo een completer beeld te kunnen geven van de manier waarop Doedijns Rabelais las en verwerkte in zijn periodiek.

De tekst van de genoemde sleutel-anecdote luidt als volgt:^2.

Den koddigen Doctor Rabelais was van avijs, dat men geen beter aperitijf medicament kan prepareren, als met een bos sleutels op te kooken, nadien die sterk openen (HM I, 87, 4 juni 1698).

De bron van deze amusante passage kon ik indertijd niet terugvinden in de voor de hand liggende teksten: het romanwerk van Rabelais of de korte, anonieme, biografische schets, die in vele zeventiende-eeuwse edities van zijn werk opgenomen werd. De anecdote blijkt vermeld te worden in een van de eerste kritische studies die over Rabelais verschenen zijn, namelijk Le véritable Rabelais réformé van Jean Bernier (1697).^3. Hierin vinden we de volgende verwijzing:

Quant aux clefs qu'il faisoit boüillir comme un remede aperitif, pour se moquer de Medecins de Paris, qui n'avoient ordonné au Cardinal du Belai son Patron, qu'une décoction aperitive, c'est un conte qu'Arlequin a accommodé de nôtre tems à son Théatre, aprés l'avoir pris d'un Auteur fort suspect, fort sale, & fort peu du goût des honnêtes gens (pp. 20-21).

In een marginale noot legt Bernier uit dat de niet met name genoemde ‘Auteur fort suspect’ de schrijver is van ‘Le Moyen de parvenir, méchant Livre en toutes façons’. De manier waarop Bernier dit werk beschrijft, heeft natuurlijk een onbedoeld effect, namelijk dat de nieuwsgierigheid van de lezer naar dit verderfelijke werk geprikkeld wordt. Ik kom hier straks nog uitgebreid op terug. Wat Bernier met de ‘conte’ van Arlequin bedoelt, legt hij helaas niet nader uit. In het uitgebreide Arlequin-repertoire van het Franse toneel van het einde van de zeventiende eeuw, heb ik de verwijzing niet kunnen achterhalen.

Het is evenwel lang niet zeker dat Bernier de directe bron is van Doedijns' sleutelanecdote. Er zijn zowel argumenten vóór als tegen aan te voeren. Het voornaamste argument dat vóór Bernier als bron van Doedijns pleit, betreft de tweede, tot dusver onopgehelderde verwijzing van Doedijns naar Rabelais: namelijk de facetieuze etymologie die hij geeft van de naam ‘Rabelais’: Rabelaesius, aliàs Rabie-laesus’ (HM II, 20). Deze etymologie, die, volgens een tekst van de humanist Jean Visagier (1536), verzonnen zou zijn door een van de vijanden van Rabelais (misschien Calvijn of J.C. Scaliger),^4. wordt ook door Bernier (zij het met afkeuring) vermeld:

Il y a des gens de si grand loisir, qu'il s'en est trouvé qui ont voulu joüer sur son nom. par des anagrammes, des étymologies & des allusions, qui ne font rien à nôtre sujet (p. 2).

In een marginale noot wordt als voorbeeld gegeven: Rabula rabie laesus. Doedijns kan evenwel deze etymologie ook elders aangetroffen hebben: onder meer in een werk waarnaar Bernier enkele malen verwijst, het in het Latijn gestelde Floretum

1. Zie mijn ‘Doedijns’ Haegse Mercurius en Rabelais'. In: Med. JCW 15 (1992), pp. 1-9.

2. H[endrik] D[oedijns], Haegse Mercurius [...]. 's Gravenhage, gedrukt by Gillis van Limburg, voor den Auteur (UBL 1147 B 27).

3. De volledige titel luidt: Jugement et nouvelles Observations sur les oeuvres de Maitre F. Rabelais, ou le véritable Rabelais réformé. Avec la carte du Cinonois. Parijs, L. d'Houry, 1697 (UBL 700 E 15). Het laatste deel van de titel is een spottende verwijzing naar het felle, anti-protestantse pamflet Le Rabelais reformé par les ministres [...] van de Jezuïet François Garasse (1619).

4. Cf. Marcel de Grève, L'interprétation de Rabelais au XVI^e siècle. Genève, Droz, 1961, p. 30.

[p. 26]

philosophicum van Antoine Le Roy (1640), een curieus mengsel van lofdichten op Rabelais en de stad Meudon (alwaar Rabelais tegen het eind van zijn leven, als beloning voor bewezen diensten, een parochie toegewezen kreeg), een aantal wetenswaardigheden over zijn leven en werk, plus een bloemlezing van citaten over Rabelais, afkomstig van bekende personen.

Een argument tegen Le véritable Rabelais réformé als bron voor Doedijns' Rabelaisverwijzing betreft de respectievelijke data van publicatie, die wel zeer dicht bij elkaar liggen: 1697 voor Le véritable Rabelais réformé en 1698 voor het desbetreffende nummer van de Haegse Mercurius. Dit argument kan echter ook ten faveure van Le véritable Rabelais réformé geïnterpreteerd worden: immers de Haegse Mercurius put, zoals bekend, zijn stof voor een belangrijk deel uit de directe actualiteit.

Het is dus mogelijk dat Doedijns de sleutel-anecdote over Rabelais elders gevonden heeft. Een van de teksten die als eventuele bron in aanmerking komt, is de door Bernier vermelde Moyen de parvenir, een anoniem werk, waarvan de volledige titel luidt: Le moyen de parvenir, oeuvre contenant la raison de tout ce qui a esté, est et sera. Dit werk wordt in het algemeen toegeschreven aan François Brouart, beter bekend onder de naam Béroalde de Verville (1556-1629?) en is verschenen zonder serieuze aanduiding van drukker, plaats of datum (‘Imprimé cette année’). Het werk is voor het eerst gedrukt omstreeks 1610 (en nadien enkele malen uitgegeven, onder meer in Leiden, [1675] bij S. Matthysz). Dit gedeeltelijk in dialoogvorm geschreven werk is in vele opzichten Rabelaisiaans te noemen: niet alleen imiteert het veelvuldig de abondante stijl van Rabelais, maar het bevat ook vele verwijzingen naar diens leven en werk, en het voert zelfs Rabelais als sprekend personage ten tonele. De bij Doedijns cursorisch vermelde sleutel-anecdote komt bij Beroalde de Verville in een uitgebreide vorm voor, in een passage waarin Rabelais als de belangrijkste inspirator van het werk genoemd wordt:^5.

[Ce livre] embrasse les mystères approuvés de toutes sciences, pour autant qu'il est la juste, solide et naïve interprétation de la pure Kabbale, de valeur non imaginaire. Ne parlez plus de Clavicules ou clavifesses ni d'arts apéritifs, canons et artillerie (qui sont engins grandement ouvrants) puisque vous avez ces cahiers de vérité, ce bon volume, qui est la grosse clef d'ordonnance à laquelle pend le trousseau de toutes clefs.
Pour le prouver, j'ai le père Rabelais le docte, qui fut médecin de Monsieur le Cardinal Du Bellay; et je le mets ici en avant pource que les substances de ce présent ouvrage, mémoires et enseignements de ce Livre, furent trouvées entre les menues besognes de la fille de l'auteur. Ce cardinal étant au lit, malade d'une humeur hypocondriaque, fit assembler les médecins pour consulter un remède à son mal. Il fut avisé par la docte conférence des docteurs qu'il fallait faire à Monsieur une décoction apéritive, qui réduite en sirop serait accomodée à son usage ordinaire. Rabelais ayant recueilli cette résolution, sort et laisse Messieurs achever de caqueter pour mieux employer l'argent; et fait ledit sieur mettre au milieu de la cour un trépied sur un grand feu, un chaudron dessus plein d'eau, où il mit le plus de clefs qu'il put trouver, et en prépoint comme ménager remuait ces clefs avec un bâton pour les faire prendre cuisson. Les docteurs descendus voyant cet appareil et s'en enquêtant, il leur dit: ‘Messiuers, j'accomplis votre ordonnance, d'autant qu'il n'y a rien tant apéritif que des clefs [...]’. Je pense que cette preuve est de mérite (pp. 28-29).

Een sterk argument vóór de identificatie van Le moyen de parvenir als bron van Doedijns ligt in de wijze waarop Doedijns zijn anecdote vertelt: allereerst spreken zowel

5. Ik citeer naar de in het modern Frans uitgegeven editie van Hélène Moreau en André Tournon, Aix-en-Provence, Publications de l'Université de Provence, 1983.

[p. 27]

Doedijns als Verville van een bos sleutels (‘trousseau’), - dit in tegenstelling tot Bernier. Ten tweede komt de in de overtreffende trap gestelde zinsnede ‘dat men geen beter aperitijf medicament kan preparen, als met een bos sleutels op te kooken’ syntactisch overeen met Vervilles zin: ‘qu'il n'y a rien tant apéritif que des clefs’.

Zolang er geen andere tekst bekend is die Rabelais' sleutel-anecdote vermeldt, houd ik het dus op Vervilles Moyen de parvenir als bron van Doedijns. Het een en ander completeert het beeld dat we hebben van Doedijns als Rabelaislezer: niet alleen is Doedijns gedurende de gehele verschijningsperiode van de Haegse Mercurius gefascineerd bezig met Rabelais, waarbij hij nu eens uit zijn geheugen citeert (en dan ook fouten maakt), dan weer precieze citaten geeft uit zowel de oorspronkelijke Franse versie als uit de Nederlandse vertaling van N.J. Wieringa (1682). Ook blijkt hij zijn interesse naar Rabelais op andere wijze te bevredigen, buiten het gebaande pad van de Frans- en Nederlandstalige edities van het werk om, en dit op ludieke wijze in zijn Haegse Mercurius te verwerken.