Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 19

[p. 26]

Boekbesprekingen

Elly Groenenboom-Draai: De Rotterdamse Woelreus. De Rotterdamsche Hermes (1720-'21) van Jacob Campo Weyerman: Cultuurhistorische verkenningen in een achttiende-eeuwse periodiek. Amsterdam/Atlanta GA: Rodopi 1994. (Atlantis 8) [12], 628 p. III. ISBN 90-5183-380-6 Hfl. 90,-.

Enige tijd geleden promoveerde Elly Groenenboom-Draai op Weyermans eerste periodiek: De Rotterdamsche Hermes. Voor de lezer van de Mededelingen zal het niet nodig zijn hier Weyerman en zijn tijdschrift te introduceren alvorens tot bespreking van het proefschrift over te gaan. Temeer omdat het boek tegelijkertijd een compilatie is van al het meer of minder grondige werk dat in het kader van de Mededelingen van de Stichting ooit op gestencilde blaadjes, en later meer in de vorm van een gevestigd tijdschrift is bijeengebracht.

Aanvankelijk was het de bedoeling om de RH - sinds 1980 in reprint gemakkelijk toegankelijk - van verklarende noten en commentaar te voorzien. Dit bleek, zoals de Weyermankenners zullen begrijpen, een klus die niet in het voor een promotie wenselijke tijdsbestek te klaren was. Vele moeilijk te doorgronden toespelingen in de tekst worden met het voortschrijden der tijd steeds duisterder en blijken daardoor onoplosbaar. Daarbij heeft de auteur er bij nader inzien voor gekozen om de lezer een wat meer samenhangend beeld van de inhoud van het tijdschrift voor te schotelen door haar inhoudelijke ontrafeling van de Weyermanniaanse knopen in thematische hoofdstukken aan te bieden. Enig houvast bij het doorgronden van Weyermans tijdschriftteksten is - vooral voor de beginnende Weyermanlezer - zeer welkom, en daarom alleen al is de gekozen opzet toe te juichen.

Het eerste hoofdstuk wordt besteed aan Rotterdam, Rotterdammers en het Rotterdamse leven, een terechte keuze voor een tijdschrift dat Rotterdam als bakermat heeft. Naast de Hermes-geografie, waarbij het kroegleven vanzelfsprekend niet ontbreekt, treft men de bekende quakerkringen aan, evenals de Latijnse en Illustere school. Weyermans biografie komt aan de orde bij de Rotterdamse families, niet in de laatste plaats vanwege zijn minnares Adriana Simons-de Visscher. Dat de windhandel in Rotterdam hier ook wordt beschreven is begrijpelijk, maar daarmee wordt een probleem van het boek zichtbaar, doch daarover later meer.

In het tweede hoofdstuk wordt nader ingegaan op de letterkundige en boekhistorische omgeving van de RH. De titel van het hoofdstuk (‘De Rotterdamsche Hermes en de boekhandel’) is wat misleidend: het herbergt niet alleen bijzonderheden omtrent het periodiek, zijn uitgevers en ook de erin genoemde drukkers, maar tevens de vete met Argus als aanleiding tot het tijdschrift, Weyermans literaire opvattingen, Britse inspiratiebronnen, (geleerden)tijdschriften en censuur.

Hoofdstuk drie houdt zich bezig met kunst en vermaak. Hier zijn de (voornamelijk Rotterdamse) dichters ondergebracht, met hun aandeel in de poëtenstrijd. Kunstschilders en kunsthandelaren ontbreken evenmin en daarnaast nemen toneel, kermis en muziek een flinke plaats in. Onder het opschrift ‘vermaak’ vallen onder meer dansmeesters en waarzeggers.

Hoofdstuk vier gaat over filosofie en wetenschap. Onder het subhoofdje ‘geestelijkheid’ gaan vrijwel alleen paapse verschijnselen schuil. De overige besproken stromingen bewegen zich bijna allemaal in het grensgebied van religie en filosofie. Tenslotte richt de aandacht zich op de medische stand en alle bekende achttiende-eeuwse uitwassen daarvan.

Hoofdstuk vijf onderscheidt zich inhoudelijk door in te gaan op Hermes' relatie met de buurlanden. Engeland, Frankrijk en Duitsland worden - in deze volgorde van belangrijkheid - besproken. Duitsland geeft echter zo weinig aanleiding tot enige serieuze beschouwing, dat dit land ook wel achterwege had kunnen blijven. Met hetzelfde recht had anders ook wel Polen of Spanje voor het voetlicht kunnen komen.

Tot zover heeft Groenenboom-Draai ervoor gekozen om een brede cultuur-historische achtergrond van Hermes zichtbaar te maken in enkele grote thema's. Dat sluit qua doelstelling goed aan bij de keuze die de redactie van de Mededelingen enige jaren geleden heeft gemaakt voor een inhoudelijke oriëntering op een ruimere omgeving van Weyerman, om hem zo beter te kunnen plaatsen en begrijpen. Toch valt er nog wel wat op te merken ten aanzien van de mate waarin deze aanpak is geslaagd. Je zou als lezer wensen dat je met een krachtige pennestreek en een duidelijke, visionaire blik (laten we zeggen bijvoorbeeld à la Huizinga) werd geleid in je pogingen om het werkelijke portret van Hermes/Weyerman op je netvlies te krijgen. De aanvankelijke opzet van de dissertatie heeft de auteur naar mijn indruk toch nog parten

[p. 27]

gespeeld, waardoor het werk wat op twee gedachten hinkt. Voor een geannoteerde editie van de RH zou al het verzamelde en gepresenteerde materiaal onmisbaar zijn, maar voor een cultuurhistorische schets werkt zo'n hang naar volledigheid soms eerder versluierend dan verhelderend. En wetenschappelijke voorzichtigheid is uiteraard geboden, maar een al te behoedzame opstelling is nu ook weer niet nodig. Het wetenschappelijke debat is misschien wel meer gebaat bij wat meer uitgesproken meningen. Een en ander laat overigens onverlet de diepe eerbied die door het vele werk en de vergaande naspeuringen die ter wille van de Weyerman-studie zijn verricht, wordt opgewekt.

Uit de opsomming van de inhoud van de eerste vijf hoofdstukken kon al enigszins blijken dat het niet eenvoudig is geweest om de berg van diverse onderwerpen en feiten overzichtelijk af te graven tot hanteerbare zandhoopjes. Er zijn verschillende overlappingen. Dichters komen voor in het hoofdstuk Rotterdam, in het hoofdstuk Boekhandel, maar ook in het hoofdstuk Kunst. De windhandel is typisch Rotterdams, maar - door het feit dat Europa toen al meer één was dan we nu soms schijnen te denken - ook iets van de ‘Buurlanden’. De poëtenstrijd strekt zich eveneens uit over twee hoofdstukken (Kunst en Buurlanden). Het is natuurlijk gemakkelijk raakschieten op zo'n Sisyphus-arbeid en een betere oplossing is niet zo eenvoudig aan te dragen, maar vooruit: ik probeer iets. Het zou misschien hebben geloond om de thema's wat kleiner te maken, zodat er meer hoofdstukken zouden ontstaan bij meer afgeronde eenheden. Of misschien was het beter geweest om voor één eenduidig categoriseringsprincipe te kiezen (bijvoorbeeld geestelijke stromingen, literaire verschijnselen of geografisch gebonden bijzonderheden), waarbij het gevaar voor overlappingen minder is, in plaats van samen te bundelen op de meest voorkomende paraplu-onder-werpen. Dat er bij zo'n andere aanpak onderwerpen niet aan de orde komen, is vanzelfsprekend, maar is dat wel zo erg? Ook nu zegt Groenenboom-Draai al in haar inleiding dat ze keuzes heeft moeten maken. Het is wel aantrekkelijk als er nog iets te onderzoeken en te beschrijven overblijft.

Na het voorgaande zal het des te meer duidelijk zijn dat in mijn ogen de meer technische hoofdstukken zes (Weyermans taalgebruik) en zeven (de editiegeschiedenis) niet helemaal aansluiten bij de gekozen cultuurhistorische opzet. Hoofdstuk zes zou ik graag zien in het kader van een comparatistische bundel over het taalgebruik van vroeg achttiende-eeuwse auteurs en hoofdstuk zeven is bij een toelichting op het tijdschrift weliswaar onmisbaar, maar dan liever in een inleiding als deel van de gevolgde methode of in een bijlage.

Over dergelijke zaken valt echter te twisten. Wat ik betreur, is dat er in het boek geen duidelijke uitspraak wordt gedaan in de eeuwige controverse ten aanzien van het genre van Weyermans tijdschriften: spectator of satirisch blad. Elly Groenenboom-Draai stelt deze zelf aan de orde in haar inleiding onder het kopje ‘Opzet en methode’:

Er bestaat verschil van mening over de vraag of Weyermans eerste tijdschrift behoort tot het genre der spectators, of daarvan als satirisch blad onderscheiden moet worden.

Zo'n opmerking schept verwachtingen. Onder het kopje ‘Tijdschriften’ van het hoofdstuk over de RH en de boekhandel treft de lezer aan: de ‘Franstalige geleerdentijdschriften’, ‘Nederlandstalige geleerdentijdschriften’ en ‘Overige Nederlandstalige bladen’. In de laatste categorie wordt ons in een halve pagina meegedeeld dat er spectators, mercuren en satirische tijdschriften zijn, alles op gezag van Buijnsters, en dat Weyermans tijdschriften in de laatste groep worden ingedeeld. In de daarop volgende conclusie waagt de auteur zich aan de veronderstelling dat de scheidslijn tussen spectators en satirische tijdschriften wellicht niet zo scherp is te trekken. Zij bestrijdt de door Buijnsters voor satirische tijdschriften specifiek toepasselijk geachte kenmerken ‘lengte van de titel’ en ‘grilligheid van compositie’ en kan zich alleen verenigen met het kenmerk ‘persoonlijke aanval’. Het verwondert mij dat slechts zo'n 2,5 pagina's van de circa 530 pagina's zuivere dissertatietekst worden besteed aan een vraagstuk dat bij de geleerden telkens weer de kop opsteekt en dat de auteur zelf aansnijdt in haar inleiding. Niets over de nauwe band met de Britse tijdschriften, die toch als typerend voorbeeld van spectators gelden, niets over satire als ‘wijze van zeggen’, die in ieder genre kan worden toegepast, dus ook in de spectator. Ons wordt slechts geadviseerd om ‘de vermeende kloof’ ‘nog eens aan nader onderzoek te onderwerpen’. Dat vind ik een gemiste kans.

Adèle Nieuweboer

[p. 28]

Jacob Campo Weyerman: Opkomst en val van een koffiehuisnichtje (1727). Uitgegeven door André Hanou, in samenwerking met Anita van Beek [e.a.]. Leiden: Uitgeverij Astraea, 1994. (Duivelshoekreeks 2). 78 p. III. ISBN 90-75179-01-4.

Meisje is maagd. Meisje gaat werken in Amsterdams koffiehuis. Meisje wordt verliefd. Meisje loopt weg met minnaar. Meisje leeft in zonde. Meisje wordt in de steek gelaten. Meisje keert terug... en ontdekt dat Maria niet haar plaats in het koffiehuis heeft overgenomen, maar dat ze voortaan als hoer door het leven moet gaan om het hoofd boven water te houden. Ziedaar in een notedop het verschil tussen de katholieke moraal van de Middeleeuwen en de verlichte moraal van de achttiende eeuw.

In vier opeenvolgende afleveringen van Den Echo des Weerelds trakteert Weyerman zijn publiek op het levensverhaal van een onnozele boerentrien die, na in aanraking te zijn gekomen met het stadse leven, kopje onder gaat in de ‘ongestuymige Zee der ongeoorloofde Liefde’. Mede dankzij de inspanningen van negen studenten heeft André Hanou dit korte ‘feuilleton’ uit kunnen geven in een uitstekend becommentarieerde editie. Het doet deugd te zien dat, nu de grote uitgevers zich alleen nog maar interesseren voor goedkope, hertaalde en herspelde versies van bekende achttiende-eeuwse letterkundige teksten, kleinschalige uitgeverijen als Astraea zich ontfermen over minder bekende teksten die zich uitstekend lenen om studenten en zelfs middelbare scholieren in te wijden in de meest verwaarloosde eeuw in het letterkundig onderwijs.

Wat bij eerste lezing al opvalt is de knappe constructie van het verhaal. In plaats van de onsamenhangende ‘potpourri’ die wel vaker in zijn tijdschriftafleveringen voorkomt, biedt Weyerman vier nummers lang een soort miniroman, met alleen aan het begin en eind van de afleveringen summier commentaar van Den Echo om de delen aan elkaar te praten; Nichtjes relaas wordt als flashback in de ik-persoon verteld. Dat het verhaal over vier afleveringen is verspreid zou de indruk kunnen wekken dat het verhaal redelijk willekeurig in vieren is gehakt, maar niets is minder waar. Het verhaal is strak gecomponeerd. cyclisch van opbouw, en iedere aflevering is redelijk afgerond. Het is niet een verhaal dat Weyerman nog ergens had liggen, hij heeft het duidelijk voor Den Echo des Weerelds geschreven. Dat blijkt ook uit het voorkomen van brieven en karakterschetsen, gebruikelijke elementen in zijn tijdschiften. Terecht noemt Hanou het dan ook een feuilleton.

In de eerste aflevering maakt de lezer kennis met Nichtje, een boerendochter uit het Noorderkwartier die in het koffiehuis van een oom en tante gaat werken, in de hoop zo een goede echtgenoot aan de haak te slaan. In het koffiehuis dingen achtereenvolgens naar haar hart en hand: de advocaat, de medicus, de koopman en de militair (een parallel dringt zich op met de Beatrijs van de moderne letterkunde, De Wetten van Connie Palmen). Enerzijds vertegenwoordigt iedere vrijer een stapje in de emotionele ontwikkeling van Nichtje (pas de militair slaagt erin haar hoofd op hol te brengen en haar alle goede lessen die ze van huis heeft meegekregen te doen vergeten); anderzijds laat Weyerman hen door Nichtje portretteren als ‘karakters’, vertegenwoordigers van een type minnaar. Deze twee elementen grijpen het sterkst in elkaar in de vier liefdesbrieven die Nichtje van hen ontvangt. De brieven hebben in het verhaal de functie om bij Nichtje steeds heftigere gevoelens los te maken, maar ook om de vrijers bespottelijk te maken; hun liefdestaal is namelijk doordrenkt van vakjargon, wat de onoprechtheid van hun hofmakerij uitdrukt. Daarmee zijn op- en ondergang van nichtje onlosmakelijk met elkaar verbonden geraakt.

Naast deze twee gezichten (personages in het verhaal en representanten van stadse minnaars). hebben de vrijers nog een derde: Weyerman lijkt namelijk te verwijzen naar bestaande personen. De medicus bijvoorbeeld wordt in zijn karakterschets als volgt getypeerd:

Hy vervulde de Couranten met een grooter Tal van Advertissementen, als Meester Jan Kerveltaart, als den Ridder van den Degen, of als den eerst opdaagende Goudaasche Machaon; en dat ging zo ver dat zommige Zotten geen Edamsche Kaas meer wilden proeven.

De strekking hiervan is voor ons onduidelijk. zolang we niet weten waar Weyerman op doelt. Terzijde: het lijkt me dat het onderzoek naar Weyermans teksten zeer gebaat zou zijn met een thesaurus van bijnamen die Weyerman gebruikt om naar bestaande personen te verwijzen.

Deze knap geconstrueerde gelaagdheid van het verhaal maakt het moeilijk het feuilleton te classificeren. Het verhaal is enerzijds een exempel over een meisje dat haar eer en daarmee haar

[p. 29]

toekomst vergooit, anderzijds beschrijft het een herkenbaar en mogelijk zelfs concreet geval. De hoofdpersonen lijken oppervlakkig gezien personages met nauwelijks persoonlijke contouren, zoals vaak het geval is in bijvoorbeeld de galante avonturenromans uit die periode; maar verdiep je je in de achtergrond van het verhaal, dan krijgen ze veel meer gemeen met de karaktervolle personages zoals we die kennen uit de zedenkundige romans uit de tweede helft van de eeuw. Dat het Weyerman echter meer te doen was om een eigentijds verhaal te vertellen over verleiden en verleid worden dan te moraliseren, moge blijken uit de flinterdunne moraal aan het eind van het verhaal, verwoord door Nichtje:

Dus loopen de Vermaaken van een ondeugent en geyl Leeven, jonge Dochters. Laat derhalve de Jeugd en de Schoonheyt vry op haar Hoede zyn, en dag en nacht waaken, op dat zy niet ongelukkiglyk ingewikkelt worden om deel te neemen in myn Rampen, en onvoorzigtiglyk komen te glyden in myn rampzaalige Omstandigheden.

Het verhaal van het Nichtje bevat niet alleen een (drie-)dubbele gelaagdheid, ook op woordniveau haalt Weyerman diverse retorische trucs uit, zoals ook in de inleiding en de noten van de uitgave wordt toegelicht. Het verhaal is bijvoorbeeld doorspekt met toneeltermen, wat het verhaal niet alleen beeldend maakt, maar ook ‘dramatisch’: de lezers zien vanaf het begin de donkere wolken boven het hoofd van Nichtje samenpakken. De editeur(s) hebben niet nagelaten al die (soms subtiele) vooruitwijzingen in de noten onder de aandacht te brengen. Voor de ervaren lezers van Weyerman kan dit enigszins irritant zijn; de uitgave lijkt dan ook meer op een jonger publiek te mikken. En waarom ook niet. Dankzij een goed en vlot geschreven inleiding en meestal adequate zakelijke annotaties kan ik geen enkele reden bedenken waarom het Koffiehuisnichtje niet op iedere literatuurlijst oudere letterkunde opgevoerd zou kunnen worden. Uiteraard dan wel geflankeerd door de Beatrijs en De Wetten.

Marco de Niet