Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 19

Signaleringen

Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Registers jaargang 1 t/m 17. Samengest. door R. van Vliet & M. de Niet. Amsterdam: Stichting JCW, 1995. (Abdera 2). 140 p. Te bestellen door f 20,00 over te maken op rek. nr. 5920291 van Abdera, Amsterdam, o.v.v. Register.

Een rekensommetje leert me dat de Med.JCW inmiddels bijna 2000 pagina's informatie over Weyerman en geestverwanten biedt. De artikelen in de Med.JCW variëren van oudsher van serieuze studies tot kattebelletjes over exemplaren van Weyermans werken die tijdens een vakantie in een bibliotheek zijn aangetroffen. De waarde van het periodiek ligt dan ook niet alleen in de kwaliteit van de afzonderlijke artikelen, maar juist ook in het karakter dat het heeft als een veeljarig collectief onderzoeksverslag.

De Stichting heeft vanaf het begin het belang ingezien van registers. Er zijn er in de loop der jaren dan ook diverse verschenen, over een of enkele jaargangen. Er is nu een cumulatief register beschikbaar op de eerste zeventien jaargangen. Voor de eerste twaalf jaargangen is gebruik gemaakt van de registers gemaakt door Adèle Nieuweboer (jrg. 1-5) en Jan Bruggeman (jrg. 6-12). De resterende jaargangen zijn door Rietje van Vliet geïndiceerd. Deze werkwijze heeft enkele consequenties voor de gebruiksmogelijkheden van het nieuwe register. De onvolkomenheden waarover Adèle en Jan indertijd al in hun verantwoording spraken, zijn nog altijd aanwezig: zo zijn er geen trefwoorden opgenomen afkomstig uit citaten. Voor wat betreft de eerste jaargangen zijn er ook geen sub-hoofden aangebracht bij o.a. aardrijkskundige namen (bijvoorbeeld met betrekking tot straatnamen). De splitsing op Register-op-titel en Register-op-naam is opgeheven, en er zijn vele kruisverwijzingen aangebracht.

Nieuw in dit register is ook de volledige inhoudsopgave van alle artikelen, signaleringen en boekbesprekingen. Dankzij deze inhoudsopgave is het veel gemakkelijker geworden een specifiek artikel in de Med. JCW te vinden, of om te zien welke achttiende-eeuwse teksten tot op heden integraal zijn opgenomen. Voor een ieder die de Med.JCW nog wel eens uit de kast pakt, is dit register een absolute must.

Marco de Niet

[p. 30]

H.H.M. van Lieshout, Van boek tot bibliotheek, De wordingsgeschiedenis van de Dictionaire Historique et Critique van Pierre Bayle (1689-1706). Grave 1992 (isbn 90-9005017-5). Diss. Nijmegen.

Een intellectuele autobiografie: zo karakteriseert Van Lieshout het beroemde werk van Pierre Bayle, ooit geschreven als aanvulling op en verbetering van Moréri's Grand Dictionaire historique. Op Bayles Dictionaire was lof en kritiek. Kritiek op de rabelaisiaanse vrijmoedigheden, doctrinaire vrijzinnigheden, de immense hoeveelheid citaten en de overdaad aan pietluttigheden. Desondanks kon het werk zich verheugen in een groot lezers- en koperspubliek. In 1697 ging de eerste druk ter perse (na enkele succesvolle pilotafleveringen), in 1702 reeds was er sprake van een tweede druk. Later kwamen er - betrouwbare - bewerkingen op de markt, van Prosper Marchand (1720) en Des Maizeaux (1730 en 1740).

Het is een verdienste van Van Lieshout dat zij zoveel van Bayles bronnen heeft getraceerd: boeken, geleerdentijdschriften, manuscripten, brieven en memoires (ook van derden), kaarten enz. heeft zij gedepouilleerd en in kaart gebracht. In een dBase-programma zijn meer dan 3500 titels opgenomen, waaraan Bayle zijn informatie heeft ontleend. Alleen: deze titels zijn momenteel niet bereikbaar (alleen in het Pierre Bayle Instituut te Nijmegen). De talloze gegevens in het proefschrift zelf zijn niet toegankelijk gemaakt; indices ontbreken volkomen. Dat maakt het boek vooralsnog onbruikbaar als naslagwerk en bron voor verdere studie. Wel opgenomen zijn een chronologische weergave van de standkoming van verschillende versies en drukken van de Dictionaire. en een overzicht van dramatis personae.

M. van Vliet

A. van de Sande, Vrijmetselarij in de Lage Landen, Een mysterieuze broederschap zonder geheimen. Zutphen, Walburg Pers 1995. isbn 90-6011-930-4.

Op 22 november 1734 maakte de 's Gravenhaagse Maendagse Courant melding van de recente oprichting van een vrijmetselaarsloge in Den Haag. Voor zover bekend betreft het de eerste echte loge in de Republiek; Amsterdam zou spoedig volgen. Het ging de vrijmetselarij hier voor de wind. Waren er in 1756 nog twaalf loges, rond 1800 was het aantal opgelopen tot ongeveer 120.

De geschiedenis van de vrijmetselarij in de Nederlanden, haar symbolen en ritualen, haar politieke en culturele achtergronden: daarover gaat het prachtig geïllustreerde en vlot geschreven ‘naslagwerk’ van cultuurhistoricus Ton van de Sande. Bestemd voor diegenen die ‘de vrijmetselarij slechts van buitenaf kennen’. Met register en beredeneerde bibliografie.

De aandachtige MedJCW-lezer zal een aantal onderwerpen bekend voorkomen, zoals verradersgeschriften (De Metselaer ontmomd, 1753), het satirische toneelstuk Uitvaert van het vrye metzelaersgilde (1735) en verwijzingen naar Weyerman in relatie tot de maçonnerie. Diverse vooroordelen jegens de broederschap krijgen de aandacht. Tot ver in de twintigste eeuw vond men het een dronkemansbende waar sodomiepraktijken schering en inslag waren. Maçons waren adellijke nietsnutten, alchimisten, revolutiemakers, samenzweerders. Namen van leden als graaf Cagliostro, Giacomo Casanova of Jean Rousset de Missy versterkten die indrukken alleen maar. Terecht of ten onrechte? ‘Vrijdenkers als Rousset’, schrijft Van de Sande, ‘waren binnen de vrijmetselarij een uitzondering’ (p. 59). Niet duidelijk wordt wat er onder die term wordt verstaan. Wel duidelijk wordt dat - zeker in de beginjaren - de voorhoede van de Nederlandse Verlichting in de vrijmetselarij een thuisbasis vond, waardoor de loges een gidsfunctie in de maatschappij kregen toebedeeld.

Weyerman in de moderne letterkunde

Dat schrijver-schilder en bon-vivant Jacob Campo Weyerman in Van Lenneps Ferdinand Huyck als personage ten tonele wordt gevoerd, is inmiddels wel bekend. Dat Weyerman in de jaren '90 wederom literatoren heeft geïnspireerd tot het schrijven van een roman, is een signalering meer dan waard.

Onvergetelijk is de passage waarmee Librisprijswinnaar Thomas Rosenboom zijn lijvige roman Gewassen vlees (Amsterdam: Querido. 1994) opent: in een verlaten winters landschap schaatsen een paar lieden door de snijdende kou. Eén van hen haalt een rode kater uit de plunjezak. Diens poten waren in pek gedoopt en vervolgens in notedoppen gedrukt. Zo zetten de mannen de kat op het gladde ijs: de wind voerde hem mee, de staart als een vlaggemast in de lucht gestoken, en deed de angstige kat in de verte verdwijnen.

[p. 31]

Talloze schetsen en anekdotes verlevendigen het verhaal over een achttiende-eeuwse Fries, Willem Augustijn, die in een web van intriges verzeild raakt wanneer hij het procédé van witte suiker ten uitvoer wil brengen. De stijl waarin het boek is geschreven, is achttiende-eeuws. Ook door middel van vele allusies naar de achttiende eeuw probeert Rosenboom een authentieke sfeer te creeren. Daar is hij - zeker voor een dix-huitiémist - goed in geslaagd.

In een interview in Vrij Nederland (12 augustus 1995) verklaart de schrijver dat Weyermans Leevens byzonderheden van Johan Hendrik, baron van Syberg een belangrijke bijdrage heeft geleverd aan de totstandkoming van zijn roman: ‘Ik heb [er] erg veel [aan] gehad [...]. Syberg veinsde dat hij van adel was en de kunst verstond om goud te maken. Jacob Camper [sic] Weyerman fulmineert daartegen. Het boek dateert uit het midden van de achttiende eeuw, de tijd waarin Gewassen vlees zich afspeelt. Ik heb er de openbare mening van die periode uit kunnen distilleren: wat wèl paste en wat níet’.

Ook zonder deze uitlating van Rosenboom zullen heel wat passages de Weyerman-kenner bekend voorkomen. Een voorbeeld (p. 576):

Ach ja, onze arme Campo... zuchtte De Bruin. Iedereen vond het prachtig zoals hij de regenten hekelde, maar dezelfde mensen die hem daarbij toejuichten juichten ook weer toen de regenten hem uiteindelijk in het cachot wisten te krijgen... Tot op het laatst bleef hij zijn vrouw ondersteunen, een oude man, wanhopig schilderen en schrijvend, maar om hem te kwellen gaven ze hem een halfdonkere cel...

Een aanrader dus voor de Campist!

Nog een roman die op het verlanglijstje van Weyerman-liefhebbers niet zou misstaan, is Het plezier van de duivel van Daphne Meijer Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar, 1995.

Ook zij was dermate geïnspireerd door Weyerman, - een afstudeerscriptie Neerlandistiek over Adriana van Rijndorp en de manier waarop Weyerman haar in zijn Vrolyke Tuchtheer de grond in schrijft, was daartoe de aanleiding - dat een historische roman van haar hand niet kon uitblijven.

Het verhaal gaat over de brand in de Amsterdamse Schouwburg in 1772, waarvan hoofdpersoon Antje Barnard getuige is. Deze beheerster van de Leidse Schouwburg was telg uit het roemruchte theatergeslacht Van Rijndorp. Door haar te laten vertellen over haar verliefdheid op de Vlaamse acteur Jacob Neyts en haar plannen er samen met hem vandoor te gaan, weet Meijer de gevoelens van een achttiende-eeuwse vrouw ‘van binnenuit’ weer te geven. De lezer weet wat er gaat gebeuren, maar houdt zijn adem in bij alle (kleine) voorvallen rond de vlucht van de gebochelde hoofdpersoon naar Amsterdam.

In de roman heeft Daphne Meijer tekstfragmenten verweven, onder meer uit Weyermans Vrolyke Tuchtheer. Door middel van flash backs treedt de ‘vamp’ van weleer, Adriana van Rijndorp, op als ouder geworden tante die nicht Antje na lange tijd opzoekt. Citaten uit de Tuchtheer geven een indruk van het verleden van de schone actrice: ‘[...] hij zag dwars door de peperbaals stoffen van haar verplukte vygebladers, dat die onthemelde duyf de beruchte Adriana Reyngehucht was, die zo bevalliglyk voor meyd en hoertje plagt te speelen in de kermistent van Delfshaven [...]’. Adriana wordt woedend. Antjes moeder verklaart waarom: ‘[Weyerman] was een minnaar van je tante. [...] Maar toen zij hem aan de dijk zette, heeft hij zijn vrienden tegen haar opgezet’. De voormalige actrice ontkent een mogelijke relatie in alle talen: ‘Ik heb hem zelfs nooit een rendez-vous gegeven! Hij was gewoon een vuilbekkende oude man, die alle vrouwen onder de rokken wilde grijpen’ (p. 102-103).

Ofschoon Weyerman in beide romans geen al te fraaie rol krijgt toebedeeld, getuigen ze hoezeer Weyerman een bron kan zijn: voor romanciers en voor cultuur- en literatuurvorsers. Ze horen thuis op de Weyermanplank in de boekenkast.

M. van Vliet

Weyerman en pater Sucquet in een roman van Gilliams

De Vlaamse schrijver Maurice Gilliams (1900 - 1982) heeft in Gregoria of een huwelijk op Elseneur (1982) een autobiografisch getint relaas over een ongelukkig huwelijk gegeven. Dit in 1991 postuum gepubliceerde werk over de misère van zijn eerste huwelijk met Gregoria is sinds 1938 in de lade van de schrijver blijven liggen.

In herinneringen aan het huis van zijn oma beschrijft de ik-figuur het poppenhuis waarmee hij

[p. 32]

evenals zijn twee tantes vroeger speelde. Het was een eeuwenoud familiestuk, dat ook Jacques, Jean-Aegide en Isabelle-Françoise Sucquet in handen gehad hebben.

De dominicaan Jacques Sucquet (1662-1714) was kapelaan in Princenhage bij Breda. Deze pater komt enkele keren voor in het werk van Weyerman, zowel in De sleutel van de Gehoornde Broeders (p. 86), als in deel III van De Levensbeschryvingen der Nederlandsche Konst-Schilders en Konst-Schilderessen (1729).

De familie van de auteur bewaarde in een cederhouten kistje enkele brieven van de schilderende pater, en ook nog een gedetailleerde chirurgijnsrekening die betrekking had op de behandeling van zijn ziekte op 28 mei, enkele dagen voor diens dood op 3 juni 1714.

Gilliams vermeldt op pagina 34 dat zijn vader voorlas uit Weyermans Konst-Schilders: ‘Uit zijn boekenbezit haalde mijn vader een door Jakob Campo Weyerman geschreven portret van Jacques te voorschijn en begon het voor te lezen, waar tante Henriette met nieuwsgierige gretigheid, tante Theodora gechoqueerd naar luisterde.’ En daarop volgt dan het verhaal over de dominicaner pater, zoals wij dit kennen uit Weyermans biografie.

Frans Wetzels

Weyerman miskend als biograaf en bloemschilder

Weyermans schildersbiografieën zijn een rijke vindplaats voor gegevens over leven en werk van contemporaine collega's. Kritisch beschouwt hij het werk van zijn tijdgenoten en klapt in zijn kenmerkend satirische stijl graag uit de school over het privé-leven van deze kunstenaars.

Zo vertelt hij over bloemschilder Elias van den Broeck dat die door de Antwerpse magistraat tot ongewenst persoon werd verklaard en uit de stad verwijderd. Reden: schending van de professionele schilderethiek. Van den Broeck schilderde namelijk de vlindervleugels die zijn stukken sierden niet, nee, hij plakte originelen op de natte verf vast. Deze onconventionele werkwijze kunnen we nog vaststellen wanneer we een schilderij van Van den Broeck nauwkeurig bekijken: de ‘verf’ van de vleugels blijkt veel sneller gesleten - het geelwit van de grondverf komt er doorheen - dan de verf van de rest van het geheel.

Deze onthulling wordt Weyerman anno 1995 niet in dank afgenomen door kunsthistoricus Paul Taylor. In zijn Bloemstillevens in de Gouden Eeuw 1600-1720 (Zwolle: Waanders, 1995) zet hij Weyerman zonder pardon in de hoek:

Weyerman is niet altijd betrouwbaar en zijn biografie is over het algemeen vijandig van toon; zowel de kunst als het karakter van Van den Broeck worden beschimpt. Over het karakter van de kunstenaar kunnen we niet oordelen, want er zijn geen bewijzen die het oordeel van Weyerman bevestigen of ontkennen; maar zijn kunst is van een hoger niveau dan deze biografie doet vermoeden (en veel beter dan de bloemstillevens van de auteur zelf), en het is dus mogelijk dat Weyerman, na wellicht een aanvaring met Van den Broeck te hebben gehad, deze gelegenheid aanwendde om zich te wreken (p. 181)

Zo'n tendentieuze opmerking zou je niet verwachten van een auteur die door Nederlands bloemschilderkunst-specialist Sam Segal werd geadviseerd. Deze sprak immers zo lovend over Weyermans ‘doorzichtige’ kunst en excellente penseelstreek in zijn lezing tijdens de JCW-grondvergadering van 1985.

Hoewel Taylors boek prachtig is geïllustreerd, zoek je tevergeefs naar afbeeldingen van Weyermans bloemschilderijen en aan diens technische kwaliteit wordt slechts de gemelde denigrerende opmerking gewijd.

De duidelijke afbakening in de titel - 1600-1720 - doet een gefundeerde en heldere structuur vermoeden. Niets is minder waar: in vier grote hoofdstukken wordt de periode als een geheel behandeld, waarin met groot gemak van begin naar eind wordt gesprongen.

Hierbinnen past bloemschilder Weyerman kennelijk niet. Slechts als schildersbiograaf wordt hij een paar maal terloops aangehaald. Je zou volledigheid verwachten in de spin-off van een dissertatie (The flower fadeth (z.j., ongepubliceerd?). Maar ook de engelstalige editie (Dutch Flower Painting 1600-1720. New Haven/London: Yale Univ. Press, 1995) is uiteindelijk niet veel meer dan een onoverzichtelijk plaatjesboek.

Jos Leenes