Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 18

[p. 105]

Over bindingsangst bij Weyerman
Marleen de Vries

Het heet dat er binnen de categorie vrouwenliefhebbers twee soorten mannen zijn: de Don Juan en de Casanova. Ze verschillen van elkaar - ik vat het zeer schematisch samen - doordat de Don Juan vrouwen in wezen haat en doordat de Casanova werkelijk van vrouwen houdt. Beiden zijn om deze verschillende redenen geobsedeerd door vrouwen.

Het lijkt me niet overdreven vast te stellen dat ook Weyerman, zeker in zijn geschriften, werd geobsedeerd door de vrouw. In zijn eigen woorden: ‘Jupyns Postmeester, de zwaarmoedige Hermes, die als een Wysgeer de Ziel der Juffers, en als een Ontleeder de schors der Dames bestudeert, komt niet onbeslaagen ten Ys.’^1. Weyermans analyse van de dames gaat echter altijd gepaard met een analyse van de liefde of het huwelijk. Vrouwen en liefde zijn voor Weyerman onscheidbaar en dat alleen bewijst dat Weyerman een groot vrouwenliefhebber moet zijn geweest. Dat hij daarnaast ook een groot vrouwenhater was, vloeit voort uit dezelfde onmacht vrouwen en liefde los te koppelen. Een echte Don Juan.

Het type Don Juan schijnt permanent op zoek te zijn naar de ideale vrouw. En omdat deze niet bestaat wordt hij voortdurend teleurgesteld.^2. Ook voor Weyerman blijkt de ideale vrouw onvindbaar. Op tweeënvijftigjarige leeftijd schrijft hij:

Zelden of nimmermeer zal den man een volmaakt vrouwenbeelt oploopen, in den omtrek van geheel zyn leeven [...]. Ontleed of ontkleed een vrouw van haar kameryksdoeks hooft, tot aan de zoolen van haar zilverlakensche muyltjes, altoos zal zich hier of daar een zeker iets opdoen dat uw zal mishaagen’.^3.

En toch zijn ze zo bekoorlijk!

Dit nu is het probleem van de Don Juan. Steeds weer valt hij voor de charmes van de vrouw en steeds duidelijker wordt het hem daardoor, dat hij zich nooit of te nimmer door één vrouw in het bijzonder moet laten binden. Combineer dit met de vaststelling dat geen enkele vrouw volmaakt is en ziehier de redenen waarom de Don Juan zo'n enorme bindingsangst heeft,^4. een karaktertrek die Weyerman niet vreemd was en waaraan ik de rest van dit betoog wil wijden.

Voor Weyerman is zijn plezier in een vrouw afgelopen, zodra zij aanstuurt op een serieuze verbintenis. Het huwelijk is voor Weyerman een schrikbeeld en omdat elke vrouw uit is op een huwelijk, behalve misschien hoeren, maar die beantwoorden toch al niet aan het ideale vrouwbeeld, is elke vrouw, behalve aantrekkelijk, tegelijkertijd afschrikwekkend.^5. Zo goed als elke lofzang of satire op de vrouw eindigt bij Weyerman

1. Amsterdamsche Hermes I, no. 29, 14 april 1722, p. 225. Enkele nummers eerder al schreef Weyerman nogal macho dat ‘Majâs zoon [= Hermes], voortaan zijn invallende gedachten [zal] laaten speelen op de juffers, en hy zal de meêgeevende en buigzaame schoonheden, tot die volmaaktheid, waar toe haar de natuur geschikt heeft, trachten te kneeden’ (nr. 26, p. 203).

2. Molière, Dom Juan. Profil d'une oeuvre, p. 70.

3. Vrolyke Tuchtheer, 15 mei 1730, p. 359-360.

4. ‘Derhalven is het overootzaakelyk, wanneer wy een Reisbroeder of Zuster, voor onze Levensvoyage, verkiezen, dat wy zeer zorgvuldig zyn, zo in de keus der zelve, als in ons eigen bestier. Wanneer een perzoon, waar meê wy ons vereenigen, het onderzoek en de naarvorssching kan doorstaan, wanneer die onder de hand verbeetert, en dat wy in dezelve nieuwe volmaaktheden ontdekken, als dan zal het zeil van de Huuwelyks-sloep, naar Proportie van dien zegen-wint, opzwellen’ (Amsterdamsche Hermes I, p. 211-212).

5. Weyerman doet het voorkomen alsof elke vrouw op een huwelijk uit is; hij vermoedt overal een complot: ‘De Liefde is een Chymist, die de verscheelenste Metaalen vereenigt; in de smeltkroes der Dames wort de Antipathy, die een jongman tegens het sakr... des huuwelyks heeft opgetilt, gedissolveert, en dat alleen is het oogmerk van haar kitteloorige staatkunde’ (Amsterdamsche Hermes I, p. 107). Zie ook het schitterende citaat bij Mandy Ruthenkolk, ‘De baatzuchtige dame en haar zwakke man’. In: Med. JCW 15 (1992) 3, p. 101: ‘Alle Vrouwen [...] zijn Staatkundige Toveressen, gevloekt met duyzende krygslisten om de Mannen het net over den Bol te haalen’ (De zeldzaame Leevens-Byzonderheden van Laurens Arminius p. 249).

[p. 106]

dan ook in een welhaast pathologische beschouwing over het huwelijk. Of omgekeerd, elk vertoog over het huwelijk wordt in verband gebracht met het karakter van de vrouw.^6.

Daaruit moeten we concluderen dat het misschien niet eens zozeer de vrouw zelf is, die Weyerman angst inboezemt, integendeel^7., maar meer het huwelijk. Als sociaal verschijnsel echter lijkt Weyerman weinig moeite te hebben met het huwelijk.^8. Meer problemen heeft hij met de specifieke combinatie vrouw-trouw. Die combinatie bestaat namelijk volgens Campo niet. Weyermans grootste angst betreft de ongebreidelde wellust van de vrouw. Eenmaal getrouwd zal zij haar man zeker bedriegen, met alle gevolgen van dien. Voor de achttiende-eeuwse getrouwde man betekende het dat hij nooit honderd procent zekerheid had over zijn eigen vaderschap en dat er naar alle waarschijnlijkheid enkele koekoeksjongen onder zijn dak huisden.^9.

De ontrouw van de vrouw wordt door Weyerman breed uitgemeten^10. (over ontrouwe mannen is Weyerman heel wat minder mededeelzaam).^11. Slechts in twee gevallen vergeeft Weyerman de vrouw haar overspel. Wanneer ze handelt uit wraak, dus wanneer ze zelf is bedrogen, en wanneer haar man het seksueel laat afweten. In dit laatste geval is het huwelijk meestal de oorzaak. Lijkt het huwelijk de vrouw niet te beïnvloeden waar het gaat om haar wellust, de man daarentegen voelt zijn lusten langzaam wegebben.^12. Hieruit volgt overigens ook dat de man niet meer in staat is tot ontrouw. Voor de vrouw is het risico dat ze wordt bedrogen dus veel kleiner dan voor de man.

Hoe deze seksuele deflatie precies in zijn werk gaat, waarom de man zich laat ringeloren, is niet helemaal duidelijk. Een en ander brengt echter wel met zich mee dat de vrouw, nu haar echtgenoot tot niets meer in staat is, op zoek gaat naar buitenechtelijke relaties. Deze vorm van ontrouw is voor Weyerman begrijpelijk en de schuldige is in dit geval niet de vrouw, maar de man. Had hij maar niet zo'n ‘grijze Doffer’ moeten worden.^13.

Het is zonder meer gevaarlijk op psychologische wijze historische teksten te analyseren. Temeer daar Weyerman in alle gevallen waar het gaat om De Vrouw een duidelijk literair kader aangeeft, namelijk de zesde satire van Juvenalis.^14. Deze satire was het antwoord van Juvenalis op de huwelijksaankondiging van een jonge vriend. De ongelukswens waarmee Juvenalis reageerde bestond uit een dertigtal portretten van onmogelijke vrouwen.^15. Veel van deze portretten vinden we bij Weyerman terug en zijn vrouwenhaat en angst voor het huwelijk hoeven in principe niet meer te zijn dan literaire boutades, passend bij de rol van satiricus die hij zich heeft aangemeten.^16. Dat neemt niet weg dat Weyermans belangstelling voor deze zesde satire wel heel erg groot is; ook een satiricus kan zo zijn stokpaardjes hebben.^17.

Gelukkig beschikken we over gegevens over Weyermans eigen liefdes- en huwelijksleven, dat zonder meer opmerkelijk was. Van Weyerman zijn zeven affaires bekend.^18. Drie daarvan waren serieus. In zijn jongere jaren heeft Weyerman een verhouding met Catharina Snep waaruit in 1703 een onwettige zoon wordt geboren^19.; Weyerman is dan vijfentwintig en tegen alle gebruiken in zal hij nooit met haar trouwen. Een latere minnares, Adriana Simons, de Ifis aan wie hij in 1722 het tweede deel van de Amsterdamsche Hermes opdraagt, heeft hem, voor zover onze kennis reikt, geen kinderen gebaard. Geen enkele reden dus om met haar te trouwen en dat heeft Weyerman dan ook niet gedaan.

6. Zie bijvoorbeeld Amsterdamsche Hermes I, no. 16, p. 121: ‘Wat is beter, een huwelyk of een Liefdensverbont?’ Vrolyke Tuchtheer 8 mei 1730, p. 356-358: ‘Eenige Konsideratien van een oud man over het Huuwelyk’. Rotterdamsche Hermes no. 52, p. 356-357: ‘Het Huwelykszoet’ (uiteraard ironisch).

7. Lees de loftuitingen aan het adres van de vrouw in de Amsterdamsche Hermes I, no. 29. Hierin ook Weyermans bekentenis (een week moment?) ‘dat de Vrouwen in alle Exercitien de Mannen de Loef afsteeken en een Man, die zyn gebaarde Eigenschap boven het Jufferdom opveizelt, zoekt het Wan in de Decoctie-ketel der Natuur’ [p. 231]. Soortgelijke woorden in Den adelaar no. 2, 7 maart 1735, p. 11.

8. Cf: ‘Het Huuwelyk is een algemeene gelukzaligheid; het is een algemeene Privilegie, die beschermt wort door de Overigheid’ [Amsterdamsche Hermes I, p. 123].

9. Is dat de reden waarom Weyerman nooit over zijn eigen kinderen schrijft?

10. Zie bijvoorbeeld de Laplandschen Tovertrommel no. 4 en 5. De inleiders van deze editie merken terecht op dat Weyerman het thema overspel ‘op het moralistische af’ behandelt [Den Laplandschen Tovertrommel, Amsterdam 1994, p.(v)].

11. Alleen in no. 44 van de Rotterdamsche Hermes, p. 294 en no. 29 van de Amsterdamsche Hermes, deel I signaleert Weyerman dat ook het omgekeerde voorkomt, namelijk dat de man de vrouw bedriegt.

12. Zie Mandy Ruthenkolk 1992, p. 100-103.

13. Citaat bij Mandy Ruthenkolk 1992, p. 103.

14. Zie ook André Hanou, Opkomst en val van een koffiehuisnichtje, Leiden 1994, p. 4-6.

15. Zie Juvenalis, De Satiren, Baarn 1984 (vertaling van M. d'Hane-Scheltema), p. 63.

16. De wijze waarop Weyerman met de tekst van Juvenalis omspringt, verdient een beschouwing apart.

17. De overige vijftien satiren van Juvenalis worden weinig aangehaald door Weyerman. In de eerste twintig nummers van de Vrolyke Tuchtheer dienen de vierde en de negende satire eenmaal als motto tegenover driemaal de zesde.

18. Zijn eerste liefde, Vlaamse Anna [zie Jeroen van Heemskerck Düker en Peter Altena: ‘Weyerman en Brugge’. In: Med. JCW 11 (1988), p. 33-37], een schildersmodel [zie P. Altena [e.a.]: Het Verlokkend Ooft, Amsterdam 1985, p. 18], Anneken van Ghils [Verlokkend ooft, p. 19], Catharina Snep [Verlokkend Ooft, p. 19], Johanna Ernst [Verlokkend Ooft p. 21,], Adriana Simons- De Visscher [Verlokkend Ooft p. 27] en de weduwe Pestalozzi (Koriska) [zie Bernd Luger: ‘Nog een minnares van Weyerman?’ en André Hanou: ‘De naieve Weyerman’, in: Med. JCW no. 13, maart 1979, p. 129 en p. 133-134]. Uiteraard doet dat ons gissen naar het werkelijke aantal vrouwen in zijn leven. Een vermenigvuldiging met een factor tien lijkt me wel het minste.

19. Verlokkend Ooft, p. 19.

[p. 107]

Er is echter één vrouw die werkelijk vat op Weyerman heeft gekregen. Zij tenminste krijgt voor elkaar wat tot dan toe geen enkele vrouw gelukt is, namelijk dat Weyerman haar op 30 juni 1713 een trouwbelofte doet. Pas veertien jaar later zal Weyerman werkelijk trouwen met deze Johanna Ernst in tegenwoordigheid van hun beider kinderen, die dan respectievelijk elf en negen jaar zijn. Weyerman zelf is inmiddels negenenveertig.^20. Tot dusver heeft niemand kunnen achterhalen waarom dit huwelijk zo laat tot stand kwam^21., maar in mijn ogen is het typerend voor het Donjuanisme van Weyerman.

Ook na Weyermans huwelijk met Johanna houdt zijn relatie met Adriana stand. Zo woont hij in 1729 enkele maanden met haar samen^22., terwijl hij kort daarop, in 1730, een derde kind krijgt van Johanna. Of was dat een koekoeksjong? Weyerman heeft dus vanaf 1722 twee langdurige relaties naast elkaar gehad en misschien wel meer. Over de omgang met die twee vrouwen zouden we meer willen weten. Hebben ze elkaar gekend? Was Johanna op de hoogte van het bestaan van Adriana? Wist Adriana dat Weyerman getrouwd was? We weten alleen dat Adriana Weyerman zal onterven, waardoor hij een som van achtduizend gulden misloopt.^23. Een wraakactie?

In dit licht bezien worden de ontboezemingen van Weyerman over het huwelijk en bijkomende beslommeringen nog leuker. In deel I van de Amsterdamsche Hermes is aflevering 45 gewijd aan het thema poligamie. Vermoedelijk heeft Weyerman ook dan al een affaire met Adriana. Toch luidt het motto boven de acht pagina's: La Poligamie est un Cas pendable, poligamie is een strafbaar feit. Het is uitgerekend afkomstig van de auteur die Don Juan de wereldliteratuur inschreef, Molière. Weyerman vindt het allemaal nogal vermoeiend, blijkt. In Turkije is de veelwijverij wettelijk toegestaan, maar ‘Een Turk, die zyn rust zoekt’, meent Weyerman, ‘neemt maar een Vrouw; en een Nederlander, die de zyne bemint, neemt 'er geen’.^24.

Dat vrouwen onrust veroorzaken, of liever gezegd, dat een huwelijk de mannelijke rust, lees vrijheid, verstoort, lijkt Weyermans tweede grote angst te zijn (naast zijn angst voor de vrouwelijke wellust).

Het huuwelyk heeft twee onderscheide Doorzichten. Het eerste doorzicht is zeer bevallyk voor een Man die noch met twee pooten op het vaste Land van Vryheid staat, en die dat doorzicht beschouwt, a la distance. Het tweede doorzicht is min vermaakelyk. Want naauwelyks is de Conquerant, langs de Bres van het Huuwelyk Geintroduceert, of hy doet een kerk-gelofte, om uit die zwaarigheid gered te worden [...] en hy spartelt, als een Tuindief, die door een Voetangel is Gearresteert.^25.

Jamais Maris toujours Amans^26., dat is het devies van Weyerman en misschien beproefde hij zijn Johanna daarom wel zo.

Ook het oud-Hollands spreekwoord ‘ongebonde best’ bevalt hem goed.^27. De beproefde Johanna hoefde dus maar de geschriften van haar verloofde open te slaan om een illusie armer te worden. Indien Johanna nog geloofde in een huwelijk met Weyerman, dan zal ze haar hoop na het lezen van de Amsterdamsche Hermes zeker in rook zijn vervlogen.^28.

De lezer ontkomt trouwens niet aan de indruk dat Weyerman op deze omslachtige, periodieke, maar unieke manier met zijn vriendinnen communiceerde. Wanneer Hermes in deel II van de Amsterdamsche Hermes een veelgehoord vrouwelijk verwijt tracht te

20. Hoe, waar en wanneer Weyerman Johanna Ernst heeft leren kennen is niet duidelijk. Volgens Haks' berekeningen lag de gemiddelde huwelijksleeftijd in de zeventiende en achttiende eeuw tussen de 25 en 30 jaar. Is dit gemiddelde, vergeleken met een aantal andere Europese landen al zeer hoog, Weyerman zat er met zijn 49 jaar nog eens enkele decennia boven (D. Haks: Huwelijk en gezin in Holland in de 17de en 18de eeuw, Assen 1985, p. 73).

21. Cf. E. Groenenboom-Draai, De Rotterdamsche woelreus, Amsterdam 1994, p. 57: ‘maar door welke omstandigheden dan ook duurde het bijna veertien jaar eer het huwelijk er werkelijk van kwam’.

22. Verlokkend Ooft, p. 27.

23. Adriana zal kort daarop sterven [zie: André Hanou: ‘Onterfd van f 8000 of een minnares (?) van JCW: Adriana Simons-De Visser’. In: Med. JCW 1978, p. 88-97].

24. Amsterdamsche Hermes I, p. 357.

25. Amsterdamsche Hermes I, p. 223.

26. Amsterdamsche Hermes I, p. 224.

27. Amsterdamsche Hermes I, p. 129.

28. Ik ga ervan uit dat Johanna Ernst kon lezen en schrijven. Gezien Weyermans kritische instelling zal hij niet met een domme vrouw getrouwd zijn. Ter illustratie het volgende citaat: ‘Een Vrouw bezit, als in Erfpacht, de Majesteit van Juno, de schoonheid van Venus, en 't verstand van Minerva. Dat zy door den Man aangezogt word, is geen gering teeken van haar verdienste.’ [Amsterdamsche Hermes I, p. 229].

[p. 108]

ontzenuwen, krijgen we vermoedelijk een blik in Weyermans eigen huishouding. ‘Verslapt de Liefde na 't Genot?’ luidt de vraag, c.q. het verwijt. Het is een verwijt dat alleen maar zal worden afgevuurd op mannen die voortdurend weglopen. We vermoeden de stem van een verwijtende Johanna die haar (ware) Jacob keer op keer vraagt wanneer hij zijn trouwbelofte zal nakomen en of hij eigenlijk wel van haar houdt. Niet geheel onbegrijpelijk. Zij is de rest van haar leven in Breda blijven wonen^29., eerst met twee, later met drie kinderen, terwijl Weyerman zijn eigen gang ging, langdurig in het buitenland en elders verbleef. Bij wijze van spreken voelde zij zich dubbel genaaid. Maar Weyerman schrijft dat, wanneer er sprake is van ware liefde, deze niet zal verslappen. Een antwoord waar Johanna niet veel geruster door zal zijn geworden.

Is Hermes/Weyerman daarom zo verliefd op Ifis/Adriana? Omdat zij hem niet dwingt tot een huwelijk? Per slot van rekening had ze al een huwelijk achter de rug.^30. Of wordt ook zij lastig? Op 27 juli 1723 neemt Hermes de beslissing om kluizenaar te worden in ‘Abderâs Liesbosch’ om zich op die manier aan ‘die Liefde, die my zo rampzalig maakt’, te onttrekken.^31. En ook de Anacreontische gezangen die Weyerman in de Amsterdamsche Hermes en latere tijdschriften publiceert, kunnen wel eens zijn bedoeld voor Adriana Visser, die nog niet zo lang zijn minnares is. De link is snel gelegd: zij is het die Weyerman heeft geïnspireerd tot het schrijven van deze verzen.^32. Maar zijn de gezangen, behalve als een ode aan de liefde, niet veeleer bedoeld om Adriana te waarschuwen? ‘Nee, ik trouw niet met je.’ Ook in dit geval zijn ze door haar geïnspireerd, maar op negatieve wijze. De Anacreontische verzen immers vormen een libertijns program; ze pleiten voor de vrije liefde en tegen het huwelijk. Het huwelijksbootje dat Hermes in nr. 42 meent te zien naderen, blijkt godzijdank een ‘Passagiesloep der Liefde’ met als special guest Anacreon zelf die Hermes naar binnen haalt. De ‘Schikgodes’ die hem naar het bootje leidde zingt er een toepasselijk Airtje bij:

Hy zal zig nooit vertrouwen

In Hymnus bootje, ô neen!

Hy kiest uit alle Vrouwen

‘Er liever Geen dan Eén.

Na zo veel pyn en banden,
Zal nooit zyn Vryheid stranden

Op 's Trouwgods schraale kust;^33.

Ook na zijn uiteindelijke huwelijk in 1727 blijft Weyerman afgeven op de vrouw en het huwelijk en zoals valt te verwachten: erger dan ooit. In De Vrolyke Tuchtheer (1729-'30) en Den Laplandschen Tovertrommel (1731) zijn vele misogyne opmerkingen te vinden. Nog steeds wordt Juvenalis aangehaald als literaire kenner, maar inmiddels spreekt Weyerman ook uit eigen ervaring. Of deed hij dat altijd al? In een eerder door André Hanou geciteerd gedicht uit de Tuchtheer van 1 mei 1730, dat autobiografisch beschouwd kan worden, lezen we:

Ik ken geen grooter dwang aan 's menschdoms lentelust,

En aan de meysjes graag gekust,

Als 't huuw'lyk: en ik zeg, in spyt van 't tegenkallen,
Den man is tweemaal, door die graage keus, gevallen.^34.

29. Waar zij op 25 juni 1745 overleed. Aldus Rehm in Med. JCW, p. 200.

30. Hanou 1978, p. 93-95 meldt dat Adriana de scheidingsprocedure zelf in gang heeft gezet.

31. Amsterdamsche Hermes II, p. 345.

32. Zie Adèle Nieuweboer: ‘Een driehoeksverhouding? Anacreon, Ifis en Campo’. In: Med. JCW 17 (1994), p. 20 en André Hanou 1978, p. 91.

33. Amsterdamsche Hermes II, p. 348.

34. Amsterdamsche Hermes II, p. 349; ook bij Hanou 1978, p. 90.

[p. 109]

Hier staat zo goed als zeker dat Weyerman twee maal getrouwd zou zijn, tenzij ik me vergis. Er moet dus nog een mevrouw Weyerman zijn geweest. Catharina Snep, een voor de hand liggende kandidate, komt niet in aanmerking. Uit haar drie testamenten blijkt zonneklaar dat zij nooit getrouwd is geweest.^35. Met Adriana Visser raakte Weyerman gebrouilleerd. Er moet iemand anders zijn geweest in de periode tot 1727, het jaar waarin hij met Johanna trouwde. En misschien is dit wel de werkelijke reden voor het veertien jaar lang durende uitstel van huwelijk en overigens ook voor het gegeven dat hij nooit met Catharina Snep is getrouwd: Weyerman was al getrouwd.

Uiteraard zijn dit speculaties, maar het blijft opvallend dat ook Weyermans prilste werken worden beheerst door het thema huwelijk en de bedrevenheid van vrouwen om mannen erin te laten lopen. In de Vrolyke Tuchtheer van 15 mei 1730 citeert Weyerman uit een van zijn eigen, vroege toneelstukken, De gehoornde broeders:

Vroeg, of laat,

Voelt Jan, of Kaat,

Kupido's minnevlaagen.

Vroeg, of laat,

In Hymens staat,

Moet ieder op zyn beurt Aktaeons drietant draagen.^36.

In hetzelfde stuk de uitspraak: ‘De trou volgt naar de min maar noit de min naar trou’.^37. Ook in deze komedie wordt het huwelijk en de overspelige aard van de vrouw uitgebeeld.^38. En in de Schoone Dwaalstar, volgens het titelblad ‘Opgestelt in het jaar 1704’ komt een personage voor dat omstandig verklaart een huwelijkshater te zijn.

De ware toedracht rond Weyermans huwelijksleven zal wel altijd een raadsel blijven. Dat neemt niet weg dat zijn statements over de vrouw, de liefde en het huwelijk - gedurende ruim dertig jaar - interessant voer vormen voor cultuurhistorici, zelfs als geen enkele uitlating van Weyerman autobiografisch mocht blijken te zijn.^39.

35. Zie F. Wetzels: ‘De drie testamenten van C. Snep’. In: Med. JCW 1982, p. 536-542.

36. Vrolijke Tuchtheer, p. 364. Vermoedelijk citeerde Weyerman uit het hoofd. In de oorspronkelijke tekst staat (Venus spreekt): ‘Hoe het gaet / Vroeg of laet / Voelt ieder op zyn beurt de zoete Minneplagen. / Vroeg of laet / In d'Huwlyk staet / Moet ider op zyn beurt Vulkani Drietant dragen [Gehoornde broeders 1712, Voorspel, p. 11].

37. Voorspel, p. 2. In iets andere bewoordingen ook in de Amsterdamsche Hermes I, p. 129, 130: ‘[...] de Trouw veeltyts op de Liefde, doch zeer zelden de Liefde op de Trouw gevolgt is’.

38. De woorden waarmee het stuk opent zijn programmatisch: ‘Cupido zingende, gewapent met een Boutelje en Wyn-Romer, en een krans van Wyngaartsbladeren’ zingt: ‘t'Is in het ongebonde leven / Dat Cloris smaekt Vrouw Venus zoet. / Het Huwelyk kan geen vreugde geven / Maer blust de vlam van Tirsis gloet.’ (p. 1) Overigens is ook het motto van deze klucht ontleend aan de zesde satire van Juvenalis: ‘Decipit illa custodes, aut aere domat’.

39. Er zijn meer schrijvers uit de eerste helft van de achttiende eeuw bekend die, zoals Weyerman, zeer laat in het huwelijk traden. Justus van Effen, die pas nadat hij enkele kinderen had verwekt, vlak voor zijn overlijden met zijn minnares in het huwelijk trad, is hiervan een bekend voorbeeld [P.J. Buijnsters: Justus van Effen (1648-1735) Leven en werk. Utrecht 1992, p. 283.] Met dank aan Peter Altena, die mij deze suggestie aan de hand deed.