Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 17

[p. 62]

Signaleringen

Broeder Hamet

In De leevens byzonderheden van Johan Hendrik, baron van Syberg geeft Weyerman het ‘Verhaal van de opkomst der Roozenkruys Broeders’ (ed. 1984, p. 32-42). In de Inleiding van de heruitgave (deel 1b, p. 21-31) wordt nagegaan, welke bronnen Weyerman gebruikt kan hebben bij het schrijven van deze passage. In een vertoog over de Rozenkruisers dat hij negen jaar eerder had geschreven, in Den Ontleeder der Gebreeken van 8 mei 1724, noemt Weyerman zelf enige werken in een voetnoot, die hij, zo blijkt uit onderzoek door de editeurs van de heruitgave, uit Le Grand Dictionaire hisorique van L. Moreri (1717) had overgenomen. Maar de passage over de Rozenkruisers in Syberg bevatte veel meer gegevens dan Weyerman uit Moreri kon halen. Onder andere de anekdote over ‘een zeker Roozenkruys broeder Hamet’, die met een handjevol mensen het hele leger van de mullei (= sultan) Sidan van Marokko op de vlucht wist te jagen, ging hier niet op terug. De editeurs melden wel dat Weyerman dit verhaal vermoedelijk heeft overgenomen uit Recveil General des Qvestions Traitées és Conferences du Bureau d'Addresse és années 1633.34.35 iusques à present (Paris, 1654), maar ze geven geen verdere informatie over deze Hamet.

Onlangs las ik het artikel ‘M. Maier in England’ van R. Heisler in The Hermetic Journal (1989, p. 123), over Michael Maier (1568-1622), die een verdediger was van de rozenkruisersgedachte. In dit artikel vond ik een vermelding van ‘Mullei Om Hamet Ben Abdela’ met een verwijzing naar Symbola avreoe mensoe dvodecim nationvm (Frankfurt, 1617) van Michael Maier. Op p. 290 van dit werk treffen we inderdaad de passage aan, waarin gesproken wordt over Hamet, die als profeet beschouwd werd en dankzij bijzondere vermogens de mullei Sidan van de troon wist te stoten. Maier vertelt dat de verhalen over Hamet in dezelfde periode de ronde deden als het gerucht over het bestaan van een rozenkruisersbroederschap, maar hij noemt Hamet niet zelf een Rozenkruiser. Weyermans aanduiding ‘een zeker Roozenkruys broeder Hamet’ klopt dus niet. Of Weyerman nu het Bvreau d'adresse als bron heeft gebruikt, of rechtstreeks terug heeft gegrepen op het werk van Maier, is niet duidelijk. In ieder geval is nu iets meer bekend over deze Hamet. Ik wijs hier ook nog op het bestaan van het werkje A true historical discourse of Muley Hamet rising to the three kingdomes of Moruecos, Fes and Suez (London, 1609).

G. Snoek

Bibliografie JCW - aanvulling

Dat ook in Rusland exemplaren van werken van Weyerman te vinden zijn, wisten we wel. Maar speurwerk ernaar is tot nog toe niet verricht, dus vermeldingen ervan in de Aanzet tot een bibliografie van de gedrukte werken van Jacob Campo Weyerman van Marleen de Vries zijn niet/nauwelijks te vinden.

Dankzij enige dagen monnikenwerk van Ingrid Weekhout, die in een week tijd in de Saltykov-Shchedrin State Public Library (St. Petersburg) alle catalogus-fiches overschreef van Nederlandstalige werken, weten we dat de JCW-bibliografie kan worden aangevuld. In Musaeus, Tijdschrift voor Renaissance-letterkunde (jrg. 1, nr. 5, jan. 1994) publiceert ze al haar bevindingen.

Het gaat om twee catalogusbakken (nr. 72: A-R; en nr. 73: S-Z) van de afdeling Polygraphy, Belles Lettres. Ik citeer Weekhouts tekst, die letterlijk, zonder autopsie, is overgenomen van de fiches. Vermoedelijke overschrijffouten heb ik hierbij aangegeven:

6.10.4.3

Miguel de Cervantes Savedra: De voornaamste gevallen van den wonderlyken Don Quichot, door den beroemden Picait [sic - MvV] den Romein (...). In 's Hage: Pieter de Hondt, 1746. 1 vol. 4^o.

6.14.9.77

Het natuurlijk konterfijtsel van Joh. Hend. Baron van Syberg of Den Maagdenburgsche Alchimist of den gewaanden baron van Syberg ontmaskert. S.I., s.a., 4^o. Er bestaat eene ander ander uitgaef van dit blijspel gedrukt te Utrecht in 1733 by Jurriaan van Paddenburg en Anselmus Munterdam [sic - MvV].

6.14.5.29

Jacob Campo Weyerman: Den Persiaansche zydewever; Demokriets en Herakliets; Brabandsche voyagie; De Hollandsche zinlykheyt; Den Antwerpsche courantier; De gehoornde broeders. Klugtspel; Gezangen van Anakreon. Breukelen, 17[..].

[p. 63]

6.14.5.29

Jacob Campo Weyerman: Den Persiaansche zijdewever; Demokriets en Heraclius [enz. enz.] Treur- en Blijspelen en Gezangen & G [?] Anacreon uit het Grieksch vertaald. Breukelen, s.a., 4^o.

Everhard Hofland suggereerde reeds in Med. JCW. 15, p.59, op grond van de catalogus van de Leeuwardense boekverkoper Ferwerda, dat er een tweede editie van Den Persiaansche zydewever zou zijn, nl. gedrukt te Amsterdam in 1720. Marleen de Vries vermeldt in haar bibliografie slechts de editie die op de titelpagina noch plaats noch jaar noemt. Zij vermoedt (p. 33) dat de verzameluitgave eerst in 1727 verscheen. Is hier sprake van nóg een editie?

M. van Vliet

wolff en deken

Wolff en Deken zijn zo klassiek dat hun Sara Burgerhart al verbulkboekt is en een vervallen tuinhuisje, waar de schrijfsters nimmer in verbleven, monumentale waardigheid heeft verworven. Het Beverwijkse kluisje, door P.J. Buijnsters in zijn Wolff & Deken nog gevonnist - ‘Wat er thans nog rest, heeft niets authentieks meer’ -, dreigde onlangs van de aardbodem te worden gevaagd. Plannen van de directie van bejaardenhuis ‘Lommerlust’ om het onttakelde kluisje te ruimen ontmoetten groot verzet. De directrice van het bejaarden-verzorgingshuis vat de reacties op haar snoodheid deemoedig samen: ‘Emoties en verwijten over dit stukje cultuurhistorie waren mijn deel’ - en er werd een stichting tot behoud van het tuinhuisje van de dames Wolff en Deken opgericht. Deze stichting had succes: gedoodverfde ‘first lady’ mevrouw drs. J. Brinkman-Salentijn bleek bereid als beschermvrouwe op te treden, in het comité van aanbeveling namen erkende publiekslievelingen als Boudewijn Büch, Adriaan van Dis en Nel Schuttevaêr-Velthuys zitting. Op de bres voor nep. Als het niet zo droevig was, zou het komisch zijn, deze kippedrift om ‘Lommerlust’.

Wat wel de moeite waard is, is het boekje ô Laage Hut! Meer Grootsch dan Vorstelyke Hoven (zonder ISBN, zonder jaar - vermoedelijk 1993) dat genoemde stichting onlangs uitgaf. Voor de prijs van 25 gulden (Rabobank Beverwijk, rekeningnr 3880.02.301, gironummer bank: 151093; ten name van Tuinhuisje Wolff en Deken) wordt men eigenaar van een bonte collectie zin en onzin over het kluisje van Betje Wolff en Aagje Deken. Tragisch dieptepunt in het boekje is het eerste hoofdstuk over ‘Beverwijks cultuurhistorisch erfgoed’, geschreven door ‘Meta Bison, auteur’: de avonturen van misdienaar Aad Schram en die van huisknecht Jan Andriessen (‘bepaald guitig kijkt hij als ik hem vraag of-ie zelf wel eens een gedicht maakte’) vormen in de beschrijving van Meta Bison een parodie op groots en meeslepend leven. Onvergelijkelijk veel beter zijn de bijdragen van Wim Meulenkamp en Karin Westerink aan de bundel. Meulenkamp schreef een interessant hoofdstuk over de cultus van de hermitage in Nederland, terwijl Westerink de kluisjes van Elisabeth Maria Post nader beschouwde. Meulenkamp en Westerink nemen de gril van de kluisjes met precisie en een passend gevoel voor gekte waar. Zo ontstaat een intrigerend beeld van de tuinhuisjesliteratuur. Het aardigste deel van het boekje is ongetwijfeld de fotografische herdruk van Het Riete Kluisje van Mejuffrouw Elizabeth Wolff, geb. Bekker van L. van Ollefen. Van Ollefen laat zijn lof voor de schrijvende dames in verzen de vrije loop. Voor Wolff en Deken verzoet Van Ollefen de inbreuk op privacy door de verheerlijking van de dames als ‘'t Puik der Vrouwen’.

De opgewonden adoratie van Meta Bison - ‘Een gevoel van saamhorigheid voor het leven. Dat nu maakte de dames Wolff en Deken zo sterk in hun strijd.’ - en de lofzang van de journalistieke voyeur Van Ollefen contrasteren met de lelijke woorden die ‘Een Eerlyk Man’ in een ongedateerd, maar uit de periode 1782-1786 stammend pamflet aan de schrijfsters wijdt. In de Zaamenspraak tusschen een Eerlyk Man, een Sociniaan, en P: Hartig, wandelende buyten Leyden, over het Godlasterlyke Libel De Patriottische Catechismus, de Spotprenten, en de hedendaagsche Schend-schriften, dat zich bevindt in de rijke collectie Berkheij in het Leidse gemeentearchief (16; nr i), waagt ‘Een Sociniaan’ het tijdens het wachten op de Leidse schuit erop om aan ‘Een Eerlyk Man’ te vragen of hij hem niet ergens van kent: ‘heb ik Myn Heer niet wel in Amerika ontmoet?’ Met deze vraag ontmaskert de Sociniaan zich als een patriotse vriend van de Amerikaantjes. Zijn ‘eerlijke’ gesprekspartner laat dan ook weten er nooit geweest te zijn, maar in dit prinsgezinde pamflet zou de Sociniaan geen Sociniaan zijn indien hij niet voortging:

[p. 64]

maar u weezen staat my tog voor... heb ik u dan niet by myne Vriendinnen wel aangetroffen? by de Juffrouwen Wolf, en Deeken?...

De reactie van de eerlijke man bestaat aanvankelijk uit gelach, maar daarna opent hij een boekje over de dames:

Ha! Ha! Ha! je doet my lachen.... Wolf en Deeken! wat zyn dat voor dingen? zyn dat Juffrouwen? O!... Wagt!.... meenje ook die twee ouwe tooverlantaarens, die boven malkander hangen in de Oudemanhuys poort te Amsterdam?

De Sociniaan hoopt nog dat van een misverstand sprake is, hij veinst de opmerking over de poort niet te begrijpen en zegt op ‘twee schrandere vrouwen’ te doelen. Waarop de eerlijke man in scherts vervolgt:

Zoo!... en ik spreek van Listige brood-schryfsters, die onlangs zig in pourtrait hebben laaten brengen; zeekerlyk, om dat zy toonen wilde, geen Wolf, nog geen Deeken waaren!

De eerlijke man verwijt de dames dat zij ‘daagelyks, met Wigtiger dingen, dan zy zelve zyn’ durven te schertsen. Voorts beticht hij de dames van grofheid.

Dit patroon herhaalt zich voor dominee Van der Kemp, de schrijver van de Post (Pieter 't Hoen), een zekere Slicher en de anonieme schrijver van de Patriottische Catechismus.

Voor de Wolff&Deken-studie is deze prominente vermelding van de dames in een reeks van patriotse oproerkraaiers belangwekkend. In zijn biografie uit 1984 heeft P.J. Buijnsters al gewezen op de politieke agitatie van Wolff en Deken in de jaren voor 1787, maar dat zij zo zeer als stokebranden golden, was voor mij een verrassing. Het verwijt van broodschrijverij was het resultaat van succes èn van broodschrijven: in Het Nut der Vooroordeelen (1783) hadden zij op uitdagende wijze afgerekend met het vooroordeel tegen het schrijven voor geld. Dat de schrijfsters terloops van onrechtzinnigheid, ijdelheid, grofheid en lelijkheid (‘ouwe tooverlantaarens’ lijkt weinig reclame; daarbij een verwijzing naar Lanterne magique van Kornelis Vermynen?) past wel in de algehele sfeer van eerroof waar de eerlijke man zich schuldig aan maakt.

Niet alleen Van Ollefen trachtte in het kielzog van de schrijfsters wat kleine roem te garen, ook de querulerende broodschrijver Jan A. Backer - graag zou ik over hem meer weten: zijn carrière in het Haagse dichtgenootschap ‘Kunstliefde spaart geen vlijt’ eindigde in de bestuursnotulen op dezelfde dag en even abrupt als het lidmaatschap van Gerrit Paape, en dat schept belangstelling - pikte zijn graantje mee. In De jonge Reiziger door Nederland (III, Amsterdam 1790, p. 220) had hij Betje Wolff al weten te vinden, in zijn (nog niet opgespoorde) Mengelingen uit mijne portefeuille nam hij - blijkens een advertentie in de 's Gravenhaagse Courant van 11 mei 1792 - nog een brief op van ‘Wm Leevend aan Lotje Roulin, in eene nacht dat hij haar ziek verlaaten had’. In Buijnsters' Bibliografie der geschriften van en over Betje Wolff en Aagje Deken (Utrecht 1979) treffen wel andere ‘Willem Leevendiana’ (nrs 258, 259, 261-266), maar niet Backer.

Zo is er meer over Wolff en Deken te zoeken en te vinden - een klein voorbeeld: in de orangistische 's Gravenhaagse Courant adverteert uitgever Van Cleef aan de lopende band (ook voor het portret, dat in de Oudemanhuispoort hing), wat veelzeggend is en bibliografische preciseringen biedt - dan een kluisje.

Peter Altena