Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 17

[p. 60]

Boekbesprekingen

Ned Ward. The London Spy. Edited by Paul Holland, From the Fourth Edition of 1709. East Lansing, Collegeas Press, 1993. Studies in Literature 1500-1800 no. 5. 360 blzz. ISBN 0-937191-50-7. f 59,67 (via Bookimpex, Den Haag).

Zeer onlangs is verschenen een nieuwe uitgave (herzet; met kaart van Londen, en glossarium) van de London Spy. Het blijft verrassend de wereld van Hogarth's Rake's Progress, van de NELRI-serie van Cornelis Troost, ook in de literatuur terug te vinden: een wereld die we ook via Doedijns, Weyerman en zoveel anderen toch allang menen te kennen. Een stadse wereld doorgaans, vol ondeugden, gajes, libertijnen, schrijvers.

Dit milieu is ook in Engeland in afleveringen beschreven. November 1698 verscheen het eerste nummer van de London Spy, door Ned Ward, een ‘beroeps’schrijver. Het blad bestond tot mei 1700. Zijn ‘spy’ is een vreemdeling in Londen, die daar dag na dag in rondgeleid wordt door een oude kennis, uit de ‘gentleman’-klasse, waartoe advokaten, militairen enz. behoren: een bekende groep. Zonder gids en discussiepartner gaat het niet in de Verlichting! De ‘spy’ observeert het leven op de straten, maar ook in de huizen; overdag, diep in de nacht. Wij ontmoeten allerlei slag mensen: dieven, prostituees, sectarissen, kermisbezoekers; klanten van badhuis, toneel, speelhol, kerk, kroeg, boekenstal (p. 123), wassenbeeldententoonstelling, college, musico, en natuurlijk het koffiehuis (bezet met allerlei soort volk; vgl. bv. p. 42, 81). De London Spy is een mengeling van Baedeker en Amsterdamsch Hoerdom; is mercurius, spectator. Spectator? Ja - zij het dat het moreel oordeel afwezig is. Maar als spion-kijker confronteert Ward ons met het immense toneel dat de stad is. Het lijkt wel of elke Londenaar een ‘spectator’ is. Die term valt talloze malen, bijv. blz. 42, 44, 55, 57, 69, 81, 111. De idee, de term is dus later zo ‘nieuw’ niet. Blijkbaar heeft een spectator belangstelling voor het dagelijks leven. Hier zien we een begin van het mercuriaal-spectatoriale genre. De scherp observerende Spy heet bij ons Argus, Hermes, wat al niet.

Opvallend zijn enkele overeenkomsten met de vroege Nederlandse periodieken. Ook hier de tussengevoegde poëzie; de incidentele beschrijving van een ‘Karakter’. Intrigerend is, ondanks de realistische attitude en beschrijvingswijze, de hier en daar voorkomende en naar het ‘barokke’ neigende vergelijkingen en commentaren. Zo p. 1: ‘So I resolved to be no longer Aristotle's sumterhorse, or like a tinker's ass to carry a budget for my ancestors stuffed full of their frenzied notions and the musty conceits of a parcel of dreaming prophets, fabulous poets and old doting philosophers, but shifted them off one by one (with a fig for St Augustine and his doctrines, a fart for Virgil and his elegance, and a turd for Descartes and his philosophy, till [...]’. In één zin treffen we een wat onbeschaamde geëduceerdheid, trivia, een overdosis beelden. Overal vinden we blijken van het begin-achttiende-eeuwse genoegen in het hanteren van taal, in discussie, in conversatie. Ward is - als Weyerman - een belangrijke bron voor de cultuur- en mentaliteitsgeschiedenis.

Weyerman is, bij Ward vergeleken, een net en aristocratisch persoon. Hij schrijft ook beter. Men voelt ook dat het aura, het ‘gewicht’ van ‘Hermes’ enz. van veel meer belang is. Hij kende en las de populaire Spy (vijf drukken tussen 1698 en 1718!) overigens wel degelijk. Ton Broos liet zien in Med. JCW 1986, p. 62-73, dat hij stukjes uit de Spy bewerkt heeft, in de Doorzigtige Heremiet. Er zullen er wel meer zijn!

A.J. Hanou

[p. 61]

Jacob Eduard de Witte. Fragmenten uit de roman van mijn leeven. Ingeleid en van aantekeningen voorzien door Grietje Drewes en Hans Groot. Hilversum, Verloren, 1993. Egodocumenten 6.

Een egodocument over de jaren 1763-1790, bedoeld in 1825 als kopij voor uitgave (waarvan het niet kwam - laat staan dat een geïntendeerd tweede deel volgde). Een merkwaardig geschrift, in de titel roman genoemd en in de tekst zelf onder meer betiteld als ‘brochures’ (p. 155), bestaande uit twaalf zogenoemde ‘fragmenten’.

Indien vaandrig De Witte (1763-1853) in 1782 niet wegens landverraad, of het onvoorzichtig doorgeven van defensiegeheimen, in de gevangenis beland was, had Nederland een derderangsschrijver minder gehad. In de gevangenis stak hij zijn licht op bij Feith, Marmontel, Wolff en Steele. De schrijfster De Cambon-van der Werken was daarbij zijn raadgeefster. Zo ontstond zijn eerste sentimentele roman, Cephalide (1786), waarop de nodige andere volgden, terwijl hij ook jaarboekjes redigeerde, en toneelstukken schreef. In de autobiografie vindt men trouwens allerlei interessante gegevens met betrekking tot de sentimentele levenshouding; terwijl altijd intrigerend blijven vermaningen als ‘Niets is waarachtiger, en dit leerde mij de ondervinding, dan dat de lezing van met gevoel geschrevene Boeken, eene vertering in ons hart, om mij dus uittedrukken, doen ontstaan; die hetzelve voor de levendige indrukzelen vatbaar maaken, en het is daarom zeer gevaarelijk, aan de Jonge en ongewaapende harten der Jeugd, en vooräl aan Meisjes, zodanige Boeken in handen te geeven; zij bederven volstrekt het gezond oordeel en doen denkbeeld van volkoomenheid en volmaaktheid in ons ontstaan, welke men op de waereld of in het geheel niet of slechts zeer zelden aantreft’ (p. 135). De Witte, in zijn omstandigheden, bleek talent te hebben bezoekende dames te binden. De belangrijkste werd Maria van Zuylekom. We krijgen een klein maar intrigerend verslag over hun ‘romanesque’ wijze van verkeren; Maria werd in de gevangenis zijn gezelschapsdame (in alle opzichten!), dagelijks, jarenlang; samen schreven zij romans en poëzie; en tenslotte kwam er zelfs een huwelijk van. Curieus is dat in diezelfde tijd zich nóg zo'n schrijvers(echt)paar vormde in de Gevangenpoort (vgl. p. 150 e.v.): de van een poging tot staatsgreep betichte patriot Des Villates, en Cornelia van der Weyde.

De uitgave bevat een korte maar informatieve inleiding, tevens handzame bibliografieën van het werk van De Witte en Maria van Zuylekom (is de 's Gravenhaegse Courant wel op advertenties van hun oeuvre bekeken?), en een goed personenregister (helaas: geen titels). Er is redelijk, concies commentaar (behalve dat, noot 129, in tegenstelling tot het daar vermelde, een boetefeu iemand is die voor het vuur en licht zorgt in de regeringsgebouwen, en een conciergetaak heeft; vgl. Henk Boels, Binnenlandse Zaken, 1993). Een goede editie! Het enige merkwaardige vind ik, dat, terwijl (p. 9) de editeurs zeggen dat ‘voor de biograaf een autobiografie wel de minst betrouwbare bron’ is, zij (p. 27) een gedicht ‘interessant’ noemen ‘omdat er autobiografisch materiaal in verwerkt is’.

Geen echt talent, maar wel een interessante figuur, De Witte. Gezien het verloop van zijn leven onmiddellijk volgend op zijn gevangenschap lijkt hij veel weg te hebben van een kleine chevalier d'industrie, een oplichtertje op zoek naar geld en banen, type-Kersteman. Misschien is deze dolle vaandrig, samen met o.a. zijn Maria, zelf wel een romannetje waard, door een van zijn/haar proefschrift verloste ‘95-er’. Merkwaardig dat de inleiders niets konden vinden over De Wittes leven tussen 1807 en 1853, jaar van zijn overlijden; misschien kunnen de lezers van dit blad een oog open houden.

Een enkel gegeven kan ik misschien nog toevoegen aan de in de uitgave verstrekte kennis omtrent de Witte. Het tijdschrift De Domkop (II, p. 213-214) becommentarieert de Oranjeversjes van De Witte als schrijver van de Amsterdamsche Courant. In het GA A'dam bevindt zich bij notaris Elter een door De Witte op Isaac Hosteijn gegeven procuratie ad lites, 24 juni 1794, en dus misschien nog wel meer.

A.J. Hanou