Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 17

[p. 33]

Weyerman, Peter de Grote en Lodewijk XV
Reizen met de barge tussen Brugge en Gent
Jan Parmentier

In het werk van Weyerman worden regelmatig situaties en personages in de roef van trekschuiten of barges geschetst. De reislustige Jacob Campo schreef zelf dat hij aan boord van Vlaamse barges vertoefde. Indien we zijn autobiografie mogen geloven scheepte hij op een bepaald moment te Londen in voor Oostende. Vandaar reisde Jacob met barges via Brugge naar Gent^1.. Volgens het onderzoek van Ton Broos over de Engelse avonturen van Weyerman zou dit reisje in 1705, 1709 of 1718 hebben plaatsgevonden^2.. Doch zo'n tocht was in deze periode niet evident.

Reizen naar en in Vlaanderen bleek tijdens de eerste decennia van de achttiende eeuw vaak een hachelijke onderneming. Sinds de Vrede van Rijswijk (1697) bestond er een broos evenwicht in Europa. De expansiedrang van de Franse koning Lodewijk XIV werd in toom gehouden door een alliantie van de Engels-Nederlandse vorst Willem III met het Duitse keizerrijk, Zweden en Brandenburg. Het overlijden in 1702 van de kinderloze Spaanse koning Karel II betekende het einde van deze gewapende vrede. Lodewijk XIV eiste de Spaanse erfenis op voor zijn kleinzoon Filips van Anjou. Dadelijk bezetten Franse troepen de Zuidelijke Nederlanden en bemoeilijkten het openbare leven. Zo nestelde zich in Oostende tijdens de jaren 1702-1706 een Franse oorlogsvloot die regelmatig de Zeeuwse kust bedreigde. Deze bezetting verhinderde dat Engelse en Hollandse schepen op de Oostendse rede ankerden. Naar analogie met Duinkerken, Vlissingen en Middelburg groeide er ook in Oostende een bloeiende kaapvaart. Tijdens het Franse bewind brachten de Vlaamse kapers ruim honderd prijzen naar Oostende^3.. Zodus was het voor Weyerman bijna onmogelijk om in 1705 vanuit de Britse hoofdstad Oostende te bereiken. Echter, het kan best zijn dat Jacob Campo zich in 1704 of 1705 te Brugge bevond; immers, in het laatste jaar publiceerde de lokale drukker Jacob Bernaerts zijn Besweering van den Antwerpschen Courantier^4.. Vermoedelijk is Weyerman in deze periode via Zeeland naar Brugge gereisd^5..

Indien Weyerman in 1705 met de barge van Brugge naar Gent voer, was hij verplicht een bijzonder paspoort aan te schaffen. Dit dokument bezorgde hem een vrije passage bij ontmoetingen met vijandige Nederlandse soldaten, die de grensstreek tussen Vlaanderen en Zeeland afschuimden. Vooral vanuit Sluis werden er meermaals expedities georganiseerd tegen de Vlaamse trekschuiten. Zo meldde men op 18 oktober 1705 aan de Staten van Vlaanderen, het provinciale bestuur, dat ‘eene party hollanders uyt Sluys gisteren vertrocken dessein hadde van de Bergen van Ghendt te attaqueren’^6.. Uit de rekeningen van de barge-baas konden we opmaken dat er in 1705 van 3 augustus tot 10 september geen afvaarten plaatsvonden door deze militaire acties^7.. Hierdoor lijkt het me zeer onwaarschijnlijk dat Weyerman als Noordnederlander het in 1705 waagde vanuit Londen naar Oostende, Brugge en Gent te reizen.

In 1709 was de situatie enigszins gewijzigd. Op 23 mei 1706, als gevolg van de slag van Ramillies (Waals-Brabant), gingen Brabant, Mechelen en een deel van Vlaanderen voor

1. Jacob Campo Weyerman, De Levens-beschryvingen der Nederlandsche Konst-Schilders en Konst-Schilderessen. 's-Gravenhage/Dordregt 1729-1769, deel IV (1769), p. 436.

2. Ton Broos, ‘“Uit de hoofdstad der Britten wort berigt”: Jacob Campo Weyerman in Engeland’. In: Peter Altena, Willem Hendrikx e.a., Het verlokkend ooft. Proeven over Jacob Campo Weyerman. Amsterdam, 1985, p. 195-220.

3. W. Debrock, ‘Oostende en de maritieme oorlog tussen 1702 en 1706’. In: Neptunus (1983), p. 33-43.

4. K. Degryse, ‘De Brugse drukker Jacob Bernaerts (1657-1706)’. In: Med. JCW 11 (1988) 3, p. 65-66.

5. Door de Franse bezetting twijfelen we sterk aan de bewering van Jeroen van Heemskerck Düker en Peter Altena dat Weyerman in 1704 op doorreis uit Engeland naar Amsterdam de Reie-stad even aandeed (J. van Heemskerck Düker en P. Altena, ‘Weyerman en Brugge’. In: Med. JCW 11 (1988) 2, p. 33-37).

6. Rijksarchief Gent, Staten van Vlaanderen nr. 228, Resolutieboek 1704-1706.

7. Rijksarchief Gent, Staten van Vlaanderen nr. 4779, Rekeningen van de barges 1705.

[p. 34]

Filips van Anjou verloren. Een Engels-Hollands leger onder leiding van de hertog van Marlborough veroverde in juli 1706 de haven van Oostende^8.. Dit betekende echter niet dat de rust in de Zuidelijke Nederlanden dadelijk terugkeerde. Pas op nieuwjaar 1709 wist Marlborough Gent en Brugge op de Fransen te heroveren^9.. Tijdens de volgende jaren bleven Franse legerbendes geregeld de land- en waterwegen onveilig maken. Daarom was men in 1709 als passagier op de barges verplicht een Frans paspoort te kopen^10..

Gedurende het jaar 1709 bleek het goed mogelijk om per schip van Londen naar Oostende te zeilen. Men diende nog steeds rekening te houden met Franse kapers die vanuit Duinkerken opereerden. De Oostendse reders lieten zich ook met de kaapvaart in, maar sinds 1706 jaagde men op Franse bodems.

Was het dus in 1709 al relatief veilig om naar en in Vlaanderen te reizen, negen jaar later, wanneer Weyerman terugkeerde van een bezoek aan de Londense arts John Woodward, heerste er vrede in de Zuidelijke Nederlanden en hinderde enkel ijsgang tijdens de wintermaanden het vlotte verkeer tussen Oostende en Gent.

8. W. Debrock, op. cit., p. 39.

9. Reginald De Schrijver, ‘De Oostenrijkse aanspraken op de Spaans-Habsburgse erfenis. De Zuidelijke Nederlanden tijdens de Spaanse Successieoorlog 1700-1716’. In: Oostenrijks België, 1713-1794. De Zuidelijke Nederlanden onder de Oostenrijkse Habsburgers. Brussel, 1987, p. 16-20.

10. Rijksarchief Gent, Staten van Vlaanderen nr. 4781, Rekeningen van de barges 1709.

Comfort aan boord

We laten in het midden of Weyerman in 1709 of in 1718 de trekschuit als transportmiddel verkoos, doch we wensen de populariteit van de Vlaamse barges tijdens de zeventiende en achttiende eeuw even toe te lichten. Hoe komt het bijvoorbeeld dat Weyerman de trekschuit nam en niet een koets of een postwagen? Vóór 1730 had men in Vlaanderen en Brabant weinig of geen geplaveide steenwegen. Het reizen met paard en wagen was dus allesbehalve comfortabel. De barges daarentegen, die dagelijks het traject tussen Oostende en Gent aflegden, hadden als pluspunten dat ze geriefelijk waren en punctueel. Tevens bleken ze sneller dan de postwagens.

Het eikehouten vaartuig dat tussen Gent en Brugge ‘geketst’ werd, had een lengte van 74 Brugse voet (ca. 21 meter). De breedte beperkten de scheepsbouwers tot 13,5 voet (3,70 meter) en de diepgang bedroeg 3 voet en 10 duim (1,07 meter)^11.. Om het Minnewater in Brugge te bereiken bleek deze breedte de limiet om veilig door ‘het gat van Brugge’ - een nauwe doorgang aan de Katelijnepoort - te varen^12.. Deze trekschuit bood plaats aan maximaal 60 passagiers. Het was niet zo dat de reizigers opeengepakt als haringen in een ton werden vervoerd. De Gentse barge kon men in tegenstelling tot de Hollandse trek- en jaagschuiten beschouwen als een luxe-vaartuig. Reizigers in de Lage Landen klaagden vaak dat ze geradbraakt of met natte voeten uit een Noordnederlandse trekschuit kwamen. De barge tussen Brugge en Gent vormde daarin een aangename uitzondering. Deze schuit was zo ingericht dat men er rustig kon zitten, een wandeling op het dek kon maken of bij slecht weer de verwarmde kajuit kon opzoeken. Tegen betaling kon de reiziger er uitgebreide maaltijden nuttigen, overgoten met vijf soorten wijn of bier. Hiervoor waren er aan boord twee keukens gebouwd. Vermoedelijk zullen de meeste passagiers van deze faciliteiten gebruik hebben gemaakt want de tocht tussen Brugge en Gent duurde acht uur. Het comfort aan boord beschreef men in de achttiende-eeuwse Engelse reisgidsen als een aanrader voor wie de Nederlanden wou verkennen. Thomas Nugent vertelde in The Grand Tour: or a journey through Germany, The Netherlands and France (1778) dat ‘This barge is the most remarkable boat of the kind in Europe; for it is a perfect tavern divided into several

11. Rijksarchief Brugge, Brugse Vrije nr. 1734, Barge-rekeningen 1699.

12. Jan Parmentier, ‘Een Vermaeck'lijck Treck-schuytje. Een spiegel van de trekvaart in de Nederlanden tijdens de 17de en 18de eeuw’. In: Een trekschuit voor koningen. De barge tussen Gent en Brugge. Gent, 1993, p. 54-55.

[p. 35]

appartments, with a very good ordinary at dinner of six or seven dishes, and all sorts of wine at moderate prices’^13..

Rekening houdend met de te overbruggen afstand van 42 km kunnen we zeggen dat deze barge een gemiddelde snelheid ontwikkelde van 5,25 km per uur. In vergelijking met de Hollandse trekschuiten mogen we de Gentse barge als relatief traag beschouwen. De gemiddelde snelheid van gewone schuiten in het Noorden schommelde tussen 6 à 7 km per uur. Op de trekvaartlijn Amsterdam-Utrecht introduceerde men in 1744 zelfs de ‘vliegende schuit’ door het inschakelen van extra paardekracht. Dit vaartuig haalde een snelheidspiek van 11 km per uur of ongeveer de gemiddelde snelheid die een postkoets bereikte na 1750 op de steenwegen^14.. Echter, deze TGV onder de trekschuiten bleek allesbehalve goedkoop; een haastige reiziger betaalde 60 stuivers voor een zitje aan boord van deze snelheidsduivel.

Aankondiging van de verschillende trekvaartlijnen in Brugge, met de vertrek- en aankomsttijden (uit: Den Grooten Brugschen Comptoir Almanach (1728))

13. Thomas Nugent, The Grand Tour; or a journey through the Netherlands, Germany, and France. London 1778, 4 vol., I, p. 278.

14. Jan de Vries, Barges and Capitalism. Passenger transportation and the Dutch Economy (1632-1839). Utrecht 1981, p. 181.

[p. 36]

Het verschil in snelheid tussen het Noorden en het Zuiden kan verklaard worden door het verschil in afmetingen van de gebruikte vaartuigen. Een grotere vervoerscapaciteit van de barges in Vlaanderen had als gevolg dat de snelheid wat lager lag dan bij de kleinere en lichtere Hollandse schuiten.

Goed en goedkoop

Het succes van de trekvaart in Vlaanderen en Nederland situeerde zich voornamelijk op het organisatorische vlak. In de zeventiende eeuw ontwikkelde zich voor het eerst openbaar passagiersvervoer dat betrouwbaar bleek. Dit element werd verzekerd door een dagelijkse service het gehele jaar rond. Deze continuïteit was slechts realiseerbaar doordat de trekschuit minder afhankelijk was van de weersomstandigheden dan een ander vervoermiddel. Bij storm of tegenwind bleven de beurtveren, die overzee of langs de grote rivieren interstedelijke verbindingen verzorgden, voor anker liggen. Diligences en koetsen hadden tijdens het voor- en najaar te kampen met heel wat vertragingen doordat zware neerslag de wegen vaak tot een modderpoel herschiep. Tijdens het winterseizoen bleef de trekvaart vaak het enige openbare passagierstransport in werking. De Vlaamse barges waren zelfs aan de boeg verstevigd met ‘ijzersturten’ om zich een weg door het ijs te banen. Enkel bij zware ijsgang - maximaal twee weken per jaar - werd de dienstverlening opgeschort^15..

Dé troefkaart van de trekvaart was het netwerk dat men vanaf 1660 aan de reiziger in de Lage Landen kon aanbieden. Iemand die vanuit Engeland 's ochtends in Duinkerken of Oostende belandde, bereikte met de barge respectievelijk rond de avond of tegen het middaguur Brugge. Vanuit Duinkerken vertrok er elke morgen een trekschuit, getrokken door twee paarden. Deze schuit passeerde op de middag Veurne en hield drie uur later even halt in Nieuwpoort. Dezelfde avond, rond acht uur, meerde deze barge aan in de Reie-stad na een afstand van 67 km te hebben gevaren. Het traject Oostende-Brugge met de trekschuit legde men in vier uur af. In Brugge kon de reiziger de nacht doorbrengen in een van de talrijke logementshuizen nabij het Minnewater. Deze herbergen leefden bijna uitsluitend van doorreizende barge-passagiers. Immers in 1710 telde men op de lijn tussen Brugge en Gent meer dan 31.000 betalende passagiers en 16.573 reizigers voeren van en naar Oostende^16..

Brugge mag men voor Vlaanderen als het centrum van de trekvaart beschouwen, want naast de reeds genoemde verbindingen kon men ook Diksmuide en Ieper met barges bereiken. Indien een reiziger naar het Noorden wou, kon hij tweemaal daags inschepen op een kleine trekschuit naar Sluis. Vandaar verzekerde men twee tot driemaal daags een beurtveer naar Vlissingen.

In het Noorden was de trekvaart nog sterker ontwikkeld. Rond 1670 telde Nederland liefst 658 km trekvaartverbindingen! Vanuit Delft en Rotterdam kon de reiziger dankzij een uitstekend netwerk alle belangrijke Noordhollandse steden bereiken. Ook in Friesland en Groningen bestonden er verscheidene lijnen waarmee men van Workum tot Nieuwe Schans kon varen. Jan de Vries berekende dat men sinds de late 17de eeuw via de trekschuiten, gecombineerd met enkele beurtveren, in acht dagen van Duinkerken tot aan de grens van het Duitse Oost-Friesland kon reizen of een respectabele afstand van 578 km afleggen^17..

Kenmerkend voor de trekvaart was ook de stiptheid. Elke barge of trekschuit had

15. Jan Parmentier, op. cit., p. 54-56.

16. Jan Parmentier, op. cit., p. 69.

17. Jan de Vries, op. cit., p. 13-16.

[p. 37]

een vast vertrek- en aankomstuur, waar maar zelden van werd afgeweken. Trouwens, de Staten van Vlaanderen legden de barge-baas een fikse boete op wanneer hij, zonder geldige reden, een halfuur of meer achterstand had op het uurschema. Deze vaste uurregeling kon men slechts aanhouden door in de eerste plaats de barges steeds voorrang te verlenen op de vaarroute. Zo bepaalde een aantal provinciale ordonnanties dat de schepen die de barges kruisten, verplicht waren hun masten neer te laten om alzo onder de kabels waarmee de barge met de trekpaarden verbonden was door te varen. Bovendien moest de helft van het vaarwater vrijblijven^18.. Tevens werd er voor gezorgd dat de tragels (trekwegen) en de dijken regelmatig een onderhoudsbeurt kregen. Om de snelheid van de Gentse barge optimaal te houden wisselde men halfweg het traject, in Aalter, de twee ketspaarden.

Zo'n trekvaartlijn bleef, ondanks de vrij hoge infrastructuurkosten, voor de modale reiziger niet duur en ook winstgevend voor de Staten van Vlaanderen. Elke volwassen passagier betaalde voor een enkele rit van Brugge naar Gent 15 stuivers. Volgens het Reglement vande Bargien van Ghendt op Brugghe ende van Brugghe op Ghendt vanden jaere 1699 mochten kinderen tussen vier en twaalf jaar voor halve prijs reizen. Leden van de Staten van Vlaanderen en religieuzen behoorden tot de geprivilegieerden die niet hoefden te betalen. Wanneer een passagier in de roef of in het vooronder wilde zitten, rekende de barge-baas een bijkomende vergoeding van respectievelijk twee of vier stuivers.

De tarifering voor bagage was zeer gedetailleerd en afhankelijk van het volume. Zo kostte het transport van een ‘bahuwe’ (koffer), een ‘meesch-corf’ (grote mand) of een kist die minstens vier voet lang was 12 stuivers. Kleinere koffers en manden werden voor 3 stuivers 't stuk vervoerd. Pakjes en andere bagage die men onder de arm kon dragen, mocht men gratis meenemen^19..

Naar achttiende-eeuwse normen vormde een tocht met de barge voor een ongeschoolde arbeider een belangrijke uitgave, want zijn dagloon bedroeg slechts 11 à 12 stuivers. Een geschoolde kracht verdiende reeds 20 stuivers per dag. Niettemin stond de trekschuit in vergelijking tot andere transportmiddelen synoniem voor goedkoop vervoer. Zo waren postwagens de helft tot eenderde duurder over eenzelfde afstand. Dus rekening houdend met de stiptheid, het comfort en de snelheid was in deze periode de barge veruit de beste keuze om van Brugge naar Gent te reizen.

Tenslotte moeten we zeker een element beklemtonen dat de trekvaart introduceerde op sociaal-economisch vlak, namelijk het tijdsbesef. Door de vaste vertrek- en aankomsttijden werd de reiziger in de Lage Landen heel wat mobieler en vooral meer tijdgebonden. ‘Time is money’ dateert uit de twintigste eeuw, maar was blijkbaar al zeer toepasselijk 300 jaar eerder. Daarom kunnen we de organisatie van de trekvaart als een heuse innovatie beschouwen. Navolging kreeg dit model pas rond het midden van de achttiende eeuw, wanneer de diligences dankzij de steenwegen een gelijkwaardige dienstverlening konden verzekeren.

18. Stadsarchief Brugge, Fonds Zuidleie (1628-1745).

19. Stadsarchief Brugge, Fonds Barges (1629-1788).

Langs de tragels

Vermoedelijk zal Weyerman op zijn tocht door Vlaanderen niet hebben stilgestaan bij de positieve kanten van de barges. Het is trouwens verwonderlijk dat hij nergens in zijn geschriften de elegante Gentse barge als scène gebruikt. Het feit dat hij er geen

[p. 38]

beschrijving van geeft, zou kunnen veronderstellen dat hij nooit aan boord van dit vaartuig heeft gereisd, want de barge tussen Brugge en Gent bestempelde men als uniek in haar soort, vooral wat betreft het uitzicht en zeker op het culinaire vlak. In vergelijking tot andere trekschuiten in de Nederlanden was de Gentse barge veruit de grootste. Zij vertoonde veel gelijkenis met een Hollands statenjacht. Achteraan in de barge had men een luxueuze statenkamer, ingericht waar leden van de Staten van Vlaanderen vertoefden op weg naar hun vergaderingen in Brugge of Gent. Door de faam en het comfort dat deze barge bood werd ze regelmatig ingezet om koninklijke bezoekers, volgens Bourgondische traditie, te vergasten op een feestdis en een plezierreisje naar Brugge. Op deze wijze trachtte het provinciale bestuur in 1717 tsaar Peter de Grote te imponeren. In 1744 koos de Franse koning Lodewijk XV dit vaartuig om zijn intrede in Vlaanderen luister bij te zetten. Een fervente liefhebber binnen de kring van voorname barge-reizigers was landvoogd Karel van Lorreinen. Deze zeer gewaardeerde mecenas van kunst en cultuur reisde met zijn gevolg driemaal - in 1749, 1752 en 1756 - met veel vertoon op de barge naar Brugge^20..

Indien we veronderstellen dat Jacob Campo wel degelijk vanuit Oostende aan boord van een trekschuit in Brugge arriveerde met de intentie naar Brussel door te reizen, dan zal hij waarschijnlijk onderdak gevonden hebben in een herberg nabij het Minnewater. De volgende ochtend werd, aan de kaai waar de Gentse barge gemeerd lag, een kwartier lang een klok geluid die reizigers waarschuwde dat de schuit ging afvaren. Het luiden werd toevertrouwd aan kinderen van de Armenschool. Dit was het signaal voor de passagiers om de talrijke drankhuizen te verlaten en een vervoerbewijs te kopen. Tevens noteerde men een toevloed van bargelossers. Deze arbeiders stouwden goederen met beperkte omvang in het ruim van de barge. Immers, het reglement liet ook toe dat deze barge kleine hoeveelheden vracht, uiteraard tegen betaling, mocht meevoeren. Deze trekschuit fungeerde dus ook als een koerierdienst. Echter, het bargeboek van baas Joannes De Waele (1744-46) toonde aan dat men vaak grotere vrachten transporteerde, zoals ‘12 stoelen en twee tafels’ of ‘52 bonden wissen’. De ladingen gaven een bonte verzameling produkten weer; van rum en indigo uit West-Indië tot Franse kastanjes en oesters uit Blankenberge^21.. Vermoedelijk verdiende de barge-baas meer met het vrachtvervoer dan met reizigers naar Gent en Brugge te brengen.

Eenmaal aan boord begon voor Weyerman een vrij eentonige tocht naar de Artevelde-stad, omdat men door de hoge bedijking weinig of geen zicht had op het vlakke landschap. Bovendien liet men langs de tragels bomen planten om de ketspaarden en barge enigszins uit de wind te zetten. Indien er toch een flinke bries stond die landinwaarts waaide, hees men aan de 36 meter hoge mast een zeil om het labeur van de trekpaarden te verlichten. Af en toe stopte men even om passagiers aan land te zetten. Reizigers die onderweg de barge verlieten waren twee stuivers per afgelegde mijl verschuldigd.

De Gentse barge werd bestuurd door een barge-baas en twee knechten. Deze laatsten zorgden er samen met een kok voor dat de gasten aan boord verwend werden met uitstekende spijzen, Franse en Duitse wijnen of bruin bier. De Staten van Vlaanderen lieten zelfs twee ijskelders aanleggen bij de vertrekpunten om het voedsel en de drank vers te houden tijdens de zomermaanden^22..

In Aalter, waar men nieuwe ketspaarden inspande, mochten de passagiers even

20. Jan Parmentier, op. cit., p. 62-66.

21. Stadsarchief Gent, Handboek FP 532.

22. Jan Parmentier, op. cit., p.67. De ijskelder aan de Katelijnepoort in Brugge bestaat nog steeds.

[p. 39]

uitstappen. Enkele uren later meerde de schuit aan de Bargiekaai te Gent. Daar stonden koetsen te wachten om reizigers naar het centrum van de stad te voeren. Misschien verkoos Weyerman in de buurt te blijven en bezocht hij daar een van de vele herbergen, zoals ‘De Gouden Appel’ of ‘De Vliegende Schuit’.

Tot zover de reis van Jacob Campo op een van de meest prestigieuze kanaalboten van de 17de en de 18de eeuw. Voor deze trekvaartlijn begon haar zwanezang met de opkomst van de stoomschepen in de late 18de eeuw en de uitbouw van een beter landwegennet. De aanleg van de eerste spoorwegen tussen Brussel en Oostende in 1837-1839 betekende de doodsteek voor dit soort passagiersvervoer. Uiteindelijk voeren in 1909 de barges voor het laatst, zij het dan vooral als nachtdienst, op het traject tussen Brugge en Gent.