Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 16

[p. 100]

Boekbespreking

Kunst op schrift, Een inventarisatie van Nederlandstalige publikaties op het gebied van kunsttheorie en esthetica 1670-1820. Bezorgd door J. de Man, m.m.v. A. Höweler. Opgezet en geredigeerd door P. Knolle, B. Pol, P. van Reijen [e.a.]. Leiden, Primavera Pers, 1993. ISBN 90-74310-02-8. f 105,-.

Het gaat goed en slecht met bibliografisch Nederland. Diverse ambitieuze projecten zijn in het afgelopen decennium gestart of hebben al vruchten afgeworpen en met enige regelmaat verschijnen er auteurs- en zaakbibliografieën. Onder invloed van de ontwikkelingen in het buitenland is ook hier het besef doorgedrongen dat deugdelijk bibliografisch onderzoek de kwaliteit van het vervolgonderzoek zeer kan bepalen: de wereld van het boek is een niet meer weg te cijferen factor in literair- en cultuur-historisch onderzoek. Helaas hebben veel recente recensies van bibliografische werken weinig bijgedragen aan de verduidelijking van het begrip ‘deugdelijk bibliografisch onderzoek’. De vele verwijten die over en weer gemaakt zijn in diverse periodieken (waaronder ook het JCW) hebben begripsverwarring in de hand gewerkt, ja zelfs een (hopelijk schijnbare) indeling in twee kampen: de pragmatici (het gaat om hoe je een bibliografie gebruikt) en de theoretici (het gaat om hoe je een bibliografie maakt). Zoals zo vaak lijken de hardste schreeuwers het gelijk aan hun zijde te krijgen. Velen menen inmiddels dat het begrip ‘bibliografie’ gereserveerd is voor werken die geheel volgens de regels van de preciezen zijn opgesteld. Eufemismen als ‘checklist’, ‘lijst’, ‘inventarisatie’, ‘aanzet tot een bibliografie’ enz. worden aangewend door rekkelijken om zich bij voorbaat te vrijwaren van al te harde kritiek.

Zo ook de makers van Kunst op schrift in het ‘Ten geleide’: ‘Om volstrekt duidelijk te zijn: dit is geen analytische bibliografie. Een bewerking van het gevonden materiaal die het begrip bibliografie recht zou hebben gedaan zou ons (te) vele jaren extra hebben gekost. Vandaar dat wij in de ondertitel hebben gekozen voor een bescheiden karakterisering.’ Even verderop wordt dit (luxe uitgegeven) boek een ‘werk-inventaris’ en zelfs ‘catalogus’ genoemd. Terwijl het toch gewoon een bibliografie is. Voor de duidelijkheid: een bibliografie is een lijst met publikaties die één of meer kenmerken gemeen hebben. Als zij de werken van of over een auteur ontsluit, spreken we van een auteursbibliografie, als het narratieffictionele teksten, kunsttheoretische teksten e.d. betreft, van een zaakbibliografie (zo men wil in deze gevallen: genrebibliografie).

De analytische bibliografie is de tak van wetenschap die onderzoekt wat de beste manier is om een boek als materieel object en de totstandkoming ervan in al zijn facetten te beschrijven. Een boek kan dus zelf nooit ‘een analytische bibliografie’ zijn: de ‘verduidelijkende’ mededeling in Kunst op schrift had moeten luiden: ‘de boeken in deze bibliografie zijn niet volgens de regels van de analytische bibliografie beschreven.’ Het is niet zo, dat de analytisch bibliografen de wijsheid in pacht hebben en dat alle bibliografieën die de regels van de analytische bibliografie niet volgen, per definitie slecht zijn. Integendeel. Voor veel bibliografieën is het helemaal niet nodig om de publikaties in al hun facetten te beschrijven. Kunst op schrift heeft tot doel ‘het onderzoek naar (het denken) over kunst in de achttiende eeuw [...] te stimuleren’ en ontsluit, naar eigen zeggen, ‘een vrijwel onontgonnen terrein’. De teksten die in een bibliografie met een dergelijke opzet zijn opgenomen, moeten hun waarde in eerste instantie ontlenen aan hun onderlinge verhouding: ze vormen de context voor inhoudelijk vervolgonderzoek. De kwaliteit van de bibliografie wordt in hoge mate bepaald door de kwaliteit van die context. De gedachte dat bij een dergelijke doelstelling alle katernsignaturen van alle beschreven publikaties en alle varianten in acht genomen moeten worden, grenst volgens mij aan waanzin. Strikte naleving van de regels van de analytische bibliografie zou een onverantwoorde verspilling van tijd en (subsidie)geld zijn en het zou de gebruiker van deze bibliografie opzadelen met een vloed aan informatie, die hooguit een marginale nuancerende invloed op die context zou hebben. Wat dit betreft hadden de samenstellers van Kunst op schrift helemaal niet zo'n defensieve toon hoeven aan te slaan.

Als alternatief voor de regels van de analytische bibliografie (die, laten we wel

[p. 101]

wezen, bij andere doelstellingen zeer waardevol of zelfs essentieel zijn) worden steeds vaker de regels van de STCN gehanteerd bij het samenstellen van een bibliografie van oud drukwerk. Dat is natuurlijk uitstekend. De beschrijfmethode van de STCN levert aantrekkelijke (want korte) titelpresentaties op, gebaseerd op moderne, wetenschappelijke inzichten. Maar er is wel wat aan te voeren tegen het klakkeloos toepassen van de regels. De STCN is bedoeld voor een internationale markt en hanteert daarom het Engels als redactietaal. Bij vele Nederlandse bibliografieën is dat niet nodig, en wellicht zelfs storend. Ook moet er rekening mee gehouden worden, dat de STCN gemaakt wordt als computer-retrievalbestand: enkele gegevens, zoals de aanwezigheid van losse gravures of de adressen in de impressa, worden in gecodeerde vorm gepresenteerd of in aparte bestanden bijgehouden. Tenslotte leveren de regels van de STCN geen model voor het beschrijven van periodieken, tijdschriftartikelen, plano's, atlaskaarten, enz.

Omdat het werk aan Kunst op Schrift aan het begin van de jaren tachtig werd aangevangen, toen de STCN nog in de kinderschoenen stond, konden de samenstellers nog niet profiteren van ervaring met dat beschrijfmodel, dat (al in 1977) was vastgelegd in de eerste uitgave van de Handleiding voor de medewerkers. Ze hebben zelf een bibliografische onderzoeksmethode opgesteld om ‘geschriften over esthetica’ en ‘theoretiserende publikaties over de kunsten in het algemeen’ uit de periode 1670-1820 (de ruime grenzen van de achttiende eeuw) te kunnen beschrijven, en uit het Voorwoord en het Ten Geleide is op te maken dat het niet van een leien dakje is gegaan. Het was aanvankelijk de bedoeling alleen zelfstandige publikaties te beschrijven, en een lijst van relevante periodieken toe te voegen; in een latere fase is besloten toch ook tijdschriftartikelen op te nemen. Boeken waarvan alleen het voorwerk relevant was, werden aanvankelijk uitgesloten, maar later toch in het corpus opgenomen. Zo zijn er in de loop der jaren meer wijzigingen aangebracht.

Gelukkig hebben de makers er voor gekozen uit te gaan van bestaande exemplaren in openbare collecties: alle beschrijvingen zijn gebaseerd op autopsie, wat de gegevens betrouwbaar maakt. Niet alle mogelijke collecties zijn geraadpleegd; er zijn in totaal negen bibliotheken bezocht, waaronder de grote universiteitsbibliotheken en enkele gespecialiseerde collecties. Kunst op Schrift ontsluit dus niet àlle kunsttheoretische teksten die in die periode verschenen zijn.

Er is in principe één exemplaar bekeken en beschreven; andere exemplaren in de bezochte collecties worden niet vermeld. Omdat gekozen is voor een ‘pragmatische’ manier van beschrijven, d.w.z. ‘op inhoudelijke en niet op bibliografische gronden’ gebaseerd, zijn eenduidige editiegebonden kenmerken (zoals vingerafdrukken) niet genoteerd. Bij het transcriberen van de titelpagina zijn alle typografische elementen genegeerd (cursivering, gebruik van kapitalen, ornamenten enz.); om de omvang van het boek aan te duiden, werd alleen het aantal genummerde en ongenummerde pagina's genoteerd. De basis om exemplaren met elkaar te vergelijken was dus erg smal en de garantie dat andere exemplaren identiek waren aan het beschreven boek, kon niet geboden worden. De consequentie van deze aanpak is, dat sterk op elkaar gelijkende nadrukken van een werk niet herkend en dus ook niet apart beschreven zijn, met andere woorden, van de teksten die wel zijn beschreven, zijn niet alle edities uit het aangegeven tijdvak in de bibliografie terechtgekomen. Wat het vermelden van het ene exemplaar betreft, het was in ieder geval handig voor de gebruikers geweest, wanneer andere aangetroffen exemplaren toch (apart) vermeld waren: nu moeten degenen die de versies van bepaalde teksten willen onderzoeken, zelf weer alle instellingen afgaan en de catalogi doorspitten.

Dat een bibliografie niet volledig is, is niet rampzalig (dan hebben recensenten ook nog wat te doen). Het is wel belangrijk dat verantwoord wordt, wat wel en wat nog niet gedaan is. De gebruiker (die hopelijk het voorwoord leest) moet bij twijfel aan de representativiteit van het corpus teksten in de bibliografie, een duidelijke startpositie hebben bij vervolgonderzoek. Nu hebben de samenstellers van Kunst op Schrift zich redelijk verantwoord: naast het vermelden van de bezochte collecties en de exemplaren die beschreven zijn, geven ze ook informatie over wat nog niet gedaan is. Het is bijvoorbeeld niet gelukt om alle geselecteerde tijdschriften in de gestelde tijd te depouilleren, en er is een lijst ‘ooit nog te verrichten’ in de bibliografie opgenomen. Het wekt, op zijn zachtst uitgedrukt, bevreemding

[p. 102]

dat tijdschriften als Algemeene Konst en Letterbode, Boekzaal der geleerde wereld, De Recensent, ook der Recensenten, Vaderlandsche Bibliotheek en Vaderlandsche Letteroefeningen op deze lijst voorkomen. In het Ten Geleide wordt niets gezegd over de prioriteiten die gesteld zijn bij het ontsluiten van de tijdschriften, en omdat de titels van de tijdschriften die wel zijn doorgenomen, niet via een register zijn ontsloten, zijn de criteria ook niet te reconstrueren. Spectatoriale en mercuriale periodieken zijn veelal wel opgenomen, met één ingang per jaardeel; een kort commentaar verwijst de gebruiker door naar relevante afleveringen of passages. Het is echter zeer te betreuren, dat juist de eerder genoemde periodieken, die toch als breed forum functioneerden en als gezaghebbend beschouwd mogen worden, overgeslagen zijn. In het mengelwerk van deze periodieken zijn veel artikelen (vaak omgewerkte genootschapsverhandelingen) op het gebied van de kunsttheorieën te vinden. Dat deze niet opgenomen zijn, doet ernstig afbreuk aan de betrouwbaarheid van het totaalbeeld dat een bibliografie als deze behoort te geven. De oproep om ‘eventuele omissies’ aan een van de redactieleden op te sturen, doet in dit opzicht potsierlijk aan.

Bij het zoeken naar kunsttheoretische publikaties zijn elf categorieën onderscheiden: retorica, poëtica, toneel, beeldende kunsten, dans, muziek, tuinkunst, bouwkunst, algemene kunsttheorie, encyclopedieën en esthetica. Aan alle 1890, chronologisch geordende, ingangen - niet: titels; de delen van meerdelige publikaties zijn afzonderlijk beschreven - is een numerieke codering toegevoegd, die verwijst naar één of meer van deze categorieën. In het systematisch register wordt per code verwezen naar de betreffende publikaties. De omvangrijkste rubriek is poëtica: ca. 800 ingangen vallen onder deze categorie. Als richtlijn bij de selectie is genomen het voorkomen van ‘een substantiële hoeveelheid theoretische reflectie’ op het gebied van een of meer van de genoemde categorieën, waarbij zowel ‘substantieel’ als ‘theoretische reflectie’ ruim geïnterpreteerd zijn en, terecht, geen kwalitatieve eisen aan de publikaties zijn gesteld. Alle ingangen zijn voorzien van opmerkingen, die soms fungeren als verantwoording van opname. Dat een boek als Inleiding tot de muzykkunde van J.W. Lustig (Groningen, 1751 en latere edities) is opgenomen, heeft geen nadere verklaring nodig. Romans als Clarissa van Samuel Richardson (Harlingen 1752) en Tom Jones van Henry Fielding (Amsterdam 1749) komen in de bibliografie voor, zo wordt toegelicht, dankzij de bijdragen over romankunst van de vertalers, resp. Joannes Stinstra en Pieter Le Clerq, bij wijze van inleiding. Soms echter ontbreekt een toelichting, terwijl de criteria voor opname niet duidelijk zijn, zoals het geval is bij een werk als F. Halma's Woordenboek der Nederduitsche & Fransche taalen [...] Dictionnaire flamand & francois (Utrecht 1758), ingedeeld bij de categorie ‘encyclopedieën’. De opdracht aan Willem V en de voorrede van de uitgevers, waarin dit woordenboek belangrijker genoemd wordt dan dat van Marin, kunnen toch niet als ‘theoretische reflectie’ beschouwd worden. In de editie uit 1708, door Halma zelf uitgegeven, is een ‘Berecht’ opgenomen, waarin gesteld wordt, dat de Franse en Brabantse invloed het Nederlands zo ‘onbeschaaft’ maakt. Maar dit soort informatie verwacht een gebruiker toch niet te vinden via een bibliografie op het gebied van de kunsttheorie en de esthetica? Deze editie is dus terecht niet in Kunst op Schrift te vinden. Waarom de editie uit 1758 dan wel?

Kunst op Schrift biedt een interessant corpus geschriften over muziek, dans, toneel enz., dat voor vele wetenschappelijke disciplines van belang is. De beschrijvingen zijn met zorg gemaakt en vooral de annotaties over (de aard van) de inhoud van de publikaties maken de bibliografie bruikbaar. Door de ruime selectiecriteria zijn de opgenomen titels erg divers, wat het gericht zoeken in bepaalde categorieën (bijvoorbeeld retorica of poëtica) bemoeilijkt. Het boek helpt vele onderzoekers een eind op weg, maar het neemt hen slechts een deel van het bibliografisch onderzoek uit handen. De basis die de bibliografie biedt voor vervolgonderzoek, blijkt slechts een halve waarheid.

Marco de Niet