Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 15

[p. 99]

De baatzuchtige dame en haar zwakke man
Vogelbeeldspraak in Weyermans Zeldzaame Leevensbyzonderheden
Mandy Ruthenkolk

De buygzame Hen begon met der tyd den hoogsten toon te kraajen over haare machteloozen Haan. (LA, p. 17)

Waar denkt u aan bij de achttiende-eeuwse vrouw? Hoogstwaarschijnlijk komt u uit bij het bekende idee over de overfatsoenlijke, truttige juffrouw die deugdzaamheid boven levenslust verkiest. Zoiets als het moedertype bij Van Alphen. Maar er zijn ook andere types vrouwen. Jacob Campo Weyerman laat dit zien in De zeldzaame Leevensbyzonderheden van Laurens Arminius, Jakob Campo Weyerman, Robert Hennebo, Jakob Veenhuyzen, En veele andere beruchte Personaadgien (1738). Hierin verschijnen vrouwen als sirenes: verleidsters bij uitstek die niet rusten voordat de man volledig op zijn knieën ligt^1.. Bij deze dames spreek je niet van saaie huismussen, maar van luxe volière-vogels. Dit is ook precies wat Weyerman doet in deze ‘vrolyke t'Zamenspraaken’: specifieke vogelsoorten staan symbool voor afzonderlijke eigenschappen van de vrouw en de man^2., die daardoor als het ware tegenover elkaar worden gezet. In dit artikel wil ik ingaan op deze thematische vogelmetaforiek, waarbij ik incidenteel gebruik maak van een toepasselijk citaat uit een ander werk van Weyerman.

LA bestaat voornamelijk uit samenspraken, verteld door vier dames en vier heren, op een plek waar de ‘onderhoudende’ verhalen meestal gemakkelijk loskomen: de

1. Het is niet mijn bedoeling om een beschrijving te geven van Weyermans algemene beeld van de vrouw en de man, zoals dat uit het boek naar voren komt. In dit artikel leg ik alleen een accent op de verschillen tussen de beide sexen, voorzover die betrekking hebben op de vogelmetaforiek.

2. De vogelsoorten die symbool staan voor specifieke (menselijke) eigenschappen zijn te vinden in Beeldespraek. Register op D.P. Pers' uitgave van Cesare Ripa's Iconologia (1644). Hessel Miedema. Davaco, 1987. De gevonden zinnebeelden heb ik zonder bronvermelding in dit artikel verwerkt.

[p. 100]

slaapkamer. Alle vrouwen uit het boek, zowel de vier ‘salondames’ als de dames uit de anekdotes, hebben een ding gemeen: hun uiterlijk is van groot belang.

Daarenboven plaatste zy een groot gedeelte van haar verdienst in schoone Kleeders, en kostbaare Juweelen, als die wist van naby, dat de jonge Heeren, zowel als de tamme Huysdoffers, meestentyds komen aanstuyven op den blink. (p. 8)

Dit blijkt ook uit de metaforiek: de vogelsoorten waarmee de vrouwen worden vergeleken^3. zijn wat betreft hun uiterlijk duidelijk superieur aan de ‘mannetjesvogels’. In tegenstelling tot de grauwheid van deze laatsten, schitteren de wijfjes met een bont gekleurd verendek. Dit benadrukt de ijdelheid van de vrouwen, die hun trouwens geen windeieren legt; aan mannelijke aandacht is geen gebrek. Maar daarvoor zorgt niet alleen hun verschijning, ook hun zangprestaties liegen er niet om. Terwijl de mannetjes slechts eentonig gekrijs voortbrengen, pronken zij met hun aanhoudend en veeltonig gekwinkeleer^4.: ‘de Juffers quetteren den bovenzang als zoveele kanarivogels in een ruyme Vogelvlucht [= volière]’ (p. 4). ‘Den bovenzang’ geeft hier tevens aan dat de dames qua toonhoogte, geluidssterkte of klank boven de mannen uitkomen. Ze hebben dus de meeste invloed, oftewel: de beslissende stem. Uit alles blijkt dat de wijfjes geen ordinaire huis-, tuin- of keukenmussen zijn. Het zijn prachtig bevederde zangvogels die in een volière niet uit de toon zouden vallen; veel soorten hebben ook een exotische afkomst^5..

De uiterlijke pracht staat in schril contrast tot het innerlijk van de vrouwen: ze bezitten nauwelijks enige diepgang. Volgens Weyerman is een van hun liefste bezigheden het eindeloos ‘papegaayen’, met andere woorden het uitkramen van onzin. Of zoals hij zelf verwoordt in Den Adelaar^6.:

Ik verviel dan in een talrijk gezelschap van jonge juffers, welke bezielde dwaalstarren zaaten te klappen en te snappen als zo veele van den tongriem gesneedene exters, namelyk veele woorden, en luttel zin. Ook is zulks in den haak, want wat verdienst heeft een juffer, indien zy niet een heer weet op den tuyl te houden langs het muziek van een lispende tong, zonder de geringste noot van de gezonde reden aan te raaken. (p. 25)

Tot nu toe heb ik het vooral over de vrouwelijke eigenaardigheden gehad, hoe zit het eigenlijk met de mannen?

Het blijkt dat je niet kunt spreken van ‘de man’. Weyerman maakt namelijk onderscheid tussen de ongehuwde man -de zogenaamde ‘vrije vogel’- en de ‘geringde vogel’ c.q. man. De nog ongebonden man is herkenbaar aan zijn moed, hij is een sterke, dominante persoonlijkheid waar niet mee te spotten valt. Sexueel op zijn hoogtepunt, loopt hij achter elk ‘broedziek duifje’ aan dat zijn pad kruist^7.. Deze overdaad aan mannelijkheid komt terug in de vogelmetaforiek: tegenover de sierlijke volière-dames staan de vrije mannen in de gedaante van roofvogels. De vier soorten die Weyerman hiervoor gebruikt zijn de adelaar, de gier, de uil en de valk: ‘Campo en ik zyn een paar valken geweest onbekent met de vaak’ (p. 73). De valk wordt door zijn sterkte,

3. Voorbeelden van deze wijfjes zijn: de kanarie, de leeuwerik, de papegaai, de pauw, de zwaan, de zwaluw en depimpelmees.

4. De wijfjes ‘kraajen den hoogsten toon’ (p. 17) en kunnen ‘luydkeels tjilpen’ (p. 24). De ‘mannetjes’ worden dan ook vanzelf ‘norsse Koekoeken’ (p. 227)!

5. Zowel het houden van een volière in de tuin als exotisme is typisch achttiende-eeuws.

6. Jacob Campo Weyerman: Den Adelaar (1738). Ingel. d.P. Altena. Nijmegen 1989.

7. Maar niet elk willekeurig duifje wordt ook verschalkt. Mannen prefereren toch een ‘vette gans’ boven een ‘schraalen reyger’ (p. 8). Net als de ekster gaan ze op alles af wat blinkt.

[p. 101]

behendigheid en dapperheid gezien als de meest volmaakte der vogels^8.. Maar hij is ook het zinnebeeld van de jeugd^9.. Alle roofvogelsoorten staan wegens hun hebzucht en gulzigheid in de achttiende-eeuwse literatuur vaak symbool voor verslindende begeerte en wellust. Zo ook in LA:

Sta ruym, gekuyfde Kievitten, omcirkelt met damaste schanskorven, en gestrikt en gequikt, als zo veele poppen uyt de Vierkroonen tent, thans zal den Adelaar tusschen uwe veders insnorren, en alle uwe bekoorlykheden op het cierlykst pluymen. Beroep uw niet op uwe krinkelende maanen, op uwe tintelende blikken, ofte op de verrukkende lelien en roozen, dewelke zo onophoudelijk bloeien op de bloemperken van uwe wangen, den Adelaar zal zich niet laaten afschrikken door een lispent betuygschrift. (Den Adelaar, 1989, p. 9)

Deze grootspraak kan alleen de vrije man zich permitteren, eenmaal ‘gevangen’ zingt hij wel een toontje lager. Hoe gaat dat ‘vangen’ dan in zijn werk, zijn die vrouwen zulke serpenten? Ja! ‘De tong van een wyf, en het gesis van een slang, zyn eenluydende klanken aan myn gehoor’ (p. 223).

De vrouw wordt door Weyerman opvallend vaak in verband gebracht met de slang, waarbij de nadruk valt op haar tong^10.. De associatie met het paradijsverhaal en de zondeval ligt hier voor de hand: de vrouw werd door de (tong van de) slang verleid om Gods verbod te overtreden en van de verboden vrucht te eten. Door de man mee in het verderf te slepen verdoemde zij de gehele mensheid^11.. De tong van de slang, en dus van de vrouw, is hierdoor het zinnebeeld der verleiding. De slang wordt ook wel gezien als symbool van de wellustigheid^12.. De vrouw is dus dé grote verleidster, een zondige schone die dankzij haar tong^13. zelfs de eeuwige vrijgezel (vrije roofvogel!) naar het altaar weet te lokken. ‘Alle Vrouwen [...] zijn Staatkundige Toveressen, gevloekt met duyzende krygslisten om de Mannen het net over den Bol te haalen’ (p. 249).

Wanneer de roofvogel eenmaal is geringd blijkt dat er van al zijn dapperheid bar weinig overblijft. Hij ‘heeft geen adems genoeg tot het wegblaazen van een pimpelmees’. De adelaar is een ‘machteloozen Haan’ (p. 17) geworden: de man is dus veranderd in een zwakke, norse echtgenoot. De valk is nu het zinnebeeld van gedwongen ballingschap, hij krijgt een kapje over zijn kop geschoven om niet te kunnen toegeven aan de verlokkingen van het leven. De vrouw houdt het riempje strak, ze duldt geen concurrentie. De man is voorgoed gekluisterd:

In zyn manbaarheyt veranderde hy in een tamelyk fraajen Uyl, die na eenigen tyd te hebben gefloddert, zyn wieken verzengde in de overspeelige vlam van een logge Kasteleynin. (p. 57)

Arme mannen, weerloos tegen de trukendoos van de fatale vrouw. Het meest frustrerende is nog dat ze hun ondergang zelf beseffen: ‘het Huuwelyk heeft myn Manhaftigheyt gebragt tot die laag Eb [...]’. (p. 222)

8. WNT, dl. 18 (1958), k. 286.

9. Andere eigenschappen van de valk zijn z'n scherp gezicht, krachtige vliegkunst en steile duik. Deze behendigheden vinden we ook in Weyermans metaforiek: ‘Maar voor al zyt bezorgt van hem wel te treffen, want hy is zo vlug en gezwint als een valk’ (p. 100).

10. Vrouwen hebben ‘Papegaaystongen, waar mee zy de Jongelingen zo overdaadiglyk komen te kittelen, dat veele Uylskuykens de madelieven zoenen [...]’ (p. 106). Ze zijn tevens ‘zo spits getongt als een veelkleurige Spegt’ (p. 8), en maken bij hun verleidingspogingen gebruik van hun ‘lispende tong’ (Den Adelaar, a.w., p. 17).

11. Genesis 3.

12. De vorm van de slang komt terug in de gebogen zwanehals, die als metafoor ook alleen aan de vrouw wordt toegeschreven. De zwaan is het heilige dier van Aphrodite, de godin van de vrouwelijke schoonheid en de liefde. Vergelijk: mevrouw Hennebo heeft een ‘zwaanshals’ (pag. 18), terwijl haar man Robert ‘geen hals’ (p. 25) heeft. Mevrouw Hennebo wist haar man namelijk listig te verleiden: ‘Een opgesmukte Schraale Nymf, welke dag en nacht ley te maauwen om een man, gelyk als een wyfjes paauw zit te schreeuwen uyt verlangen na een verkoelende regenvlaag, veroverde de verschgekogte vryheyt van Mennos Granadier [= R. Hennebo]’. Ze wordt dus behalve met de zwaan en de slang, ook vergeleken met de pauw, die evenals de zwaan een prachtige, koninklijke vogel is, en het vaste gezelschap van Juno, de godin der vrouwen.

13. De tong wordt in poëzie soms in verband gebracht met zingen (vgl. Sirene: half vogel, half vrouw, die vanwege haar betoverende maar verderfelijke gezang hèt zinnebeeld is van de mooie, zingende verleidster).

[p. 102]

Was de vrije man sexueel actief, de in zijn ‘manbaarheyt’ aangetaste man is voorgoed vleugellam. Hij slaapt in een ‘winterledikant’ (p. 38). Alle lusten die eens in hem brandden, zijn geleidelijk aan uitgedoofd:

Den pynlyke Papa, die juyst het grootste vertrouwen niet had van zyn byzondere bequaamheden, ten opzigte van dien geroemden arbeyt [= het verwekken van een kind], gaf een knik des hoofds gelyk als een Japansche pagode. (p. 139)

Uit de vergelijking met het boeddha-beeld blijkt dat deze vader zowel zijn hoofd als zijn penis niet meer omhoog kan krijgen. Beide zijn geknakt, laten het kopje hangen... De begeerlijkheid in hem is gedood, volstrekt volgens de regels van het Boeddhisme. Als vogel is de man ‘handtam’ geworden, een echte binnenvogel. Dat het sexueel vermogen van de man verloren gaat binnen het huwelijk wordt in de metaforiek op een treffende manier uitgedrukt: de vogel raakt zijn veren kwijt. De dikbevederde valk wordt een ‘ruyende Hen’ (p. 33). In het haar van de man zit zijn potentie verborgen; is hij kaal (‘ontkuyft’, p. 55) dan is hij beroofd van zijn mannelijkheid.

De vrouwen verschillen ook in dit opzicht van de mannen. Geen dunne piekjes op hùn hoofd; een berucht middel uit hun trukendoos is juist het pronken met een verleidelijke haardos. ‘Den Adelaar’ (nog vrij dus!), die deze ‘gekuyfde Kievitten’ doorziet, roept hun toe: ‘Beroep uw niet op uwe krinkelende maanen [...]’^14.. Hij weet immers dat hij het slachtoffer zal worden van zijn eigen zwakheid: ‘Zy hangen de Vlouw haarer lokken uyt, om de Mannen te doen verwarren in dat vogelnet’ (p. 249). De vrouwen in Weyermans vogelmetaforiek zijn verzot op dit soort spelletjes. Veruit favoriet is het om de man in onzekerheid te brengen wat betreft zijn kans op hun gunsten. De ware beloning blijft - althans voor de man - in de meeste gevallen uit^15.: ‘Helaas, langs de naald van dat bescheyd, wierden de vliezen geligt van Hungerforts Uylskuykens oogen! Hy bemerkte zonneklaar, dat hy by die geparfumeerde Sirene was om den tuyn geleyt’ (p. 149). De hitsige mannen worden vaker als ‘Uylskuykens’ (symbool van onnozelheid) betiteld wanneer ze misbruikt worden door de dames:

Zolang als de goudader vloeide, wierden die Uylskuykens tot walgens toe opgehemelt en onthaalt. Doch zodra waaren de Goudvinken niet vervloogen, of Madame Hennebo zette den overgehaalden haan van haar bekoorelykheden in zyn rust (p. 20; zie ook noot 10).

De vrouwen zijn slim genoeg om wanneer het hun te heet onder de voeten wordt, de benen te nemen: ‘die schoone Fenix was al by tyds het nest ontsnapt’ (p. 148).

Uit de citaten hierboven blijkt dat de vrouwen hun charmes niet voor niets weggeven, de mannen worden financieel uitgebuit. Prostitutie lijkt hier niet ver van verwijderd. De vogelmetaforiek sluit daar ook op aan: prostituees zijn ‘venusvinken’ (p. 164) of ‘Oostindiesche ravens’ (p. 105) en een bordeel is een ‘Kippenhok’ (p. 146). Maar ook de netjes getrouwde vrouwen zijn niet allemaal ‘tortelduifjes’^16.. Omdat ze hun sexuele geluk niet meer bij hun echtgenoot kunnen vinden, bevredigen ze hun verlangens bij een andere man:

14. Den Adelaar, p. 9.

15. Dat de mannen zich als marionetten laten bespelen, blijkt wel uit het volgende citaat: ‘Ik heb een zeker Heer gekent in 's Gravenhaque, die op een nors aankijken van zyn Minnaars nederzonk in de hel, doch op een vriendelyke lonk hemelwaards steeg op de wieken van zyn ingebeelt geluk’ (p. 106). Hoe de vrouwen de mannen manipuleren en misbruiken wordt beeldend verwoord op pagina 250: ‘Een baatzuchtig Wyf slacht [= lijkt op] de Zwaluw, welke in den Zomer haar vertrek sticht onder den lyst van uw voorgevel [...] en laat niets na tot een gedachtenis als een leeme nest, en verstikte mest’.

16. Een tortelduif is het zinnebeeld van de huwelijkstrouw, de kuisheid en de weerloze onschuld (WNT, dl. 17, 1960, kl. 1575).

[p. 103]

De getrouwde dartele Wyven leggen met haare ongeboeide beenen tot aan den Noen te spartelen op een damaste Koets [= bed], onderwyl dat haare tamme Mans met gekluysterde pooten zitten te schryven en te cyferen op hun Kantoor, tot aan den Middernacht. Doch 'k leg de Schult niet op de Ga, Den grijze Doffer maakt 't 'er na. (p. 38)

De overspelige vrouw is in de vogelbeeldspraak een ‘buygzaame Hen’; de bedrogen echtgenoot een ‘Koekoek’.

Opmerkelijk is dat Weyerman dikwijls erotiek verbindt aan muziek^17.:

Niets is meer bedrieglyk en verderflyk dan de vermaaken des vleeschs. Onder de geblankette gryns van Jesabel^18., schuylt veeltyds een graauw Robbevel. [...] De Sinte Cecilia des Wellust speelt verrukkende muzieknooten aan het gehoor der Verliefden; doch op den bodem van die Klavecimbel schuylt een verschrikkelyk monsterdier [...]. (p. 105)

Deze zedenles is niet aan iedereen besteed, zeker niet aan de ‘befaamde Juffrouw Willemyntje’ uit De doorzigtige Heremyt^19.: ‘die zangnymf uyt het Bredaas leggend hart, had een stem als een nachtegaal, en echter gaf zy altoos den voorrang aan een 't zamenspraak tusschen de lakens, boven een muziek-concert in een beslooten kamer.’

Eigenlijk is het niet écht ‘opmerkelijk’ dat muziek in de wulpse hoek getrokken wordt^20.: in de vogelbeeldspraak van het boek zijn de wijfjes allemaal zangvogels. Zij die de ‘mannetjes’ met mooie muzikale stemmen proberen te verleiden.

De vogelmetaforiek in LA werpt een vluchtige blik op Weyermans beeldend taalgebruik. Wie had ooit gedacht dat de vrouw zo'n ‘sirene’ zou zijn, en dat de man zou eindigen als ‘Janhen’? De moeder van Jantje-die-eens-pruimen-zag-hangen kwam er niet aan te pas, maar zo'n gemis lijkt me dat niet. Hoewel, misschien voor de vrije roofvogels: met zo'n grijze mus zou hun waardigheid tenminste niet met het grof vuil buiten gezet worden!

Tot besluit nog een saillant détail. De meeste laatdunkende uitlatingen over de ‘baatzuchtige’ vrouwen komen uit de mond van een van de hoofdpersonages: jonker Snoeshaan, maar op zijn naam afgaand is dat wel begrijpelijk...

17. Zie ook het citaat bij ‘het innerlijk van de vrouwen’, p. 2: ‘het muziek van een lispende tong’.

18. Jezabel (Izebel) is een overspelige vorstin uit het Oude Testament. Ze was een deskundige op het gebied van schoonheidsmiddelen en gebruikte al haar aantrekkingskracht om mannen te verleiden. Om deze redenen wordt ze in de Openbaring (2:20) genoemd als verleidster tot hoererij en afgodendienst. Bij Weyerman dient ze ook als het voorbeeld van de zedeloze vrouw die je in het verderf brengt. Vergelijk de verleiderslisten van de prostituee met die van de slang, misschien wordt met ‘een verschrikkelyk monsterdier’ wel de Hydra bedoeld: de negenkoppige slang uit de Griekse mythologie.

19. Jacob Campo Weyerman: De doorzigtige heremyt. 's-Gravenhage 1730, pag. 190.

20. Weyerman brengt erotiek en muziek zelfs samen in een ‘spreekwoort’: ‘[...] de Winst van den Tovertrommel, wort dikmaals opgesnapt onder het Muziek van de Fluyt’. (p. 148)