Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 15

[p. 16]

Vasari in een vertaling van Weyerman?^*
Frans Wetzels

In het NRC Handelsblad van 11 januari 1991 werden het proefschrift van Ton Broos Tussen zwart en ultramarijn en de Nederlandse vertaling van Vasari's De Levens van de grote schilders en beeldhouwers en architecten samen in één artikel besproken. Enige dagen later las ik toevallig in Weyermans Konstschilders een vertaling van een fragment uit Vasari. Wat een toeval! Heeft Jacob Campo Weyerman zelf dit fragment vertaald of kopieerde hij een van zijn voorgangers?

In zijn inleiding tot De Levens-beschryvingen der Nederlandsche Konst-schilders en Konst-schilderessen bespreekt Weyerman op blz. 6 en 7 de hoge positie van de kunstschilder bij koning en keizer. Hij wil tot lof van de schilderkunst de roem ervan verkondigen aan zijn tijdgenoten en hun nakomelingen. De kunstenaar verdient achting en niet de minachting die Weyerman moest incasseren ten huize van Otje Arnoldi in Rotterdam.

Dat was vroeger totaal anders; toen kozen vorsten net schilders uit tot hun metgezellen. Weyerman geeft dan voorbeelden, zoals Alexander en Apelles.

Doch om wat nader te komen aan onze tijden, zal ik den Leezer erinneren, Dat Francois de Eerste, Koning van Vrankrijk, zo een liefde had opgevat voor de Schilderkonst, dat hy de beruchtste Schilders uyt Italien liet opontbieden, en Andrea del Sarto, beneffens Leonardo da Vinci, kwamen over om zijn Hof te vereeren met hun konstige werken, gelijk als hy hun vereerde met zijn koninglijk gezelschap, gaande den Laatsten op zijn doodbed leggende bezoeken, en hem toelaatende den geest te geeven in zijn armen. Het lust ons om dat voor de Schilderkonst glorierijk voorval uyt Vasaris Leevensbeschryving der Schilders te vertaalen, en alhier tusschen in te voegen.
Leonardo da Vinci, (zegt hy) trok na Vrankrijk, alwaar hy uyt der maate vriendelijk wiert ontfangen van den Koning, die eenige van zijn werken had, en onder anderen de karton van Sinte Anna, dewelke hy gaarn wilde opgeschildert zien in koleuren. Leonardo volgens zijn gewoonte hield den Koning op den tuyl met een praatje, en met groote beloften, tot dat hy ten laatsten krank wiert, en na eenige maanden gequijnt te hebben, de Dood voelende naderen verzocht hy om onderweezen te worden in de pligten van een goed Kristen. Dat gedaan zijnde betuygde hy een diep leedweezen te gevoelen voor zijn voorgaande zonden, en hy begeerde op te reyzen uyt zijn bed om het laatste Nachtmaal te ontfangen, in welke pooging den Koning, die hem dikmaals kwam bezoeken, intrat. Den goede Leonardo spande daar op alle zijn krachten in om zijn eerbiedigheyt te bewijzen aan dien Vorst, en hy viel in een flaauwte, den voorlooper des Doods. Den Koning schoot toe en hield zijn hoofd, wijl hy den geest gaf in de armen van dien groote Prins, als de gevoeglijkste plaats en tijd om zo een goddelijke ziel als hy bezat over te geeven.

* Observatie gehouden op de grondvergadering d.d. 11 januari 1992 te Amsterdam

[p. 17]

De meeste kunstkenners weten dat Leonardo da Vinci een buitenhuis in Amboise bezat, namelijk het landhuis Cloux, waar hij op 2 mei 1519 stierf. Velen weten waarschijnlijk niet dat Frans I niet bij Leonardo's doodsbed zat, maar in werkelijkheid ver weg bij zijn hof in Saint-Germain-en-Laye bij Parijs.

Giorgio Vasari (1511-1574), biograaf, schilder en ontwerper van Michelangelo's grafmonument in de Santa Croce te Florence, verwierf grote roem met Le vite de più eccellenti pittori, scultori e archittettori. Karel van Mander heeft tijdens zijn Italiëreis deze kunstenaar ontmoet en vertaalde plus bewerkte een aantal van diens schilderlevens in zijn Groot Schilderboeck (1604). Het is bekend dat Van Mander de Toscaanse taal beheerste, maar hoe groot was de talenkennis van Jacob Campo Weyerman? Las hij Toscaanse werken tijdens zijn verblijf van drie weken in Livorno, of zat hij liever te kaarten? Een zekere kennis van de taal moet hij toch wel gehad hebben, als hij inderdaad lid is geweest van de Hollandse schilderskolonie in Rome, waar zijn bentnaam ‘Campovivo’ zou hebben geluid. Heeft Weyerman zelf voor een vertaling van het bovenstaande fragment gezorgd, of nam hij dit van anderen over?

Twee zaken zijn in ieder geval zeker: bij zijn directe voorganger Arnold Houbraken ontbreekt dit fragment vrijwel volledig en ook Cornelis de Bie besteedt nauwelijks aandacht aan Leonardo's dood. Weyerman kan voor de vertaling niet bij hen terecht. Houbraken vermeldt er het volgende over: ‘Leonard da Vency, was van wegen zyne Konst zoodanig by den Koning van Vrankryk geagt, dat deze Vorst verscheidenmalen, hem, daar hy op zyn ziekbed lag, kwam bezoeken, en handreiking aanbood, zulks hy ook eindelyk in 's Konings armen den geest gaf.’ Houbraken verwijst naar zijn bron, pag. 57 bij Van Mander.

De andere voorganger van Weyerman is Cornelis de Bie, notaris uit Lier. Ook hij besteedt in Het Gulden Cabinet (1661) nauwelijks woorden aan Da Vinci's dood in de armen van ‘soo grooten Monarch des werelts’.

Rest nu nog de vraag of Jacob Campo Weyerman een kopie levert van Karel van Manders versie. Om dit na te gaan heb ik zowel de uitgave van Het Schilderboeck van 1604 als die van 1618 geraadpleegd. Van Manders tekst is in beide uitgaven hetzelfde, alleen de spelling is lichtelijk veranderd. De versie van Weyerman verschilt duidelijk van die van de schilder-biograaf uit Meulebeke. Twee voorbeelden maken dit voldoende duidelijk:

Van Mander	Weyerman
‘begheerende dat hy den voorverhaelden Carton van S. Anna, en Maria, woude in 't werck leggen / en schilderen’.	‘en onder anderen de Karton van Sinte Anna, dewelke hy gaarne wilde opgeschildert zien in koleuren’.
‘en nam 't Heylich Sacrament met devotie / doende hem met zijn knechten en vrienden overeynde houden / op zijn voeten buyten 't bedde’.	‘en hy begeerde op te reyzen uyt zijn bed om het laatste Nachtmaal te ontfangen’.

[p. 18]

Dus Weyerman is soms wat breedsprakiger en een enkel keer wat beknopter. Dat laatste blijkt ook uit een vergelijking van Weyerman met de vertaling van Anthonie Kee uit 1990 (De Levens van de grote schilders en beeldhouwers en architecten). Deze vertaalt het bovenstaande als volgt: ‘kwam hij zijn bed uit, om steunend op de armen van zijn vrienden en dienaren, zich op vrome wijze het Allerheiligst Sacrament te laten toedienen’. Ik neem maar aan dat Kee zo dicht mogelijk bij Vasari's tekst is gebleven.

Uit de woordelijke vergelijking van beide teksten blijkt dat Weyerman zeker geen kopie van Karel van Mander leverde, misschien een imitatie. Voorlopig ga ik ervan uit dat het een originele vertaling is, totdat iemand het tegendeel komt bewijzen.