Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 14

[p. 47]

Iets over de auteur(s) van de ‘Janus’ (1787) en de ‘Janus verrezen’ (1795-1798) - deel 1^1.
A.J. Hanou

Zó opent het eerste nummer van Janus Verrezen, 7 april 1795^2.:

De omwenteling in al haar kleuren met al haar gevolgen, zou dáár zijn; en JANUS zou uit zijn politieken dood niet verrijzen?... Hij alleen zou in zijn' ijzren slaap volharden; terwijl ondertusschen alle zijne vrienden, buuren en bondgenooten om strijd hunne bezigheden hervatten; en bij 't eerste haanen gekraai van den omwentelingsmorgen weder beginnen, daar zij bij den scheemeravond van den jaare ONZES HEEREN 1787 geëindigd hebben? Neen! --- ('t zij met nedrigheid gezegd!) maar dan zou de omwenteling niet compleet zijn. 't Is waar: JANUS begaf zich wel wat vroeger dan zijn buuren ter rust^3.: doch dit had zijn reden: hij zag den avond vallen; en hij wist bij ondervinding, dat men in 't donker niet dan broddelwerk maakt; en om bij de kaars te werken, daar toe had hij zijn ogen te lief. Ja, ik wil het niet ontveinzen, dat ik somtijds met innerlijke ontroering op mijn legerstede vernam, hoe sommige zelf in t midden van den zevenjaarigen nacht rustig voortwerkten, zonder zich aan 't geroep van den nachtwaker te bekreunen, die nogthans met luider stemme, en zeer duidelijk, door de geheele buurt heen riep: ‘Bewaart je vuur en kaarsjen wel! De klok het Oranje! Oranje het de klok!’ - Dan - 't mogt niet helpen. Nu die nacht is voorbij! Derhalve - Goeden morgen!

Verscheen het eerste nummer van deze nieuwe Janus opzettelijk rond Pasen, dag van licht, dag van Verrijzenis? 5 April 1795 was het eerste Paasdag. Naam en opening van nr. 1 lijken dus allesbehalve toevallig. Toen de eerste Janus zijn graf opzocht, in 1787, was dat in een andere era, en in een andersoortig jaar ‘Onzes Heeren’ - een jaar nog van die oude Heer namelijk, de prins van Oranje. Tijdens de slaap in het graf: slaapmutsen, kaarslicht, ‘de klok heit Oranje’. De naar buiten tredende Verrezen Janus ziet echter niet de kleuren van het Oranjezonnetje, maar van een werkelijke dageraad: van het Nieuwe Licht. De tijdgenoot lacht, niet alleen omdat hij de licht-donkermetafoor goed begrijpt, maar ook omdat hij weet dat Janus iets heeft met licht en Verlichting. Want deze opening, met haar eenvoudige zinnen, is gecomponeerd als pendant van de openingsverklaring in het eerste nummer van de Janus uit 1787. Die begon zo:

In deze zoo verlichte achttiende eeuw, bij deze zoo verlichte Natie, kan het niet anders, dan ten uiterste aangenaam zijn, dagelijks voor een gering, zeer gering, gedeelte zijner bezittingen, het elk oogenblik verwisselend nieuws, dat zich op dezen zoo gestadig rondwenteleneden Aardbodem opdoet, te mogen genieten [...].

Over de feitelijke Verlichting toen, was Janus wat ironisch. Hij is nu optimistischer. Dat zal hij niet lang blijven. Over de oorzaken daarvan zal ik zwijgen, want het gaat me om iets dat meer triviaal is: het auteurschap van de Janus en de Janus Verrezen (verder als: JV).

1. Ter controle, en meer nog: ter bevordering van het leesplezier, geef ik verblijfplaatsen en signaturen van enkele exemplaren. De Janus is te vinden: UBA 235 F 4; Inst. Neerlandistiek A'dam 255 D 1; Ned. Persmuseum 8216; UBL 495 A 4¹, 1147 C 16; KB 526 D 13¹; UBN TZ C 12468; Stadsbibl. Antwerpen B 209202. - De Janus Verrezen: UBA 235 F 1-3; Ned. Persmuseum 3315; KB 526 D 7; UBL 1007 A 6-8, 215 F 20-21, Bibl. Hotz 2719 (dl. 3); UBN TZ C 12468; Stadsbibl. Antwerpen B 257935 (nr. 13).
Voor de goede orde: in dit artikel, waarvan het tweede deel in de volgende aflevering van de Mededelingen verschijnt, houd ik mij niet bezig met de drukgeschiedenis van de Jani. Er is overigens wel evidentie te vinden dat er verschillende edities zijn.
Eerdere artikelen over Janus en JV: W.P. Sautijn Kluit, ‘Janus; de Politieke Blixem; en beider gevolg.’ In: Den Nederlandsche Spectator 2 nov. 1867 p. 347-252; W.F. de Jonge, ‘Nog iets over Janus en Ismael.’ In: Den Nederlandschen Spectator 1868 p. 34-35; G. van Rijn, ‘De Sleutel van Janus’ In: Rotterdamse Librye no. 6 (1/10/1891), p. 46 e.v.

2. Sommige exemplaren hebben i.p.v. 7 april: 7 juni. Evenwel schijnt de JV al op 6 april verschenen te zijn, blijkens een advertentie in de Oprechte Haarlemse Courant van 2 april. Die advertentie is niet zomaar een blote mededeling van het verschijnen op 6 april, maar heeft ook iets inhoudelijks. Reden om hier die tekst over te nemen: ‘Ook JANUS verrees in 't midden van de algemeene Opstanding in zyn Vaderland; Hy ontfing zyn vernieuwd aanweezen, met die zelfde bedaardheid, waarmede hy zyn Politieken adem uitblies; met die zelfde bedaardheid, zal hy zyn dubbeld hoofd ook weder ter ruste leggen, zo dra hy met die twee oogen, waarmede hy in 't toekomende ziet, zal opgemerkt hebben, dat zyn aanzyn overbodig, nutteloos of schadelyk zoude zyn. Zyn Weekblad met zyn gewoone Afbeelding, zal onder den Naam van JANUS Verreezen, op den 6 April, en vervolgens elk Maandag te bekomen zyn, te Utrecht by de Wed. Terveen en Zoon, 's Hage van Cleef en Leeuwesteyn, Leyden Honkoop en Onnekink, Amsterdam Holtrop, Smit, ten Brink, Kuyper en van Vliet, Haarlem Plaat en Loosjes, Rotterdam D. Vis, van den Dries en Pols, Alkmaar Hand, en verder door geheel Nederland.’

3. Janus stopte vrij kort voor de Pruissische inval. Het ‘Numerus Ultimus’ is ongedateerd; het voorlaatste nr. (34) is van 13 aug. 1787.

[p. 48]

Inmiddels heeft u wel begrepen dat deze nieuwe Janus duidelijk de pretentie heeft dezelfde ‘persoon’ te zijn als de oude. Pretentie? Hij gaat daar gewoon van uit. Zo spreekt hij bijvoorbeeld van ‘mijn vorig werk’ (i.a. JV I p. 10, 26).

In de omarming van een Spektator-nummer gewijd aan literatuur en revolutie, verscheen in 1990 mijn artikel ‘De literator als politiek commentator. Het geval: JANUS (1787)’^4.. Het handelde over de stijlkenmerken, types satire, zoals in dat blad gehanteerd door een uiterst creatief auteur (of: auteurs). Naar het einde van dat artikel toe merkte ik op, dat de pluriforme en polychrome satirische stijl en intonatie van dat blad, bijzonder veel invloed heeft gehad en dat ten gevolge daarvan een aantal zaken nadere studie verdient:

[...] Janus verdient de belangstelling van letterkundige en historicus nog meer, omdat zijn stijl, toon, en aanpak terugkomen. Hijzelf is zeer nadrukkelijk aanwezig in de drie (!) jaar lang verschijnende Janus Verrezen (1795-98; dus gedurende de hoogtijdagen van de nieuwe Nederlandse Staat) en in de Ismaël (1788-1789)^5.. Invloed is herkenbaar in de eveneens onder oudtestamentische namen verschenen Arke Noachs (1799-1800) en Sem, Cham en Japhet (1800). De lezer zal begrijpen dat de Janus indruk op Nederland gemaakt heeft, wanneer hij hoort van het bestaan hebben van bladen met titels als De Janus Janus-Zoon (1800-1802), Den Ouden Echten Janus (1802), De Heer Janus Janus-Zoon (1801-1802), Janus (1802), en nog meer. Die Janus met Heer in de titel heeft weer samenhang met allerlei andere Heer-bladen, zoals de Heer Politieke Blixem (1802), welk tijdschrift weer verwantschap heeft met andere Blixems, en zo vertakt deze zaak zich steeds verder: een nogal duizeligmakende affaire. Al die zijstraten hebben weer dwarsstraten. Aan veel van die bladen was debet: de patriotse auteur Bernardus Bosch, die dus niet zozeer het standpunt van grootvader Janus overnam maar wel diens effectieve stijlmiddelen benutte. De lijst is hier niet volledig. Zou een tijdschrift als Heraclyt en Democryt (1796-1798) ook niet onder indruk geweest zijn van de tweekoppige Janus? Kortom, we hebben hier te maken met een uitgebreide familie van Jani, en bladen met ander namen, neefjes en nichtjes, die desondanks Janus-chromosomen hebben. Een groep met aparte stijlkenmerken. Een aparte bloedgroep. [...] Voor historici, en waarschijnlijk ook voor letterkundigen, heeft het vermoedelijk veel zin om eens de politiek-literaire bladen gedurende de periode 1780-1801 te bezien op inhoud, vorm, doelgroep. Er lijken aparte ‘bloedgroepen’ te bestaan, waarbij elke groep zijn eigen karakteristieke vormelementen heeft.^6.

Dit alles roept natuurlijk het verlangen op te weten wie verantwoordelijk was (waren) voor het protomodel, inspiratief voor zoveel andere bladen^7.. Meer kennis hieromtrent verduidelijkt het beeld van het culturele landschap in de laatste decennia van de achttiende eeuw. Wie de navolgers waren, in welke mate zij slaagden in hun imitaties, laat ik verder bijzijden. Daar kan een compleet, redelijk spannend, boekdeel over geschreven worden. Door een ander.

Onder ‘protomodel’ versta ik: de tekst van de Janus uit 1787, en die van de drie jaargangen van de Janus Verrezen uit 1795-1798 (Misschien hoort hier ook de Ismaël bij. Daarvan verschenen in 1788 negen nummers. Later werd het weer vervolgd. Hieraan zitten allerlei haken en ogen vast. Er zijn veel minder exx. van het blad te vinden, wat controle moeilijk maakt. Ik laat daarom dit blad hier buiten beschouwing, maar geef in de noot enige gegevens uit en over de Ismaël^8.). Het is bij eerste lezing van die teksten

4. In: Spektator 19 (1990), pp. 35-72.

5. Er bestaat van dat blad mogelijk een imitatie, onder dezelfde naam verschenen.

6. Pp. 68-69.

7. In de eerste noot bij genoemd artikel presenteerde ik enige kandidaten, en een korte argumentatie voor één van hen.

8. In het eerste nummer van de Ismaël (28 juli 1788) komt de volgende tekst voor (p. 5): ‘[...] nog, met één woord, moet ik iets van mijnen naam zeggen. - U geheugt nog wel, Nederlanders! dat de oude tweehoofdige JANUS in uw midden geleefd heeft. Helaas! het verdriet, over het mislukken zijner welmeenende [...] pogingen, heeft dien wijzen grijsaart te ontijdig de scherpziende oogen doen sluiten! - Toen hij het eerst te voorschijn treden zou, waren zijne Peters, de noodwendige aandrijvers zijner handelingen en daden, het onderling oneens, met welken naam op het voorhoofd hij zijnen Landslieden onder de oogen moest komen. Een hunner [dus de Ismaël-auteur?] wilde, dat hij den naam Ismaël dragen zoude. Meermalen heeft de goede oude man mij deze bijzonderheid verhaald. Hij was mijn vriend. - Ik had zijnen naam kunnen erven, - maar JANUS moet eenig zijn: - eenig is de Phenix. Daar ik dan, als zijn wettige navolger, de voetstappen van den onsterfelijken Grijsaart zal trachten te drukken, en hem, van verre, na te volgen, heb ik mij verstouwt, mij eenen naam toe te eigenen, die hem eenigermate in eigendom behoorde. - [...] Gelukkig, zoo zijn geest op mij moge rusten; - ik mij de naam moge waerdig maken van zijn Vriend geweest, - van zijn navolger te zijn!’ Het waarheidsgehalte van deze tekst kan op verschillende manieren bekeken worden; tenminste één van de mogelijke beweringen is: dat de Janus het product was van méér schrijvers (Peters).
Verder zijn er vijf advertenties of bekendmakingen, waarin ook de Janus/JV een rol spelen. Het grootste deel daarvan is, bij mijn weten, nog niet gepubliceerd.
- 1. In de Oprechte Haarlemsche Courant van 6 augustus 1795 verscheen de volgende tekst: ‘De Boekhandelaars J. MEERBURG en B. ONNEKINK, berichten het Publiek, dat zy op sterk aanzoek voornemens zyn te herdrukken, (het welk vast voortgaat), den ouden echten JANUS, by hun in de Jaaren 1786 en 1787 gedrukt en uitgegeeven, en welke dagelyks te vergeefs word gevraagd, waardoor die enkelden, welken nog voorkomen, tot eene aanmerkelyke hoogen Prys worden verkogt; de bovengemelden zyn te meer daartoe aangespoord, om het Publiek in staat te stellen zich niet te laaten misleiden om het een onechten of verrezenen JANUS in de hand te laaten stoppen, welken dezen ouden en verstorven Heer te veel onëer aandoet. - Het Publiek kan dan dezelven leezen, vergelyken en oordeelen of JANUS, die gestorven is, wel is verrezen; blykens zyn Testament, en zyn Erfgenaam-ISMAëL, waarvan in den jaare 1788 negen Nommers zyn uitgegeeven, en bovengemelden zullen, indien een aantal van slegts 150 Exempl. worden opgegeeven, dezelve afleveren, met de ISMAëL en een Tytel, compleet; à 3 Gulden, en welke dan de Vervolgingen van ISMAëL, als zynde het echte afgietzel van JANUS. - Men verzoekt de Boekhandelaars, die nog geen opgaaf gedaan hebben, zulks voor het einde van deeze Maand Augustus te doen, alzo dezelve niet minder na de Intekening te bekomen zullen zyn als voor f 4.’ De JV reageert overigens wel op deze tekst (I, p. 91; aldaar volgens de versie in de Hollandsche Courant van 8 juli) met de opmerking dat Meerburg en Onnekink noch de oude noch de nieuwe Janus in ‘zijn waare qualiteit’ gekend hebben, en dat hij ‘zijn bastaartzoontjen ISMAëL met alle vaderlijke tederheid [zal] afwachten’. Volgens JV I, p. 182 (5 okt. 1795) is Ismaël dan nog steeds niet uitgekomen (vgl. ook II, 22, waar gesuggereerd lijkt dat de ‘Waterlandse Babyloniër’ debet is aan de nieuwe Ismaël; verder II p. 278).
- 2. In hetzelfde blad, op 29 augustus 1795: ‘De Boekhandelaaren worden verzogt, de by hun bestelde Exemplaaren van de oude echte JANUS en ISMAëL, voor ultimo Augustus op te geeven aan J. MEERBURG of B. ONNEKINK, dewyl reeds een begin gemaakt is met de herdruk, en na die gestelden tyd geen een eenig Exemplaar zal worden geleverd, dan tegen een vierde verhooging, verzekerende het Publiek dat maar een klein getal op hetzelve is aangelegd.’
- 3. Aldaar, op dezelfde datum: ‘Door het herdrukken van eenige Nos. is het alom bekende Weekblad DE JANUS VERREZEN weder Compleet te bekomen; de uitgave geschied elk Maandag te Utrecht by de Wed Terveen en Zoon, 's Hage van Cleef en Leeuwestyn, Leyden Honkoop en Onnekink, Amsterdam Holtrop, Smit, ten Brink, Kuyper en van Vliet, Haarlem Plaat en Loosjes, Rotterdam D. Vis, van den Dries en Pols, Alkmaar Hand, en verder by alle Boekverkoopers.’
- 4. In de Haagsche Courant, 2 september 1795: ‘Daar het thans advertissementen van en omtrent JANUS regent, moet 'er deeze ééne nog by, die wy hoopen dat de laatste zyn moge. - De Schryvers van JANUS van 1787. adverteeren hier meede dat zy even min in den aanstaanden ISMAëL als in de verreezene zogenaamde JANUS participeeren. Tot het laatste is, vlyen zy zig, geen bewys nodig, en tot het eerste dient dat zelf de Ismaël na de omwenteling van 1787 in Brabant verscheenen buiten hunne Meedewerking of goedkeuring 't Ligt zag. Met één woord, zonder in de merite van Ismaël of den verreezenen Janus te treeden, zy die Anno 1787. JANUS schreeven, schryven thans niet: en dit is genoeg om de wys van handelen van die geenen na te gaan die zig van de tytel van een geaccrediteerd blad of van derzelver gewaande vervolging prevaleeren.’
- 5. Aldaar, op 4 september 1795: ‘De Boekhandelaars J. MEERBURG, en B. ONNEKINK zien met veel bevreemding in de Haagsche Courant van Maandag laatstleden geplaatst een Advertissement, rakende Ismaël, als of die in den Jaare 1787 in Braband was verscheenen, en wel buiten de medewerking van de Schryvers van den Oude Janus. Hierdoor vinden zy zich verpligt te moeten declareeren, dat zy elk oogenblik kunnen aantoonen, dat de geschreeve copy en van Janus, en van Ismaël, dezelvde is, en dus de Ismaël ook van die zelvde hand geschreeven en door hun uitgegeeven is. De Schryvers zullen zich zeer wel kunnen herinneren, de conferentie, welke bovengemelde Boekhandelaars met hun hebben gehad in zekeren herberg, naby Leyden in den Jaare 1787. waarop het Testament is gevolgd en de belofte, door één der voornaamste Schryvers aan hun gedaan volgens eenen eigenhandigen brief. Bovengemelde declareeren, niet te zullen voortgaan met het vervolgen van Ismaël, zonder hun consent; laatende zy bovengemelde het verders voor de rekening van die laage en baatzugtige Drukkers van de zogenaamde Verrezen Janus, in hoe verre zy, als eerlyke Confraters met den Drukker of Drukkers van den echten Janus hebben gehandeld.’ - Wie kan dit volgen? Er lijken tenminste drie partijen in het spel. Misschien moeten we ook denken aan moedwillige mystificaties. Hoe dat zij, zonder een veel grondiger onderzoek, of zonder nieuwe informatie, zal de verhouding van Ismaël tot Janus en JV voorlopig niet erg helder worden.
Om de zaak nog gecompliceerder te maken: Kinker maakt, in zijn eigen werk (ik ga hier dus voorbij aan de in deze noot eerder al opgegeven plaatsen uit de JV), voortdurend de indruk alles van de Ismaël en zijn maker(s) af te weten. Zo schrijft hij in zijn Post van den Helicon van 1788, nr. 19, p. 152, in een voetnoot: ‘NB. Aan allen de geenen die er bij geïnteresseerd zouden mogen zijn, wordt bekend gemaakt dat Mijnheer ISMAëL (men weet nog niet met of zonder Zangster) gelogeert is op de vijfde verdieping van 't logement van 't Genootschap met een verdronken kalf is goed sollen; in DEN DUIVELSHOEK.’ En daarop volgt meteen: ‘*** Ook heeft iemand een klein kamertjen van 't voornoemde logement, even als een verborgen werkplaats, op de vliering gehuurt; deeze is geheel zonder Zangster geloof ik: want er is geen plaats om dezelve te herbergen. Hij noemt zich geprivilegeerd Oppasser van den Tooren van Babel.’ In nr. 21 worden Janus en Ismaël in één adem genoemd (zie verder het artikel, bij de Kinker-argumentatie). In nr. 23, p. 184, hebben we weer een voetnoot: ‘*** De Heer Argus, die zich sterk maakt de geheimen van het Gerichtshof van Hippocrene aan de natie mede te deelen, heeft een verdieping hooger dan ISMAëL een kamer gehuurd in 't logement van 't Kalvergenootschap. 't Begint daar mooi vol te worden.’ En in nr. 28, p. 224, luidt de nu al verwachte noot aan het eind van dat nummer: ‘NB. ISMAëL, ARGUS, en de pretense Oppasser van den tooren van Babel; hebben stil en bij nacht hun logement verlaaten.’ - Tenslotte: in het Gemeente-archief Utrecht bevinden zich bij de criminele processtukken (Stadsarchief II inv. nrs. 2214 en 2215 twee pakken, omschreven als ‘Stukken, overgelegd door de schout betr. zijnen eisch tegen Gijsbert Timen van Paddenburgh, boekhandelaar, wegens het verkoopen van een schotschrift genaamd Ismaël, 1789’, en: ‘Stukken, overgelegd door den schout, betreffende zijnen eisch tegen Julius Visch, boekhandelaar, wegens het verkoopen van een schotschrift genaamd “Ismael”, 1789’. Het blijkt dat op 10 of 11 oktober 1788 (de data worden verschillend opgegeven) op last van de schout, Athlone (die het bij het patriottenbewind in 1787 zwaar te verduren had gehad), bij genoemde boekhandelaars de Ismaël werd opgehaald. In het bijzonder ging het om nr. 8 (15 sept. 1788), en de passage daarin, waarin bericht werd over het vinden van een goudmijn te Babel (Utrecht dus), in de opbrengst waarvan de ‘Lord Praetor’ voor de helft deelde. Uit de stukken blijkt dat hier bedoeld werd: een strafactie van de schout (de praetor!) tegen Gerard Bentinck. En over de boete natuurlijk. Geen wonder dat schout Athlone, van dit Ismaëlnummer vernomen hebbend, zijn revolvers omgespte. Hij eiste een boete van fl. 1000. Die eis werd ook toegekend. Niet verbazend, in die dagen. Hij had het evenwel niet zo gemakkelijk, omdat de beklaagden behoorlijk aan hun verdediging trokken. Visch wist de zaak in hoger beroep zelfs tot in 1791 te rekken (hij voerde aan dat de tekst vergelijkbaar was met ‘het testament van Janus’: eveneens iets waaruit eenieder kon halen wat hij wilde. Een bewijs van de bekendheid van Janus' slotnummer!). Paddenburgs verdediging is het boeiendst; zowel om de agressiviteit waarmee die gevoerd werd, als om het feit dat hier de vraag naar de originele auteur en/of drukker aan de orde komt. Paddenburgs zeggen, dat hij de nummers toegezonden kreeg door drukker B. Onnekink van het Rapenburg te Leiden, en de bewijzen die hij daarvoor op tafel legde, ontmoette bij de schout weinig geloof; en ik moet zeggen dat Paddenburgs opmerking dat de nummers hem indirect toegezonden werden ‘onder het adres van een ander Boekverkoper’ wel achterdochtig maakt. De kwestie, dat teksten als in de Ismaël opgenomen, voor velerlei interpretatie vatbaar zijn, is ook hier hoofdzaak. Hij kan er niet op aangesproken worden, als iemand anders iets bepaalds in die tekst terug wil vinden. Hij is geen ‘uitlegger van bedoelde of niet bedoelde eijnden, welke aan verdigte samenspraken, of gebeurtenissen onder versierde Persoons verbeeldingen gegeven worden’. Dat was natuurlijk altijd de zwakte van het gerecht wanneer het bladen met de literair-satirische structuur van een Janus of Ismaël als ‘smadelijk’ wilde vervolgen. Zo'n bewijs kon zelden of nooit gegeven worden. Alleen: dat maakte niets uit. De machtspositie van de orangisten was nu opnieuw zodanig, dat veroordeling alleen een kwestie van tijd was.
Ismaël is trouwens ook op 9 oktober 1788 in Amsterdam verboden, blijkens Het Boek 6 (1917) p. 297-298, en A.C. Kruseman, Aanteekeneningen betr. den boekhandel v. Noord-Nederland [...]. (A'dam 1893), p. 449. Volgens de laatste, p. 458, op 8 oktober 1788 eveneens in Haarlem.

[p. 49]

duidelijk, dat hier tot op grote hoogte een eenheid aanwezig is, in stijl, in ironische distantie ten aanzien van politiek extremisme (al schuift dat in de loop der jaren op in bepaalde richting), in gehanteerde stijlmiddelen en vertelvormen. De latere bladen kunnen soms met succes een bepaalde verhaalvorm uitbuiten, of een ‘toon’ imiteren - zij blijven duidelijk een stuk ten achter bij de oorspronkelijke inventiviteit, de Swiftiaanse humor en dodelijkheid van de meester(s).

Die stijl, die vertelvormen komen in dit artikel helaas niet aan bod. Zij worden ook niet gebruikt of misbruikt om te argumenteren dat de tekst wel van een bepaalde auteur moet zijn. Hier gaat het me er slechts om materiaal voor te leggen op grond waarvan men (voorlopig) kan beslissen wie verantwoordelijk geweest is voor de publikatie van beide tijdschriften. Op voorhand moge duidelijk zijn: ik sluit niet uit dat er een team bezig is geweest. Daarvan is misschien deze of gene gaandeweg afgevallen. Misschien ook was in dat team één persoon verantwoordelijk voor de eindredactie.

Ik bespreek geen opinies later dan 1851: voorzover mij bekend gaan de later dan dat jaar gegeven meningen steeds terug op eerdere bronnen. Bovendien: na dat jaar is het moeilijk te beweren dat het nog werkelijke kennis ‘uit de eerste hand’ kan betreffen. Zelfs kennis uit de tweede hand (via een persoon die de auteur(s) werkelijk gekend heeft) wordt dan twijfelachtig. Ik maak een uitzondering voor de gegevens bij Doorninck (1883) te vinden: hij zegt immers op oudere bronnen terug te gaan^9..

Het is onvermijdelijk dat we eerst een korte blik werpen op ‘Den Sleutel van Janus’ in de Janus zelf. Op verzoek van lezers die met de talloze codes en geheimnamen geen raad wisten (dat verzoek kan ook door Janus zelf verzonnen zijn) verscheen er na nr. 25, op 14 juni 1787, een ‘Extra Nommer’, vier ongepagineerde bladzijden bevattend. P. [1] kondigt de sleutel aan, p. [2] is blank, p. [3] heeft een afbeelding (liggende i.p.v. staand gereproduceerd: Spektator 1990 p. 40), en p. [4] geeft een raadselachtige tekst. Welnu, die sleutel past in geen enkel slot, en is mijns inziens nooit bedoeld ergens op te passen. Hier en daar, ook in de Janus zelf, wordt gesuggereerd dat die tekst van Rabelais afkomstig is. Slechts een enkel woord is oplosbaar, en zelfs dan komt er niets zinvols te voorschijn. Om het materiaal toch volledig aan te bieden geef ik daarom die tekst in de noot, met de oplossingen door Van Rijn^10..

Na dus deze sleutel vruchteloos geprobeerd te hebben, kunnen we de kandidaten de revue laten passeren. Hier komt de eerste:

9. Ik houd mij niet op met toeschrijvingen die gepubliceerd zijn alleen en uitsluitend omderwille van de polemiek tegen een complete partij. Eén voorbeeld. In de orangistische krant van Gosse, de 's Gravenhaagsche Vrydagse Courant van 5 februari 1787 komt een ingezonden brief voor van Q.N., beginnend: ‘Nieuwsgierig zult gy mogelyk zyn om te weeten wie de Autheurs van het tegenswoordige, en in Leyden by Herding gedrukt wordende Weekblad Janus zyn’. Die opmerking over Herding zou inderdaad waarheid kunnen bevatten; maar in het volgende gooit hij alles voor het gemak op één hoop (de fotokopie die ik van dit nummer ontving was hier en daar helaas onleesbaar). Hij geeft ‘de navolgende allerexactste en echte Lyst van de Schryvers [...] van dat tweehoofdige Monster, die daar toe twee of driemaal des weeks 's ogtends op een klodder (het egte Kenmerk van hun Weekblad) by den anderen komen.
De Vroedschap Bruidegom. De Neude Vroedschap Glaz[onleesbaar]. De Overste Ds...ls. De Vaakverdryvende Dichter. De Neude Vroedschap Schee[onleesbaar]. Zyn Indische Majesteit uit de Boodestraat. De Hoog Geleerde Heer Sch...beek. En - - - Witkwast vol pedantery. Voorts zyn de Honnoraire, Extraordinaire en Corresponderende Leden van dat Illustre Gezelschap: De Heeren Meester Rh..vis Fe.th te Zwol. De weggejaagde Luthersche Predikant B..gh. De Mennoniete Oproer Prediker v.d.K..p. De vreedzame Pieter Vr..de. De onsterfelyke Amsterdamsche Dichter J.N.msz. En de Edele Janus iudex, V.D.M. Verders zyn Directeuren, Redacteuren en Entrepreneuren van dit Hoogloffelyk Genootschap. De wydberoemde en onsterfelyke Heer en Mr. Onda.kiki, Ma laboriae & Democratiae Studissimae Doctor. En Anonimus Belga, een geleerd Delfsch gekje, die nog onlangs zo onbeschoft zyn gal tegens den Adel uitgespoogen heeft, om dat hy de zyne niet dan zeer gebrekkig bewyzen kan.’

10. Volgens zijn notitie in de Rotterdamsche Librije 1891, p. 1891. Tussen [ ] zet ik Van Rijns oplossingen (met een paar kleine verbeteringen van mijzelf); en tevens die woorden, die in het origineel in Griekse lettertekens staan. ‘Cfourumd adrasfehijzi tonlw zqpasno [champleniano Thèmo] prlsteel qurijagiov DODEDIDA aresitovuw cucòciceca sastatoo GERIBOWN drulam marcos tontorophoranmipodamenoninaspen apadonunotropon b.b.b. kuerps [spreuk] ezijn [nijze? wijze?] nee [een] kijlraaw [waarlijk] si [is] teh [het]: ogre [ergo] rutaipiced [decipiatur], spiced [decipi] tluv [vult] sudnum [mundus]. Nednierv [Vrienden] nedeilijg [gijlieden] edliw [wilde] dlukeg [gekuld] nezew [wezen]: tduoz [zoudt] ijg [gij] teh [het] koo [ook] nijz [zijn]? Tidlewneve [Dit evenwel] tnuk [kunt] ijg [gij] tiu [uit] nezno [onzen] letuels [sleutel] nereel [leeren], tad [dat] ijw [wij] lew [wel] snemenroov [voornemens] nijz [zijn] nekerbeg [gebreken] et [te] nepsig [gispen], raaw [waar] ijw [wij] ze [ze] nedniv [vinden]; raam [maar] neeg [geen] nelliuqsap [pasquillen] et [te] nekam [maken] po [op] erednozib [bizondere] nenosrep [personen]. Tra fre fri fro freu; taaetsrev [verstaat] tid [dit] eid [die] naastrev [verstaan] rem [meer] laz [zal]; naâr [raân] et [te] sunaj [janus] nav [van] niz [zin] ned [den] raan [naar] tein [niet] sud [dus] tfeoheb [behoeft] ne [en]. bipees canturminatos dunud ponur danot rodir kadurkos tolosanttos amenos. Gilolamprimnrstqrwolfcirco mastoipulalcoideus caramna baliel htorats hcolom custina. Ailed [Delia], sisemen [Nemesis], anniroc [Corinna], sirocijl [Lycoris], aihtnijc [Cynthia], sullag [Gallus], osan [Naso], sullubit [Tibullus], suitreporp [Propertius]. NB. suiligriv [Virgilius] nodjjroc [Corydon] rasaec [Caesar] sancecem [Mecenas]. Taw [Wat] neb [ben] iû lij [jullie], nettoz [zotten]! Arstqpnmi, zxwv now won new venros cudalligophoneros sigma tou ro pi ni ch ksi. Micmas tuo darossi [chè ma toisi charampi poduza chaloma purotès] Nee [Een] eird [drie] nevez [zeven] tga [agt] dneziud [duiezned] neneoillim [millioenen]: 178350000. 1 + 27 - 19. - cur supplexpel [suppellex] ta. Noiphma [Amphion] sucecrid ni ocetca otnijcara. Sût, o nima cidardos chalama. Tsoorp! tsoopr! [Proost! proost!] sredeorb [broeders]. Laah [Haal] leviud [duivel] ed [de] es [se] tad [dat]! Acdfhoonimopes. Lessuorac [Caroussel] kalokolak raadnabaras [sarabandaar]; acculam [Malucca] lednamroc [Cormandel] noliec [Ceilon] ne [en] raabalam [Malabaar]! leenoot [tooneel] nav [van] sdnalreên [neerlands] ni [in] 't estgideolb [bloedigste] raaveg [gevaar]. namtuoh [Houtman], noec [Coen], feiletam [Matelief]! [Alfa. beta. gamma. delta. epsilon. zeta. eta. theta. iota. nu. labda.] curiosijmpotosias sumebires [scribemus] te turbatotouti camelolas. Nekruhcs [Schurken] dudodidedaj sosasumnordi Gerboniamnus tsrqpnmlkijf druuaondijmos xadnem [mendax] aicaerg [graecia] tatcaj [jactat]: neruk! neruk! neruk! [kuren! kuren! kuren!] sumijdid [Didymus] ovatko [octavo], omicedoud [duodecimo] oilof [folio] ortauq [quarto]; toz, toz [zot, zot]. Apopapetrikon, drvn [durven] knnn [kunnen] lpn [lopen] nkn [neuken], m.l [mille] dndr [donders]. Glf [Geloof] vr [vrij] dt [dat] dt [dit] sltl [sleutel] vn [van] Jns [Janus]! Atrhm brmmnghm [Birmingham] Clchstr [Colchester] Indn [Londen] prs [Parijs] prta instntnpln [Constantinopolen] prgt [purgat] te [et] ornt [ornat]: DI vlves ntu frms plls. Lng con st fiv mnste mxmtt crpr te ncdt vl jv dan irr; tau cm Dolchs Plls spttr da'rs, Grgns nagfr pets prt cms. Kez [Zie] reih [hier] un [nu] kijlednie [eindelijk] teh [het] eraw [ware]: tnuk [kunt] iig [gij] kijlrooheb [behoorlijk] nezel [lezen], nad [dan] taatsrev [verstaat] ijg [gij] ned [den] nehcsnag [gansche] sunaj [Janus].



Vaverivovu 1. 3. 5. 7. 9. 11. 13. 15. 17. 2+7. 21-18 3+0. varnek lok bol luknudardon gerusnmuzxij, coriacuria dartos calussiamorphido molassitrophion, amcuraz [Zareuma], eriaz [Zaire], namsoro [Orosman], nimso [Osmin]: elaV [Vale]!’
Het moet me van het hart dat ik deze sleutel, ondanks het feit dat ik rekening moet houden met de bekende achttiende-eeuwse voorliefde voor allerlei puzzeltjes, buitengewoon flauw vind. Het heeft niets weg van de gewoonlijk in de Janus tentoongespreide humor. Een goede verklaring waarom dit bij-nummer niet door de Janus-auteur(s) geproduceerd kan zijn, zou mij welkom zijn.

Sybrand Otto Zyldam

Deze is vermoedelijk een fictieve, literaire figuur. Zijn optreden wordt in het tweede deel van dit artikel besproken, bij Petrus de Wacker van Zon.

Johannes Nomsz (1764-1810)

In het ‘Numerus Ultimus’ van de Janus beschrijft Janus zijn eigen overlijden. Een Sterniaans trucje. Daarachter volgt nog, zwartomrand (p. 241-246), ‘Het Testament van Janus’. Dat besluit met de passage:

De Executeurs van de Testamentaire Dispositie van wijle den Heere JANUS kunnen niet nalaten, aan het Vaderlandsch Publicq mede te deelen het Grafschrift van dien Schrijver, door hem zelven opgesteld, en het welk, ter

[p. 50]

staving zijner oude Batavische deugden, spaarzaamheid, en zuinigheid, gevonden is op een kleen Octaaf Cotteletten papier, welke zijn Ed., den laatsten avond voor zijn scheiden uit dit tranendal, nog had gebezigd.

Het Grafschrift luidt aldus:

Aelius* hic situs est; cineres gaudete sepulti:
Jam vaga post obitus umbra dolore vacat,
VIVIT ADHUC; quamvis defunctum obtendat imago.
DISCAT QUISQUE SUUM VIVERE POST TUMULUM.
J. NOMSZ.
* AElius wil zoo veel zeggen als AElius.

Zeer summier vertaald staat hier ongeveer: ‘Aelius ligt hier. Wees blij bij de as van de gestorvene. De schaduw (geest) dwaalt nog droevig rond. Maar hij leeft nog; ook nog zo verhult het beeld de overledene. Ieder lere na zijn eigen graf te leven. Nomsz.’

Enkele serieuze wetenschappers hebben gedacht dat hier Janus plots open werd over zijn identiteit. Het ‘eigen grafschrift’, op naam van Nomsz, moet volgens hen aangeven dat Janus identiek is aan Nomsz. Nu staat de Janus stijf van dit soort grapjes. Uiteraard maakt de schrijver zich hier vrolijk over de broodpoëet Nomsz, een humorloze veelschrijver die altijd precies wist welke partij hij het naar de zin moest maken: namelijk de partij die aan de macht was. Nomsz was in de optiek van Janus het soort literator dat grossierde in grafschriften om brood op de plank te krijgen: een loonslaaf die een politieke broodheer nodig had. Nomsz, ook wel ‘de Nederlandse Voltaire’ genoemd door zijn bewonderaars, kreeg als ‘den Virgilius onzer eeuw, den Heere J. MONS’ dan ook al eerder een kneepje in de Janus (p. 106). Om verwante redenen kreeg hij er van Kinker in diens Post van den Helikon, iets later, ook geweldig van langs^11..

Nomsz als auteur van de Janus enz. kunnen we dus vergeten.

11. Zie Th.M.M. Mattheij, Waardering en kritiek. Johannes Nomsz en de Amsterdamse Schouwburg [...]. A'dam 1980, pp. 124-125.

Paulus van Hemert (1756-1825)

Deze filosoof, Kantiaan, is er nog nooit van beticht schrijver geweest te zijn van de basis-Jani. Maar er is één brief die hem zeer verdacht maakt. In een schrijven van Philips Julius van Zuylen van Nyevelt (zwager van De Wacker van Zon!) aan R.J. van der Capellen tot de Marsch, uit 1787, komt de volgende passage voor^12..

Mev. C. daar ik heden middag geweest ben heeft my over UHwgebr. billyk ongenoegen over Janus onderhouden. Maar, myn lieve vriend, hoe hebt ge ooyt een ogenblik kunnen soupçonneeren dat ik daar de hand in had? de reeden van dit uw verdenken, weet ik wel, was niet inglorieus [?] voor myn verstand, maar wat was ze honend voor myn hart. Ik ben verzekerd dit ook niet lang by UHwgebr. heeft kunnen huysvesten. behalven den 4 eerste n^os, die my gezonden zyn, heb ik er nooyt geene andere onder de oogen gehad, als die Hemert my hier ter leen gegeeven heeft. Ik ben by die gelegenheyd verzogt geworden om er mede in te werken, doch heb dit zoo gelukkig van myn Batavus afgekomen, ten eenmaal van de hand geslagen, niet alleen, maar den man, die er my toe verzogt, 't dangereuse van dat metier zoo sterk ik maar konde onder 't oog gebragt. geen

12. Te vinden in het archief van de Capellens in het RA Gelderland.

[p. 51]

letter is er dus van my, en zal er ooyt van my in komen. Ik heb dat laatste zelf nog niet eens geleezen. Met geen minder yver heb ik hem 't produceeren van den Adel, die ik reeds meer als 6 maanden van te voren in handen en toen 't publicq maken verhindert had afgeraden - doch te vergeefs.

Deze patriotten hebben het duidelijk over de periodiek Janus, die niet hun instemming heeft. Dat kan ik me voorstellen, want de Janus, hoewel hervormingsgezind en de hersenloze Oranjeclan voortdurend bespottend, was in het geheel niet geneigd daarom dan ook maar enthousiast te zijn over elk denkbeeld van de patriotten. Vooral het feitelijk gedrag van deze nouveaux politiques werd onbarmhartig in het zonnetje gezet. Dit was de superioriteit van de onconformistische, ongenaakbare en op eenzame hoogte verkerende Janus, die niet naar links boog en niet naar rechts.

Dat daargelaten: we leren dat het tijdschrift kennelijk geen éénmansaffaire was. Zuylen werd immers gevraagd bijdragen te leveren. Door wie? Door ‘Hemert’ die hem ‘by die gelegenheyd’ ook andere nummers leende. We hebben hier niet te maken, zoals vaak voorkomt, met een getuigenis uit de tweede hand: een mening in de trant van ‘die en die is de auteur want ik denk dat hij het is’. Nee, ‘Hemert’ verzoekt om medewerking en is dus op zijn minst iemand die daartoe bevoegdheid bezit. Is hij dus de schrijver van de Janus? Tenminste moet hij deel uitmaken van de equipe die de Janus produceert, als schrijver of organisator.

De enige belangrijke schrijvende ‘Hemert’ van deze decennia is Paulus van Hemert, de filosoof die in staat was tijdschriften te produceren waarin een verband gelegd werd tussen filosofie, politiek en maatschappij: het Magazyn voor de critische wysbegeerte (1799-1803), het voor breder publiek bedoelde Lektuur bij het ontbyt en de thé-tafel (1804-1808). Van belang is dat Van Hemert een voorbeeld was van onafhankelijk denken. Als dominee had hij in 1784 afscheid genomen van de staatskerk. En er is altijd gezegd dat hij een ‘patriot’ was^13.. De aanwijzingen daarvoor zijn tot nu toe niet erg duidelijk. Daarvoor is nu dan een argument voorhanden, want de Janus was duidelijk vóór verandering van het staatsbestel. Indien we rekening moeten houden met een equipe die verantwoordelijk was voor de Janus en Janus Verrezen, zien we dan zelfs een patroon: want de hierna te bespreken Jan Kinker, die beslist iets met die Jani vandoen had, was een vriend van Van Hemert^14. en werkte zelf (of: op zijn beurt) aan Van Hemerts tijdschriften mee. Hier klikt iets: het onafhankelijk denken waarvan de Janus getuigt, is ook aanwezig op een soortgelijke manier bij het stuwende duo Kinker/Van Hemert, wanneer zij in tijdschriften en genootschappen Nederland pogen te overtuigen van hún Verlichting en hún Kantianisme.

Merkwaardig overigens dat de brieftekst lijkt te suggereren dat Van Hemert ook debet was aan het in 1786 verschenen en een enorme opschudding veroorzakende pamflet De Adel, van ene ‘Anonymus Belga’, waarin voorgesteld werd deze stand als onnut, onproductief en repressief maar geheel af te schaffen^15.. Een toeschrijving aan Van Hemert lijkt mogelijkheden te bieden. Het auteurschap wordt traditioneel, zonder bewijs, toegeschreven aan (ook alweer straks te bespreken!) Petrus de Wacker van Zon, die om die reden altijd wat sneerend besproken wordt als een persoon die bij het begin van de revolutie de adel wilde uitmoorden, maar die niet te beroerd was om na het herstel van het Koninkrijk der Nederlanden secretaris te worden van de Hoge Raad van Adel in Den Haag, om een inkomen te hebben. Indien Van Hemert inderdaad de auteur is, zou de biograaf van De Wacker van Zon van een probleem bevrijd zijn. Het is hiernaast zo, dat De Wacker van Zon, die uitstekende werken schreef in een ironische

13. Gedenkschriften in de hedendaagsche talen van de derde klasse van het Koninklijk Nederlandsch Instituut, A'dam 1826, p. XLII (UBA Z 445:3).

14. Zie voor hun levenslange hartelijke relatie en hun samenwerking: A.J. Hanou, Sluiers van Isis. Johannes Kinker als voorvechter van de Verlichting [...]. Deventer 1988.

15. Enkele (bewerkte) pagina's uit dit werkje zijn herdrukt in: Revolutie in woorden [...]. A'dam 1989, Griffioen, pp. 28-31.

[p. 52]

trant, niet zo vreselijk veel ophad met de Verlichting - men leze zijn Jan Perfect. Het schrijven van De Adel past daar niet zo bij. Maar dit alles hier te bespreken, voert te ver.

(wordt vervolgd)