Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 14

[p. 56]

Gelaagdheid in de satirische structuur van de tijdschriften van Weyerman, gedemonstreerd aan ‘De naakte Waarheyt’^*
Adèle Nieuweboer

Bij mijn observatie zal ik me beperken tot enige vaststellingen naar aanleiding van De naakte Waarheyt (1737), aan de hand van kopieën die Suzanne Gabriëls het afgelopen jaar aan de Stichting deed toekomen. De kopieën zijn gemaakt van het exemplaar dat aanwezig is in het IISG te Amsterdam, onder nummer ZO 17734. Het exemplaar omvat de nummers 1 t/m 14, met uitzondering van nummer 2.

Dankzij de bibliografie van Marleen de Vries ben ik nu in staat om in dit korte bestek toch nog een wezenlijke observatie te doen. De beschrijving van De naakte Waarheyt is gemaakt aan de hand van het exemplaar aanwezig in Museum Meermanno. In dit exemplaar ontbreekt aflevering 10. Het ex IISG wordt in het overzicht van exemplaren als eerste genoemd, met de vermelding dat nummer 2 ontbreekt. We kunnen dus kopiegewijs een volledig exemplaar samenstellen. Overige exemplaren zijn niet compleet.

Er is echter meer aan de hand. Het laatstgenoemde exemplaar in het overzicht in de bibliografie is dat in de UB Leiden. Helaas wordt dit exemplaar als zoek opgegeven. De opgegeven signatuur (1073 H 10¹) is niet van de UB zelf, maar van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde. Wat blijkt nu bij het bekijken van de eerste pagina van het exemplaar IISG? Er staat een stempel op van de Maatschappij. Het lijkt er dus verdacht veel op dat we hier met twee vermeldingen van hetzelfde exemplaar te maken hebben. Hoe de verhuizing van Leiden naar Amsterdam tot stand kwam is mij nog niet duidelijk.

De naakte Waarheyt is een tijdschrift als zijn voorgangers: een kritische observator, immer aangeduid als ‘de schrijver van de NW’, of een synoniem daarvan, stelt op satirische wijze actuele onderwerpen die hij ervaart als gebreken of belachelijke uitwassen van de maatschappij aan de orde, kortom: hij zegt waar het op staat, houdt de lezer de naakte waarheid (de norm) voor, en doet dat op indirecte wijze, dat wil zeggen op zo'n manier dat de aanval door de censuur van de lezer wordt geloodst^1..

Vrijwel iedere aflevering is gewijd aan één hoofd-feil. Ook de eerste aflevering, die zich voornamelijk richt tegen de leugen, maar die tegelijkertijd een beginselverklaring van het tijdschrift vormt. De laatste aflevering is eigenlijk maar een raar rommeltje. Er wordt geen centrale ondeugd besproken. Het lijkt wel of Weyerman nog even snel zijn voorraad curiosa kwijt moest, alvorens de uitgave van de NW te staken: hij vertelt (hoe-

* Observatie, gehouden op de grondvergadering van 12 januari 1991

1. Zie Jürgen Brummack, ‘Zu Begriff und Theorie der Satire’. In: Deutsche Vierteljahrschrift für Literaturwissenschaft und Geistesgeschichte (1971), Sonderheft pp. 275-377.

[p. 57]

wel smakelijk) over dichters en schertsers, schippersspreekwoorden, sprekende-vogelsoorten, hovelingen en de kandidaten voor de opvolging van het Domheerschap te Utrecht.

De overige afleveringen zijn gemakkelijk naar hun behandelde centrale ondeugden te kenschetsen. Ik begin bij afwezigheid van nr. 2 bij nr. 3.

-	Nr. 3 is gewijd aan het bonte gezelschap van een kroeg. Een ieder (Komies, Kantoorknegt, Fransman, lichtmis, leegganger (bedoeld wordt Mennoniet) en kakelaar, Hoogduitser, zedenmeester en de kasteleinse) wordt op milde wijze bespot.
-	Nr. 4, reeds gesignaleerd door Geerars in zijn artikel over de vrijdenkerij, is gewijd aan Pieter Aretyn (met in zijn kielzog Poggio en Ochin, Faustus, Paracelsus), Hieronymus Kardaan, Benediktus Spinosa en Milord Rochester, kortom: aan vrijdenkers.
-	Nr. 5 bespreekt de goudzucht, aan de hand van niet eerder gepubliceerde bedriegerijen van de baron van Syberg (al gesignaleerd in de editie).
-	Nr. 6 behandelt de Vrijmetselaars (en zijdelings de Rozenkruisers), zoals Machteld Bouman al in haar doctoraalscriptie constateerde.
-	Nr. 7 gaat over makelaars en beunhazen.
-	Nr. 8 richt zich tegen de koppelarij.
-	Nr. 9 maakt zich vrolijk over de verknochtheid aan het spel, aan de hand van de figuur van de baron van Waveren en zijn slachtoffers.
-	Nr. 10 bespreekt de kwalijke gevolgen van jaloezie naar aanleiding van Johanna van Spanje, een baanderheer van de Baronie en een Schots kolonel.
-	De nrs. 11 en 12 houden zich bezig met kenmerken en oorzaken van bijgeloof. Deze twee nummers vallen volledig uit de toon in vergelijking met de rest van het tijdschrift. Nergens wordt zoveel literatuur aangehaald en in voetnoten verantwoord. Nergens is de toon zo ernstig, de stijl zo wijdlopig en het geheel zo saai. Nergens ook echter is Weyerman zo duidelijk te kenschetsen als een Verlichtingsauteur. Het zou me overigens niet verbazen als hij de tekst met noten en al uit een andere bron had gelicht. Zulks moet echter nog worden nagegaan.
-	Nr. 13 zou het tijdschrift inhoudelijk rond maken als nr. 3 ook echt het eerste nummer na de beginselverklaring zou zijn, maar bij gebrek aan nr. 2 kan ik dat niet vaststellen. Nr. 13 beschrijft namelijk weer het gezelschap van een kroeg, De drie Franse leliën: o.a. een verlopen monnik, een advokaat, twee Engelse snollen (die twee airtjes zingen die misschien wel op Engelse bronnen berusten) en een Zweedse en een Italiaanse avonturier met de wonderbeeldjes Mustapha en Rosetti.

Zo bezien wijkt Weyerman met de NW niet zo heel erg veel af van de spectatoren (als bijvoorbeeld Van Effen). Geen bijster linke onderwerpen, geen echt venijnige aanvallen op specifieke slachtoffers; de spot blijft in het milde.

Wat door deze manier van karakteriseren aan de hand van de centrale aangevallen objecten niet aan het licht komt, is de aanval of kritiek op zijdelings genoemde groepen. Misschien is dat wel omdat die groepen bij ieder onderwerp als voorbeeld van verwerpelijkheid te noemen zijn, althans in de ogen van Weyerman en tijdgenoten. Ik bedoel hiermee categorieën als vrouwen, joden, vreemdelingen, gehoornde echtgenoten, etc. De vanzelfsprekendheid waarmee ze op een bepaalde wijze worden beschreven doet echter vermoeden dat hier meer sprake is van algemeen gangbaar topisch taalgebruik dan van echte hatelijkheden.

[p. 58]

Ter illustratie een voorbeeld t.a.v. joden: Het eerste duidelijke geval doet zich voor bij de behandeling van Benediktus Spinosa als vrijdenker. De beeldvorming komt vooral tot stand via bijvoeglijke naamwoorden of metaforen, en is op zichzelf niet altijd negatief, maar kan door de opeenstapeling van beelden toch ook niet louter informatief bedoeld zijn.

Bij het tweede voorbeeld worden twee negatieve categoriseringen gekoppeld: vrouwen en joden worden over één kam geschoren in de beschrijving van de noodzakelijke ondergang van een vrouwelijke loge van vrijmetselaren: ‘Ommers is het weereldkundig dat een Vrouw zo min kan een geheym bewaaren, als zich een Jood kan onthouden van het besnoeien en vervalschen van 's Heeren munt’. (p. 43)

Bij de hekeling van makelaars en beunhazen wil Weyerman aangeven dat het slecht afloopt als de koophandel zich op de beurs door zulke figuren laat besturen. Dat is vergelijkbaar met de situatie in Egypte, dat ‘Oudtyds wiert [...] bestiert by een jood of by een vreemdeling’ (p. 51).

De bedrieger baron Van Waveren laat zich assisteren door ‘een gryzen Hoogduytschen smous, Moses Limburg genaamt’, die verder wordt beschreven als ‘een strafwaardige’ misdadiger die een meester moet zijn in het vervalsen en ‘alzulke hebreeuwsche konstenaaryen’ (p. 69). Moses, die iets verder nog wordt aangeduid als ‘dien besneeden afgezant’, voert zijn opdracht voor de baron naar behoren uit en vertelt het verhaal aan de auteur van de NW in de trekschuit tussen Leidschendam en 's-Gravenhage in 1725 (p. 71).

In het voorlaatste nummer begint een advocaat in De Drie Franse Leliën een scheldpartij tegen een verlopen monnik. Hij noemt een verlopen monnik in één adem met de eveneens verwerpelijke vrouwen en joden: ‘Een voorzigtig man behoort zich te wagten voor drie zaaken, voor de tong van een vrouw, voor de nabuurschap van een jood, en voor een verloopen monnik’.

Door zo, close-readend, te kijken naar ‘verborgen’ objecten van kritiek bij Weyerman kan een soort tweede niveau van satire worden beschreven. Een voldoende kwantiteit aan gegevens en een nauwkeurige interpretatie zullen echter voldoende waarborg moeten bieden voor de juistheid van het vastgestelde satirische gehalte van zo'n tweede laag.