Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 14

Signaleringen

Oproep

Hierbij herhaalt de redactie de oproep die Marleen de Vries deed op de grondvergadering van 12 januari jl. Een ieder die wijzigingen of aanvullingen heeft op haar Aanzet tot een bibliografie van de gedrukte werken van Jacob Campo Weyerman, hoe klein ook, wordt verzocht deze door te geven aan Marleen zelf (Weesperstraat 47, 1018 DN Amsterdam).

Weyerman in het Zinryk en Schertzend Woordenboek (1759-1761)

In het voorwoord van zijn studie De spectatoriale geschriften van 1741-1800 (2de dr., Utrecht 1890, pp. 5-6) steekt J. Hartog zijn afkeer van Jacob Campo Weyerman niet onder stoelen of banken:

Ook de Rotterdamsche Rhapsodist, die in 1776 het licht zag [...] bevat voor het meerendeel niet anders dan vertalingen en navolgingen. Evenmin reken ik mij verplicht af te dalen tot de vuile blaadjes, ook al in dien vorm uitgegeven door den beruchten N. Hoefnagel, van Monnikendam geboren. Zij zijn in denzelfden smaak als de bekende schotschriften van Jacob Campo Weyerman, maar zoo mogelijk nog grover en gemeener. De Herbergspraat, de Mercurius, de Nederlandsche Faam, de Nederlandsche Echo, de Overweger, gaan alle perken te buiten en zijn afschuwelijk. Geen wonder dat hem een gelijk lot trof als Weyerman, die in de gevangenis werd gezet, terwijl de regeering zijne schimpscheuten verbood. In dit slijk te wroeten heeft niet het minste nut, aangezien het ons niet te doen is om de chronique scandaleuse. Wij zullen buitendien reeds ergernissen genoeg op onzen weg ontmoeten.

Tot die ergernissen behoorde ook ‘de Snelziende Lijnceus, berispende op een vroolijke wijze de

[p. 28]

gebreken dezer Eeuw, Amsterdam bij G. de Groot 1748-49, twee deelen’, waarvan Hartog zegt slechts spaarzaam gebruik te zullen maken, ‘want al zegt de Schrijver in zijn eerste vertoog blz. 6: “mijn stijl aangaande, ik neem die van Campo tot mijn voorbeeld zonder deszelfs brutaliteiten, en die van Doedeins zonder deszelfs obscoene uitdrukkingen”, zoo is nochtans de natuur sterker bij hem geweest dan de leer.’

Een bron die Hartog wel veelvuldig gebruikt is het driedelige Zinryk en Schertzend Woordenboek, te Amsterdam, By S.J. Baalde, 1759-1761, dat in de meeste universiteitsbibliotheken aanwezig is (zie P.J. Buijnsters: ‘Bibliografie 18e-eeuwse spectatoriale tijdschriften in Nederland’ in Documentatieblad Werkgroep 18e eeuw 2 (febr. 1969) p. 22). Hartog vermeldt op pp. 17-18 enige bijzonderheden over dit werk, waarvan de samenstellers hem onbekend zijn. Zich vooral baserend op mededelingen die het Zinryk en Schertzend Woordenboek zelf bevat, constateert Hartog:

In den beginne scheen het nog al opgang te maken [...]. Maar de vinnige toon, waarin deze Spectator sprak, haalde hem telkens meer vijanden op den hals. Tegen alle spectatoriale gewoonte voer hij o.a. hevig uit tegen de Roomschen en deed zijn best om hen bespottelijk te maken. Hij werd ook beschuldigd van hatelijke personaliteiten, terwijl anderen meenden, dat 't hem toch aan kracht ontbrak en er ‘peper noch zout’ in zijne vertogen te vinden was.

De vinnige toon, de vijanden, de bestrijding van het rooms-katholicisme en de ‘hatelijke personaliteiten’ doen vermoeden dat het werk de geest van de (overleden) voorganger Weyerman ademt. Reden genoeg om het Zinryk en Schertzend Woordenboek eens aan een nadere inspectie te onderwerpen.

De titel Zinryk en Schertzend Woordenboek blijkt nogal misleidend te zijn: van een woordenboek in eigenlijke zin is geen sprake. Het werk blijkt te bestaan uit een bundeling van 155 wekelijks verschenen ‘papieren’, gewijd aan een woord of begrip in de meest brede zin des woords of begrips. Hoewel de auteur uitermate breedvoerig kan zijn, heeft hij voor de opzet en het doel van zijn ‘weekelyks Schrift’ geen omhaal van woorden nodig. ‘Ik zegge maar kortelyk, dat myn voorneemen is om tot vermaak, en, zo ik hoop, ook eenigzins tot nut van de Liefhebbers der weekelykse papieren te schryven: en ten dien einde zal ik altoos het een of ander Woord of Zinspreuk uitkippen, om daar over myne gedagten uit te breiden’, schrijft hij in aflevering 1 van 16 januari 1759, handelend ‘Over de Geleerdheid’. De laatste aflevering, ‘Over het Woord Hoop’, dateert van 29 december 1761.

De 1248 pagina's die de drie delen in totaal aan ‘weekelyks Schrift’ bevatten, bevestigen de al eerder geuite veronderstelling dat Weyermans geest volop aanwezig is: niet alleen de sterk satirische inslag, de vaak zeer felle uithalen naar personen en instellingen, de onderwerpen die ter sprake komen enz. enz., maar ook de stijl in het algemeen en de vermenging van genres herinneren sterk aan het oeuvre van Weyerman. In één passage - die voor zover ik kan nagaan niet eerder werd gesignaleerd in de Med. JCW - komt de verwantschap met Weyerman expliciet aan de orde.

Aflevering 97 van het Zinryk en Schertzend Woordenboek verschijnt op 18 november 1760, gaat ‘Over de woorden Zout en Peper’ en begint aldus:

Onlangs van een buitenlands reisje in de Stad komende, overviel my eenen sterken stortregen, waar door ik genoodzaakt wierd, wilde ik niet tot op myn huid doorweekt worden, eer ik myne woning kon beryken, mynen toevlucht te nemen in een voornaam Wynhuis. Daar vond ik een goed gezelschap Heeren van aanzien; ik voegde my met myn half flesje, dat ik geordineert had, by hen, alwaar ik de volgende redenering hoorde; wat tot dit gesprek aanleiding gegeven had weet ik niet, vermits ik in het gezelschap kwam vallen, gelyk het spreekwoord zegt, als een Eend in het wak. ‘Onder de zedekundige Schriften (sprak een Heer van aanzien) behaagen my meest de zoodanigen, als uit de penne van Jacob Campo Weyerman gevloeid zyn. Een vermakelyke scherts heeft meêr invloed op de hartstogtelyke genegendheden der Menschen, dan een koele en zedige vertoning der gebreken. Het eerste leest men met vermaak en opmerking, en het kan niet missen of iets, dat behaagt, zal ons een afkeer inboezemen voor het geene, dat op zoo een schertzende toon word voorgesteld; daar in tegendeel het laatste, om deszelfs laage en laffe uitdrukkingen, met onlust word gelezen, en met lust in eenen hoek gesmeten, zonder dat zulke stukken in staat zyn iets van 's Menschen hebbelykheid te hervormen (Deel II, pp. [369]-370).

Even later vraagt een van de aanwezigen wat de heer van aanzien van het Zinryk en Schertzend Woordenboek denkt en het apodictische antwoord luidt:

Daar is nog Zout nog Peper in. De Schryver of Schryvers [sic!] van dit weeklyks Blaadje gaan den Kreeftgang; dat is, zy scheinen reeds uitgeput van geest te zyn, en zoeken nu hunne Lezers te paaijen met wat opgewarmde huspot, die op de tong van een kies oordeel weinig smaakt. Ik kan niet begrypen

[p. 29]

hoe Luiden, die eerst zulke doorwrogte stukken de geleerde Waereld hebben medegedeelt, eindelyk tot die laage lafheid kunnen vervallen, als allerwegen in de laatste Vertogen uitblinkt.

In het vervolg klaagt de schrijver van het Zinryk en Schertzend Woordenboek - uiteraard de auteur van de reeds vermelde ‘doorwrogte stukken’ - zijn collega's aan die tijdens zijn afwezigheid zulke zouteloze kost in zijn woordenboek hebben opgedist en hij neemt zich voor om het werk - geheel in de geest van Weyerman - weer rijkelijk van zout en peper te voorzien. Hij besluit de aflevering - en wij besluiten deze signalering - met enige versregels waarin hij zijn voornemen nog eens samenvat:

Wy zullen, op het spoor van grooten Juvenaal,
Met eene stoute taal,
De Monsters dezer eeuw, in hun verborgen hoeken,
Ontbloot van vrees, opzoeken,
En slepen ze, hoe snood, hoe gruwelyk, in 't licht
Voor ieders aangezicht;
Op dat de waereld, die te elendig word bedrogen,
Eens ziet uit andere oogen,
En kiest voor klatergoud het wezenlyke goud,
Dat altoos proef behoudt.

Rob Tempelaars

Campist avant la lettre

De Helmondse J. Heeren blijkt in zijn artikel ‘Tulpenhandel te 's Hertogenbosch’ in Tax [een soort Navorscher] 24 (1917), pp. 10-13, niets te moeten hebben van het minachtend neusophalen voor Jacob Campo Weyerman. Integendeel: ‘Waagt men het een blik in zijn werken te slaan, dan treft terstond de buitengewone losheid en natuurlijkheid van z'n stijl, waarvan de weerga in de achttiende eeuw te vergeefs zal gezocht worden. Ik voorzie den dag, dat ook aan zijn werk eenmaal een plaats zal worden gegeven, evenals dat indertijd met Breeroo's werk is geschied. Bij dergelijke vuilschrijverij meenden immers onze eerste literatuur-historieschrijvers zich ook niet op te moeten houden.’

Niet alleen de stijl van Weyerman slaat Heeren hoog aan, ook diens historiciteit, met name betreffende de Noordbrabantse geschiedenis: hierover bevatten Weyermans werken ‘menige bijzonderheid, die men nergens elders kan vinden. Jammer echter zijn 't meestal moeilijk te begrijpen toespelingen’.

Vervolgens parafraseert Heeren enkele passages uit Weyermans werk over de windhandel, passages waarin Pain et Vin of wel Brood en Wijn een rol speelt. Op zijn vraag wie achter deze naam schuilt, wist de redactie van Tax niet meer te melden dan: ‘Lambert Pain et Vin was van 1707-1719 (toen hij overleed) lid der regeering van 's Hertogenbosch.’ Dankzij de dissertatie van Ton Broos is inmiddels veel meer bekend omtrent deze tulpenspeculant.

M. van Vliet

Tentoonstelling Bibliotheca Hermetica

In 1471 verscheen in druk de eerste Latijnse vertaling van het toen recent ontdekte Corpus Hermeticum van de hand van Marsilio Ficino. We hebben hier te maken met een aantal hermetische teksten uit de eerste eeuwen van onze jaartelling. Als auteur van dit oorspronkelijk in het Grieks ontstane werk geldt de mysterieuze Hermes Trismegistos, de Driemaal Grote. De religieuswijsgerige inhoud gaat terug op vroegere Griekse, Joodse en Egyptische achtergronden en heeft vooral in de Renaissance een buitengewoon grote invloed gehad. In 1574 werd in de kring van Plantijn in Antwerpen het Corpus Hermeticum in het Nederlands vertaald, maar niet gepubliceerd. Dat was wel het geval met een vertaling van de hand van de Alkmaarse boekbinder, astronoom en alchemist Gerrit Pieter Schagen. In 1607 verscheen ‘een Boeck Pymander beschreven van Mercurius driemaal de grootste, die oock een Philosooph en Priester, en Coningh soude in Egypten gheweest hebben, in de tijdt van Moses’ als toevoeging bij een boek voor Cornelis Drebbel, Wonder-vondt van de eeuwighe bewegingh. Deze Nederlandse vertaling van het Corpus Hermeticum werd in 1643 gevolgd door Hermes Trismegistus. Sesthien boecken. Met groote naarstigheyt, uyt het Grieckx gebracht in ons Neder-duytsch. De vertaler is de bekende verspreider van het werk van Jacob Boehme, Abraham Willemsz van Beijerland.

Voor de kennis van de hermetische filosofie is het Corpus Hermeticum van groot belang. Recent is een nieuwe Nederlandse vertaling verschenen van de hand van R. van den Broeck en G. Quispel. Dit naar aanleiding van een tentoonstelling van de Bibliotheca Philosophica Hermetica te Amsterdam, een van de rijkste particuliere bibliotheken van Europa, over de historische bronnen van het Corpus. Aan de hand van 91 handschriften en gedrukte tekstuitgaven, die voor niet minder dan twee-derde gedeelte uit eigen bezit komen, wordt een fascinerend overzicht van de tekstgeschiedenis van het Corpus geboden. De prachtige catalogus (Hermes Trismegistus, Pater Philosophorum, Textgeschiedenis van het Corpus Hermeticum, Amsterdam 1990, xix + 152 pp.) is samengesteld door F. van Lamoen, die in een inleiding op heldere wijze de verspreiding van het Corpus Hermeticum schetst.

H.A.M. Snelders

[p. 30]

Weijermanstraat in Wassenaar

Van Annette Weijerman-Kruys uit Den Haag kreeg de redactie een aantal foto's toegestuurd van de opening van de Weijermanstraat in Wassenaar in 1924. Een van deze foto's is hierbij afgedrukt: de destijds reeds gepensioneerde directeur van de Haagse Tramweg Maatschappij, A.W.E. Weijerman. Bij die gelegenheid werd er tevens een ‘Weijerman-kastanjeboom’ geplant.

De Weijermanstraat ligt nog altijd parallel aan de A44 (Wassenaar-Den Haag). De straat ligt er verlaten bij. Van de kastanjeboom geen enkel spoor en van de vroegere bedrijvigheid die de HTM-remise aan de Weijermanstraat met zich meebracht, is niets meer te bekennen.

Wordt het niet eens tijd dat er een nieuwe Weyermanstraat komt, deze keer vernoemd naar Jacob Campo?

M. van Vliet

[p. 31]

Veilingcatalogi

In het artikel van Henk de Kooker in dit nummer wordt duidelijk aangetoond, dat veilingcatalogi belangrijke bronnen zijn voor literair onderzoek. De appendix bij het artikel levert veel informatie over wat er met Weyermans werken gebeurde. Nummer 267 uit de rubriek in-quarto toont aan, dat de verzamelbundel met de Persiaansche Zydewever uit elkaar is gehaald en los verkocht. Opvallend hierbij is, dat in hetzelfde kavel ook de Maagdenburgsche Alchimist is opgenomen, nota bene met de sleutels van de vijf boeken van de Persiaansche Zydewever. Ook het Voorspel van de Gehoornde Broeders kon los worden verkregen: rubriek in-octavo nr. 393. Een aanvulling voor de bibliografie?

Hoezeer de titelopgaven in deze catalogus op de toneelliefhebber gericht zijn blijkt uit het opnemen van de Amsterdamschen Hermes en de Zeldzaame Leevens-byzonderheden van Laurens Arminius [...]. Hierbij wordt de kanttekening gemaakt dat deze werken een toneelspel bevatten (resp. Den Bloodaard en De Gramschap). Toch worden er ook werken genoemd die geen toneelstukken bevatten, zoals Piet fopt Jan, De geest van Jacob Campo Weyerman en de Maandelyksche 'tZamenspraaken.

De catalogus geeft ook nieuwe informatie over De Geest van Jacob Campo Weyerman: de drukker is H. Backhuyzen uit Den Haag en het werk werd gedrukt in 1757. Dit is een waardevolle aanvulling voor de Weyermanbibliografie van Marleen de Vries. Zij signaleerde immers al, dat in fondslijstjes van Backhuyzen uit 1758 De Geest werd vermeld. Bekend was dus wel, dat hij dit boekje verkocht, maar nu weten we ook dat hijzelf de drukker was en in welk jaar De Geest uitkwam.

Jos Leenes