Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 14

[p. 20]

De datering van de ‘Lyste van Rariteiten’
Jan Bruggeman

Enige tijd geleden publiceerde Susanne Lammers in de Mededelingen een belangrijk artikel over de Lyste van Rariteiten^1.. De Lyste van Rariteiten is een tweedelig werk, waarvan elk deel zijn eigen paginering en katernsignatuur heeft. De delen bevatten een opsomming van allerlei absurde voorwerpen, boeken, portretten enzovoort, en worden afgesloten met een lijst van spreekwoorden. Susanne Lammers toont in haar publikatie duidelijk aan, dat het werk van Rabelais de belangrijkste bron is geweest voor deze rariteitenverzameling. Verder schetst zij het milieu waaruit de samenstellers afkomstig moeten zijn en tracht zij het werk te dateren.

Op grond van de vele verwijzingen naar Balthasar Bekker en de polemiek rond zijn boek De betoverde Wereld komt zij op een datering van ten vroegste 1696 en ten laatste 1711. Paul Vriesema, die al eerder schreef over de imaginaire bibliotheken in de feestbundel voor C. Reedijk^2., meende dat het werk in 1706 was verschenen, maar hij droeg daarvoor geen argumenten aan. Susanne Lammers neemt verderop in haar artikel het jaartal 1706 als uiterste verschijningsdatum over, omdat de Nederlandse boekuitgaven die in de rariteiten verwerkt zijn, alle verschenen in de zeventiende eeuw.

Dit laatste is echter niet juist, Uit een van de rariteiten blijkt namelijk dat de samenstellers vertrouwd waren met een Nederlands boek dat dateert uit het begin van de achttiende eeuw, waardoor de terminus a quo voor het tweede deel van de Lyste van Rariteiten in ieder geval in de achttiende eeuw komt te liggen. Op bladzijde 160 lezen we:

269.

't Geraamte van de Heer Artemon Clazomonus, zijnde seer curieus en in sijn geheel, uytgesondert dat 'er noch eenige ribbens en schinkels manqueren: den selven heeft, op de jacht zijnde, de eerste Schildpad gevangen, waar van hy te Krinkekesmes een curieuse Tabaksdoos liet maken; wordende deselve doos seer hoog gewardeert, als zijnde over eenige jaren gekomen uyt de Raryteytkamer van den Professor van Kormandel^3..

Krinke Kesmes is de naam van het land uit het imaginaire reisverhaal Beschryvinge van het magtig Koningryk Krinke Kesmes van Hendrik Smeeks. Dit werk verscheen in 1708 bij Nicolaas ten Hoorn in Amsterdam. De naam Kesmes is een anagram van de achternaam van de auteur en kan dus voor het verschijnen van het boek niet eerder zijn voorgekomen. De vroegste publikatiedatum van het tweede deel is hiermee verschoven naar 1708.

Ook voor het eerste deel van de Lyste van Rariteiten is een gedateerde bron aan te wijzen, waarmee de vroegste verschijningsdatum nauwkeuriger vastgesteld kan worden. Susanne Lammers geeft enkele voorbeelden van rariteiten die refereren aan de Leidse academie en het studentenleven. Een van de citaten herinnerde ik mij al eens eerder gelezen te hebben in een bijdrage van Rietje van Vliet, die handelt over de Haegse Mercurius^4.. In de aflevering van 7 juni 1698 van dit tijdschrift beschrijft Hendrik Doedijns twee varkens die te Rotterdam verkocht zullen worden.

1. Med. JCW 12 (1989), pp. 8-18.

2. ‘Imaginaire bibliotheken in Nederland. Ontstaan en verspreiding van de satirische catalogus’. In: Opstellen over de Koninklijke Bibliotheek en andere studies. Bundel samengesteld door medewerkers van dr. C. Reedijk ter gelegenheid van zijn aftreden als bibliothecaris aan de Koninklijke Bibliotheek te 's Gravenhage (Hilversum 1986), p. 336. Ook C. Kruyskamp plaatste het werk in 1706 in zijn bundel apologische spreekwoorden Allemaal mensen... 3e verm. dr., 's Gravenhage 1965, p. XV.

3. Ik maak gebruik van mijn eigen exemplaar. De titelpagina hiervan wijkt enigszins af van die van het Leidse exemplaar dat Susanne Lammers raadpleegde.

4. Med. JCW 9 (1986), pp. 17, 19.

[p. 21]

A propòs van Beesten, tot Rotterdam zyn te koop twee wilde Varkens, geen Vrouwluy, weegende 200. ponden vuil aan de balk. Zy hebben ieder een bonte rok aan, die den Kooper zal toe hebben. Haar tanden behoeven niet te wyken aan die van een klein Olyphantje. Met het schuim, dat uit haar bek komt, kunnen de Barbiers wel vier Boeren raseren, of den baard afmaayen. De oogen schieten by donker zulke blixemstraalen, dat 'er een arm Student gemakkelyk by leezen kan. Haar gekners en naar geluid lykend naar den Donder in de Maart. Den aassem is zoo brandig, dat men 'er kinderluyren by droogen kan^5..

Van deze opmerkelijke advertentie hebben de samenstellers van de Lyste van Rariteiten drie kavels gemaakt.

186.	Een flesje met Schuym uyt de mond van twe wilde Varkens, zeer dienstig voor de Barbiers, om 'er Boere tronien mede te razeren, in plaats van Spaanse Zeep.
187.	Den aassem van een verdroogde Wolf, zynde zo vuerig, dat men 'er gemakkelyk kinder lueren by kan drogen.
630.	De oogen van een wild Varken, die by donker zulke blixem stralen uytschieten, dat 'er een arm Student gemakkelyk by lezen kan.

Toen ik eenmaal had ontdekt dat de Haegse Mercurius als bron gebruikt was, ben ik verder gaan zoeken of dit tijdschrift nog meer materiaal aangedragen had. Dat lag voor de hand, want de Haegse Mercurius bevat satirische catalogi in de afleveringen van 30 juli 1698 en 21 februari 1699. Daarnaast geeft Doedijns in de afleveringen van 9 juli 1698 en 18 juli 1699 op humoristische wijze een beschrijving van de lading van de ‘Oost-Indische Retour-Schepen’. Van al die lijstjes hebben de samenstellers van het eerste deel dankbaar gebruik gemaakt. In totaal heb ik 51 nummers kunnen traceren, waarvoor als bron de Haegse Mercurius gediend heeft^6..

Voor de datering van de Lyste van Rariteiten betekent dit, dat het eerste deel in ieder geval na 1699 is verschenen en het tweede na 1708.

Als terminus ad quem kan ik slechts 1741 opvoeren met als bewijsplaats Abkoudes Naamregister. Hierin staan de boeken vermeld die tot dat jaar zijn verschenen. In het tweede stuk van het eerste deel wordt de Lyste van Rariteiten genoemd. De prijs voor de beide delen bedroeg toen 1 gulden en 10 stuivers^7..

We zullen nu moeten zoeken naar een advertentie in een krant of tijdschrift om de definitieve verschijningsdatum te kunnen achterhalen, en het zou me niet verbazen als die datum nog iets verder in de achttiende eeuw zou komen te liggen, dan we nu op grond van de gebruikte bronnen kunnen vaststellen. Baarden van moppen zijn vaak langer dan we denken.

5. Het citaat is overgenomen uit mijn eigen exemplaar, een tweede druk uit 1735,

6. De 51 rariteiten zijn aan de hieronder vermelde afleveringen ontleend.

Lyste van Rariteiten deel 1	Haegse Mercurius
95-114	afl. 97, 9 juli 1698
115-132	afl. 103, 30 juli 1698
176	afl. 76, 26 april 1698 en afl. 73, 15 april 1699
186, 187, 630	afl. 88, 7 juni 1698
198	afl. 16, 27 sept. 1698
205	afl. 19, 8 okt. 1698
227-230	afl. 100, 18 juli 1699
671-673	afl. 58, 21 feb. 1699

7. Joannes van Abkoude: Naam register of Verzaameling van Nederduytsche Boeken, die zedert de jaaren 1640. tot 1741. zyn uytgekomen. Dl. 1, 2e st. Leiden 1743, p. 232.
In het Naamregister van de bekendste en meest in gebruik zynde Nederduitsche boeken, [...] voorheen uitgegeven door Johannes van Abkoude, [...]. Nu overzien, verbeterd en tot in het jaar 1772 vermeerderd door Reinier Arrenberg (Rotterdam 1773) wordt aan de titel nog Rotterdam en H. Maronier toegevoegd. Het boek is dan niet meer verkrijgbaar, want er staat bij ‘uitverkogt’. Of Maronier de uitgever is geweest, is niet met zekerheid te zeggen. Maronier was volgens Ledeboer (De boekdrukkers, boekverkoopers en uitgevers in Noord-Nederland (Deventer 1872), p. 232 en Alfabetische lijst der boekdrukkers, boekverkoopers en uitgevers in Noord-Nederland (Utrecht 1876), p. 115) werkzaam van 1706-1777, of tot 1784, maar volgens Gruys en De Wolf (Thesaurus 1473-1800 (Nieuwkoop 1989), p. 118) van 1738-1784.