Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 14

[p. 17]

Jean Paul en Weyerman
Peter Altena

In Leben des Quintus Fixlein van de Romantische Titaan Jean Paul, verschenen in 1795^1., wordt de gewoonte van de voorrede danig op de hak genomen. Elders wilde Jean Paul daar ook nog wel eens serieus over zijn, zo decreteerde hij: ‘Eine Vorrede soll nichts sein als ein längeres Titelblatt.’ Gelukkig hield hij zich daar zelf nauwelijks aan, want behalve een eenvoudig ‘briefje aan mijn vrienden in plaats van de voorrede’ voegde hij aan zijn Leben des Quintus Fixlein een ‘Geschichte meiner Vorrede’ toe. In die ‘Geschichte’ liet Jean Paul zich bij een maaltijd betrappen. De situatie is licht overspelig; de verteller dineert met de aanstaande van een goede bekende:

Ich dinierte froh mit der Jungfer Braut, deren künftiger Ehemann und Ehe-Peischwa oder Ehe-Bey und maitre des plaisirs niemand wird als der uns allen recht gut bekannte Herr Gerichthalter Weyerman.

De verteller lijmt zijn disgenote op een voor de ‘gerichthalter’ weinig vleiende manier: ‘Du bist zu etwas Besserem geschaffen, aber du wirst es nicht werden (wofür dein armer Weyermann nichts kann, dem es der Staat selber nicht besser macht)’^2..

1. Hoewel de titelpagina van Leben des Quintus Fixlein aus fünfzehn Zettelkästen gezogen; nebst einem Mustheil und einigen Jus de tablette (Bayreuth) als jaar van uitgave 1796 geeft, verscheen het boek al eind 1795.

2. Jean Paul, Werke. Ed. N. Miller. München 1962. (Vierter Band. Kleinere Schriften 1796-1801), p. 32, 34.

[p. 18]

In de recente Nederlandse vertaling van Leben des Quintus Fixlein plaatst vertaalster Ingeborg Lesener bij de eerste, hierboven geciteerde passage de kanttekening dat Jean Paul hier misschien ‘de Nederlandse schilder, satiricus en plagiator Jacob Campo Weyerman op het oog heeft’^3.. Of dat zo is, zal het vervolg leren.

In de door mij geraadpleegde München-editie van Jean Pauls Werke staat bij dezelfde passage een noot, die naar het oordeel van de editeur een toevoeging uit de ‘Ausgabe letzter Hand’ is. De noot verwijst de lezer naar Siebenkäs, waarin genoemde Weyerman al zou voorkomen. Helaas, de laatste hand tastte mis. Niet in Siebenkäs trad ‘de ons allen zo bekende Heer baljuw Weyerman’ op, maar in de ‘Satirische Appendix’ van de ‘Biographischen Belustigungen’, die gedateerd zijn op 1796. In de ‘Erster Appendix’ - ‘Die Salatkirchweih in Obersees, oder fremde Eitelkeit und eigne Bescheidenheit’ - komen we een Weyerman tegen:

Vor 13 Jahren wurde der geduldigde Juris-Praktikant Weyermann, der fast nichts einzunehmen hatte als die copiales für seine Schriften, die er selber mundierte, im Frühjahr so glücklich, dasz ihm die ganze Gerichtshalterei Obersees anfiel, eine der besten in Lande, dem Kaufherrn Oehrmann belehnt und 4 Meilen von der Stadt gelegen. Ich und Weyermann wohnten in dieser. Er hatte mich lieb und kopierte oft meine Exhibita und oft mein Betragen.^4.

Of genoemde kopieerarbeid vertaalster Ingeborg Lesener tot de identificatie met Jacob Campo en tot de kwalificatie ‘plagiator’ heeft verleid, is onzeker. In elk geval valt in het door Jean Paul geschetste karakter van de goedmoedige en wat onnozele jurist Weyerman, die nota bene zijn aanstaande de tafel liet delen met de gevaarlijke Jean Paul, weinig Campo te herkennen. Hoe veelbelovend de aanduiding ‘maitre des plaisirs’ ook moge klinken.

De geringe gelijkenis tussen Campo en ‘Herr Gerichthalter’ hoeft niet te betekenen dat Jean Paul geheel onbekend met Jacob Campo Weyerman was. In de Duitse landen genoot Jacob Campo Weyerman daarvoor te veel bekendheid.

De roem die Weyerman in de Duitse landen kende, was voornamelijk gebaseerd op de vertaling van de Kersteman-biografie, de Merkwürdige Lebensbeschreibung von Jacob Campo Wyermannen, die in 1764 in Frankfurt en Leipzig het licht zag.^5. Dat Weyerman in het Duits als ‘Wyermann’ het leven rekte - en dan nog voornamelijk als ‘merkwürdige avonturier’ -, blijkt wel uit het zevende deel van Friedrich Carl Gottlob Hirsching's Historisch-litterarisches Handbuch berühmter und denkwürdiger Personen welche in dem achtzehten Jahrhundert gelebt haben.^6. Dat deel, dat in 1815 in Leipzig verscheen, opent met de biografie van ‘Wyermann (oder Weyermann), Jacob Campo, ein durch Schriften berühmter, zum Theil berüchtiger Mahler’. Die biografie telt 42 pagina's en is gebaseerd op de Merkwürdige Lebensbeschreibung, die ‘hier fast ganz mitgetheilt’ is, zoals naar eer en geweten bekend wordt.

Behalve een verwijzing naar de Merkwürdige Lebensbeschreibung bevat het lemma-Wyermann tot tweemaal toe een verwijzing naar ‘allgem. Künsterlexic. S 710’, waar Weyerman en zijn leermeesters genoemd worden, en eenmaal naar de Lebensbeschreyvungen der Nederlandschen Konstschilders, s'Gravenhage 1729. 3 Bde. 4.’

De reputatie van Jacob Campo Weyerman in de Duitse landen werd, zo blijkt, ook op een tweede manier gevestigd: Weyerman als schilder en schilderbiograaf. De exemplaren die in Duitse bibliotheken van de Konstschilders gevonden zijn, maken

3. Jean Paul, Het leven van Quintus Fixlein. Vert. door Ingeborg Lesener. Amsterdam 1981, p. 209. De passages over Weyerman staan in de vertaling op p. 179, 181.

4. Jean Paul, Werke. Vierter Band, p. 363. Genoemde noot op p. 1146.

5. Naar deze uitgave verwees Heinemeyer met zijn strookje 26, waarvoor Karel Bostoen in Med. JCW 12 (1989), p. 78 een nadere oplossing wenste. Heinemeyer kende kennelijk de Duitse vertaling van Kerstemans Weyerman-biografie.

6. Friederich Carl Gottlob Hirsching, Historisch-litterarisches Handbuch. Reprint Graz 19766, dl. 7, pp. 1-42. Op het bestaan van dit uitgebreide Weyerman-lemma werd gewezen door H. Bots, J. Matthey, M. Meyer, Noordbrabantse studenten. Tilburg 1979, nr. 5833.

[p. 19]

aannemelijk dat Weyerman op grond van eigen werk ook op enige bekendheid mocht rekenen. In een tweetal Duitse musea bevinden zich bloemstukken van de schilder Weyerman, naar we nu weten. Voor wie zich realiseert hoe populair de Nederlandse schilderkunst en speciaal het modieuze bloemschilderen in de Duitse landen waren, is het goed voorstelbaar dat Weyerman ook als bloemschilder ‘drüben’ naam had.

Jean Paul kan de naam Weyerman - een enkele maal goed gespeld, maar meestal met een dubbele n - ontleend hebben aan de Konstschilders. Een ontlening aan de Merkwürdige Lebensbeschreibung met de hardnekkige Kerstemanse spelwijze ‘Wyerman’ lijkt minder waarschijnlijk. Wat natuurlijk gewoon een goede mogelijkheid blijft, is dat Jean Paul de naam Weyerman introduceerde zonder Campistische bijgedachte of inspiratie. Weyerman was immers een in de Duitse landen - en dan met name in Gulik (Jülich) - regelmatig voorkomende naam: diverse inschrijvingen aan Nederlandse universiteiten bewijzen dat.

In Leiden schreven zich in 1680 Johannes Weyerman en in 1684 Wynandus Weyerman in. Beiden kwamen uit Gulik, beiden studeerden theologie. Het lot van de laatste - hij werd op 2 juni 1685 in Leiden ‘buyten de Mare-Port’ ‘seer gequetst’ en in het water gegooid, ten gevolge waarvan hij zeven dagen later overleed^7. - deed naar alle waarschijnlijkheid de familie in 1689 besluiten Caspar Weyerman naar Franeker te sturen. Ook deze Weyerman studeerde theologie^8.. Een rechtenstudent Weyerman - de latere ‘Gerichthalter’ - kwam in Leiden en Franeker niet voor.

Hoe het ook zij, of Jean Paul ‘der uns allen recht gut bekannte Herr Gerichthalter Weyerman’ nu ontleende aan de Merkwürdige Lebensbeschreibung of aan de Konstschilders, of de Duitse familie Weyerman bij de naamgeving een rol gespeeld heeft, of dat Jean Paul de naam geheel verzon, het blijft jammer dat Jean Paul het werk van Jacob Campo Weyerman niet (of onvoldoende) kende.

7. Med. JCW 42 (oktober 1981), pp. 446-447.

8. Georg Becker, Die Deutschen Studenten und Professoren an der Akademie zu Franeker. [Z.pl.] 1941, p. 60, 68. Ook Caspar kwam uit Jülich. Onderzoek naar de Gulikse familie kan wellicht uitsluitsel geven over de vraag of Jacob Campo behalve half Schots ook half Duits was.