Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 13

[p. 73]

De neergang van een voordrachtskunstenaar. Over Arend Fokke Simonsz (1755-1812)^*
Marco de Niet

Op 21 maart 1808 bevond de Amsterdammer Arend Fokke Simonsz zich in een netelige positie. De voorheen door zijn publiek hoog gewaardeerde spreker kreeg in de sociëteit Doctrina et Amicitia felle kritiek te verduren. Zijn toehoorders waren verbolgen over de ‘bespottelijkheid, beledigende en kwetzende uitdrukkingen, laage spreekwijzen en verwarde taal’ in zijn komische verhandeling over homiletiek^1., en toonden hun boosheid na afloop in de ‘coffijkamer’^2.. De secretaris van het genootschap deed nog diezelfde week het voorstel Fokkes honorarium als lector in te trekken en hem uit het genootschap te stoten^3.. Hieraan werd op 26 augustus 1808 gevolg gegeven.

Doctrina et Amicitia was de eerste vereniging die bedankte voor zijn diensten als spreker. Enige tijd later maakte Fokke ook commotie in de Maatschappij Tot nut van 't algemeen om vervolgens met de autoriteiten van zijn stad in botsing te komen. Zijn uitgevers trokken hieruit hun conclusies. Later verwoordde de Amsterdamse uitgever J.C. van Kesteren de situatie aldus:

Het gevolg was dat de Boekverkoopers huiverig werden om verder iets van hem in het licht te geven: zoodat de verdienstelijke Fokke, die zijn voornaamste bestaanmiddel in zijne pen had, tot behoeftigheid verviel en zijne laatste treurige dagen in armoede eindigde^4..

De vraag waarom Fokke in zijn laatste levensjaren als een persona non grata werd behandeld, heeft sommige letterkundigen beziggehouden, zonder dat dit resulteerde in een bevredigend antwoord^5.. Zij concentreerden zich op twee teksten van Fokke waaraan het censuurapparaat uit de Franse tijd zich gestoord zou hebben: Het psycho-chemisch

* Dit artikel is gebaseerd op mijn doctoraalscriptie... En als hij begon wist hij van geen uitscheiden. De verhandelingen van Arend Fokke Simonsz. (R.U. Leiden, Vakgroep Nederlands, 1988) en is tot stand gekomen met medewerking van Marike Vierstra.

1. Deze verhandeling over predikkunde heeft hij ook in het Eerste Amsterdamse departement van de Maatschappij Tot nut van 't algemeen voorgedragen. De titel die hij er daar aan gaf luidt: ‘Eenige bedenkingen over den onderscheiden stijl van kerkelijke redevoeringen, voorgesteld in eene mijmering of droom’. (G.A. Amsterdam, P.A. 323, nr. 15, 19-04-1808). De tekst werd gepubliceerd als deel twee van Dorus, of Het wonderkind, Amsterdam, J. van der Hey, 1808. (KB Den Haag 32 M 39)

2. G.A. Amsterdam, P.A. 684, geel 4, 21-03-1808.

3. ibidem, 25-03-1808

4. A. Fokke Simonsz, Verzameling der werken, deel IX, Amsterdam 1832, p. VII.

5. Zie J.C. van Kesteren, voorwoord bij deel IX van de Verzameling der werken van Arend Fokke; H. Frijlink, Arend Fokke Simonsz. Zijn leven, denken en werken, Amsterdam 1884, pp. 58-59; L.W.R. van Deventer, ‘Arend Fokke Simonsz en zijn werken, gezien in het verband van hun tijd’, in: TTL 13 (1925), 195-203; en M. Ree, ‘Fokke Simonsz. en zijn artistieke familie’, in: Ons Amsterdam 27 (1975), p. 336.

[p. 74]

geheim om van den nood eene deugd te maken en Het horoskoop der statistische, politieke en oeconomische wereld^6.. Onderzoek naar Fokkes rol in Amsterdamse genootschappen geeft meer zicht op de treurige ommekeer in zijn leven.

6. De eerste tekst heeft Fokke op 25 oktober 1810 voorgedragen in de Maatschappij Felix Meritis. De tekst werd datzelfde jaar uitgegeven te Amsterdam door J. van der Hey (KB Den Haag 185 O 16). De tweede, eveneens in 1810 in Felix Meritis uitgesproken, heeft A.B. Saakes postuum, in 1814, op de markt gebracht. (KB Den Haag 185 N 2).

Op weg naar succes

Arend Fokke groeide op in een artistiek milieu. Zijn vader, Simon Fokke (1712-1784), was graveur en genoot landelijke bekendheid door zijn illustraties voor letterkundige en historische boeken; zijn tante Catharina Elisabeth Fokke was een beroemd actrice en huwde met de acteur en graveur Jan Punt^7.. Ook andere familieleden waren aan het toneel verbonden.

Zijn ouders zorgden ervoor, ondanks beperkte financiële middelen, dat hij van jongs af privé-lessen kreeg, in moderne en klassieke talen en andere vakken. Van zijn vader leerde hij de grafische basisvaardigheden^8.. Over een eventuele schoolcarrière is niets bekend.

Simon Fokke had beroepshalve veel contact met uitgevers^9.. Eén van hen was Steven van Esveldt, in wiens boekbedrijf in de Kalverstraat Arend Fokke op zijn dertiende jaar leerjongen werd^10.. Zes jaar later vestigde Fokke zich als zelfstandig boekverkoper in Amsterdam. Hij werd op 26 september 1774 geregistreerd in het Gildeboek van het Amsterdamse boekverkopersgilde^11..

Beslissend voor zijn loopbaan als boekhandelaar en literator was zijn toetreden tot Amsterdamse genootschappen vanaf 1782. Die gingen bij hem boeken, schrijfmaterialen en gelegenheidsdrukwerk (toegangsbiljetten) betrekken. Ook bracht hij werken op de markt van genootschapsleden, onder wie de dames Petronella Moens en Adriana van Overstraten. De verhandelingen die hij zelf vanaf december 1782 hield in de genootschappen (hij sprak over de levensfasen van de mens, gemoedsgesteldheid en zielsaandoeningen) gaf hij bijna allemaal in eigen beheer uit^12.. Voor de Maatschappij Tot nut van 't algemeen was hij tot 1793 één van de officiële uitgevers. Samen met Hendrik Keijzer en Cornelis de Vries gaf hij vele verhandelingen, school- en liedboekjes van de Maatschappij uit. In 1793 moest hij zijn boekhandel sluiten. Ondanks de opdrachten van de genootschappen lukte het hem niet meer met winst te draaien^13..

In de beginjaren van zijn ‘genootschapscarrière’ was hij op zoek naar een eigen stijl van voordragen. Hij wist dat hij een goed spreker was - hij kwam uit een familie van acteurs - maar hij had geen vrede met de manier waarop hij zich tot het publiek richtte. Om een wezenlijke bijdrage te leveren aan de zelfontplooiing en kennisverwerving van de leden - een van de belangrijkste doelstellingen van de laat-achttiende-eeuwse genootschappen - dacht hij meer rekening te moeten houden met de smaak van zijn publiek, of, zoals hijzelf later schreef:

Een schrijver, die eenigzins zijne moeite beloond wil zien, en zijn doel, om gelezen te worden, tracht te bereiken, moet zich voegen naar den smaak des volks, voor hetwelk hij schrijft, dewijl het volk zich niet altijd naar zijn' bijzonderen smaak, waarin hij anders veel liever zou schrijven, voegen wil of kan^14..

Omdat de genootschapsleden lering én ontspanning wilden^15., besloot hij zijn teksten in een luchtig jasje te steken. Humor en vlotte dialogen werden de kenmerken van zijn verhandelingen-nieuwe-stijl^16.. Zijn publiek reageerde positief op de komische vertogen

7. M. Ree, ‘Fokke Simonsz. en zijn artistieke familie’, in: Ons Amsterdam 27 (1975), pp. 200-204, 335-337.

8. B. Paasman, Het boek der Verlichting, Amsterdam [z.j.], p. 50.

9. [Barend Klijn], ‘Korte schets van het karakter en het leven van Arend Fokke, Simonsz.’, in: A. Fokke Simonsz, Nagelaten verhandelingen en stukken van onderscheidenen aard, Amsterdam 1831, pp. 8-9.

10. H. Frijlink, Arend Fokke Simonsz. Zijn leven, denken en werken, Amsterdam 1884, p. 15.

11. G.A. Amsterdam, Inventaris 366, nr. 65. Het adres van zijn eerste boek- en kunsthandel luidde ‘in de Bergstraat’, zoals blijkt uit zijn oudst bekende uitgave: Vreugdezang op het tweede eeuwfeest van het ontzet der stad Leyden, Amsterdam 1774. (KB Den Haag pfl. 19051). Nog in datzelfde jaar verhuisde zijn winkel naar de St. Luciensteeg. De Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels bezit enkele prospectussen van Arend Fokke. In de oudste ervan adverteert hij hoofdzakelijk voor de gravures die zijn vader maakte, bijvoorbeeld voor Jan Wagenaars Vaderlandsche historie. Vanaf 1778 ging hij eigen werken uitgeven, waaronder de Nieuwe Vaderlandsche Almanach, die voor zover bekend verscheen van 1778 tot 1791.

12. Een overzicht van alle bekende verhandelingen van Arend Fokke Simonsz en een enumeratieve bibliografie van zijn gedrukte werken zijn opgenomen in mijn doctoraalscriptie.

13. Korte schets, pp. 11-12

14. A. Fokke Simonsz, Amsterdamsche burgers winteravond-uitspanningen. Amsterdam 1808, Voorberigt.

15. Voor Doctrina et Amicitia bijvoorbeeld waren de oogmerken: ‘De beoeffening en bevordering van Kunsten en Weetenschappen, zoo wel als de aankweeking van onderlinge vriendschap en Harmonie, door dagelijksche bijeenkomsten en gulhartige verkeering.’ (G.A. Amsterdam, P.A. 684, Geel 1, p. 37.)

16. In een volgend artikel besteedt Marike Vierstra aandacht aan het komische in het werk van Arend Fokke Simonsz.

[p. 75]

- men kwam van heinde en verre naar Amsterdam om hem te horen^17. - en er bleek een breed lezerspubliek te zijn voor de uitgaven ervan^18.. De Moderne Helicon, Een droom (1792), de Boertige reis door Europa (1794-1806) en het Ironisch-comisch woordenboek (1797-1805) behoren tot zijn bekendste werken en werden alle verschillende malen herdrukt.

17. J.A. Heuff beschrijft bijvoorbeeld het bezoek van M.J. Versteegh, de latere burgemeester van Zoelen en dijkgraaf van Neder-Betuwe aan Fokke in ‘Focke Simons en Versteegh te Amsterdam’, in: Amsterdamsch jaarboekje voor geschiedenis en letteren voor 1889, pp. 190-197.

18. Fokkes naam duikt vaak op in recente studies naar koop- en leesgedrag in de negentiende eeuw. In de lijst van historische bestsellers die J.J. Kloek en W.W. Mijnhardt destilleerden uit de klantenboeken van de Middelburgse boekverkoper/uitgever Salomon van Benthem staat bijvoorbeeld een werkje van Fokke op de derde plaats in de categorie ‘Historische lectuur en biografieën over de jaren 1801-1815’ (Nederlandse literatuur van de negentiende eeuw. Twaalf verkenningen. Onder red. van W. van den Berg en P. van Zonneveld. Utrecht 1986, p. 83). Recentelijk verbaasde A. van der Neut zich er nog over dat werk van Fokke tot ver in de negentiende eeuw werd uitgeleend door de Utrechtse Nutsbibliotheek (De negentiende eeuw 14 (1990), p. 212).

De genootschappen

Fokkes besluit om zijn verhandelingen met humor te doorspekken bleek een gouden greep. Als succesvol spreker heeft hij dertig jaar lang zijn Amsterdams publiek vermaakt. Al die tijd speelde hij een vooraanstaande rol in het Amsterdamse genootschapsleven. Sommige genootschappen heeft hij helpen opbouwen; voor andere was hij een steun in moeilijke tijden en garandeerde hij de voortgang van werkzaamheden. Tevens was hij actief op bestuurlijk niveau in enkele grote genootschappen.

De Maatschappij der Verdiensten, beter bekend onder de spreuk Felix Meritis, was het eerste genootschap dat hem balloteerde en als lid verwelkomde: dat was op 14 oktober 1782^19.. Andere volgden spoedig. Voor zover bekend is hij bij minstens twaalf genootschappen betrokken geweest^20. (tussen haakjes staan zijn jaren van lidmaatschap en de aard van zijn activiteiten):

-	Felix Meritis (1782-1812: werkend lid^21. en bestuurslid in twee departementen, later erelid; bibliothecaris; lector; uitgever)^22.
-	Het Toneelgezelschap Oeffening kweekt kunst (± 1784: ‘beschouwend lid’)^23.
-	Het Amsteldamsch dicht-en letteroefenend genootschap (1784-1800: werkend lid en bestuurslid)^24.
-	De Maatschappij Tot nut van 't algemeen (1785-1812: werkend lid, bestuurslid, later erelid in de twee Amsterdamse departementen; mede-oprichter van het Tweede Amsterdamse departement; uitgever)^25.
-	Het Dichtgenootschap Oefening kweekt kunst (1786 - ± 1792: werkend lid; uitgever)^26.
-	Het Rotterdamse Studium Sciëntiarum Genitrix (1789-1800: werkend lid)^27.
-	Aankweeking der wetenschappen (1794: over dit genootschap, vermoedelijk een leesgezelschap, is niets anders bekend dan dat het vergaderde bij F. v.d. Helm en Arend Fokke thuis)^28.
-	Genootschap ter bevordering van waaren godsdienst, deugd, kunst en weetenschap (1796 - ± 1798: ‘lid van verdienste’)^29.
-	Doctrina et Amicitia (± 1800-1808: werkend lid; lector)^30.
-	Tot nut en vermaak (1802: lid of gastspreker?)^31.
-	Rusticatio (1804-1810: oprichter; enige spreker)^32.
-	Tot nut en beschaving (± 1811-1812: werkend lid)^33.^34.

Afgezien van Rusticatio, dat door Fokke in 1804 werd opgericht en dat in zijn achterkamer vergaderde, heeft hij zich het meeste ingezet voor de departementen van Letterkunde en Koophandel van Felix Meritis en de twee Amsterdamse afdelingen van de Maatschappij Tot nut van 't algemeen^35.. Van beide Maatschappijen is hij meer dan 25 jaar lid geweest en voor beide heeft hij bestuurlijke taken verricht als penningmeester, secretaris of voorzitter^36.. Hij nam zitting in commissies die de besturen van de departementen adviseerden of inzendingen op prijsvragen beoordeelden^37.. Bij de

19. G.A. Amsterdam, P.A. 59, nr. 198.

20. Belangrijke bronnen van informatie over zijn lidmaatschappen waren, naast brieven van en aan hem, de titelpagina's van zijn werken. Niet zonder trots laat hij veelvuldig onder zijn naam afdrukken van welke genootschappen hij op dat moment lid was.

21. Met Werkend lid wordt bedoeld dat hij voordrachten hield in het genootschap en/of gedichten leverde als verplichte jaarlijkse bijdrage.

22. G.A. Amsterdam, P.A. 59 (notulenboeken, kasboeken enz.)

23. In Fokkes Aanspraak aan de leden van het tooneellievend genoodschap Oeffening kweekt kunst is een ledenlijst opgenomen (UB Leiden 1087 E 61)

24. Gegevens over dit genootschap zijn te vinden in twee delen Werken (Amsterdam 1789-1794); gedrukte verslagen en ledenlijsten bevinden zich in de OB Rotterdam (1386 H 29).

25. G.A. Amsterdam, P.A. 211 (Algemeen bestuur) en 323 (de Amsterdamse departementen)

26. Arend Fokke en J.J. Wolters brachten in 1790 een bundel Poëtische mengelingen van dit genootschap uit (UB Leiden 1203 E 28)

27. G.A. Rotterdam, P.A. 276, nr. 34-42

28. De enige vermelding van dit genootschap is op een lijst met ‘geïnterdiceerde en gepermitteerde colleges’ uit 1794 (G.A. Amsterdam, Rubriek U, nr. 00.1726

29. Dit genootschap is een vreemde eend in de bijt: het organiseerde geen bijeenkomsten, maar verzamelde teksten van auteurs om ze gratis of goedkoop onder de leden te verspreiden: zie Werken van het genootschap, ter bevordering van waaren godsdienst, deugd, kunst en wetenschap (Grave 1797-1798; UB Leiden 1187 C 9-10)

30. G.A. Amsterdam, P.A. 684

31. Op 18 mei 1802 hield Fokke in dit gezelschap uit Zaandam een Aanspraak ter gelegenheid van de viering van de Vrede van Amiens (KB Den Haag 852 G 296)

32. Een beschrijving van een bijeenkomst van Fokkes genootschap is te vinden in het artikel van Heuff (noot 17). De naam van het gezelschap (‘Rusticatio’ betekent ‘Landleven’), blijkt uit een kwitantie in het mapje ‘personalia’ van Fokke in het G.A. Amsterdam.

33. Enkele archivalia van dit van oorsprong Joods gezelschap bevinden zich in het G.A. Amsterdam, sign. S. 953.109.

34. Hij was bij lange na niet de enige die van zoveel genootschappen lid was. In de notulenboeken van enkele genootschappen duiken steeds dezelfde namen op, als Gerrit Brender à Brandis, Johannes Kinker en Martinus Nieuwenhuyzen, om enkele te noemen.

35. Felix Meritis: G.A. Amsterdam, P.A. 59, nr. 198, 22-02-1786 t/m 25-03-1789; De Maatschappij Tot nut van 't algemeen: G.A. Amsterdam, P.A. 323, nr. 12, 22-10-1787 t/m 12-10-1789 en nr. 67, 20-04-1790 t/m 01-10-1793

36. Diverse brieven die Fokke geschreven heeft namens commissies van de Maatschappij Tot nut van 't algemeen bevinden zich in G.A. Amsterdam, P.A. 211, nrs. 316-319.

37. G.A. Amsterdam, P.A. 323, nr. 67, 16-02-1796 t/m 29-07-1799

[p. 76]

Maatschappij Tot nut van 't algemeen profileerde hij zich op het gebied van de onderwijsvernieuwing: hij maakte enkele jaren deel uit van het schoolbestuur van de Amsterdamse Nutsschool en hielp bij het opzetten van plannen om de kwaliteit van het onderwijs te verbeteren^38..

Bij Felix Meritis en Doctrina et Amicitia, waarvan hij sinds 1800 of 1801 lid was, kreeg hij een aanstelling als lector om in te vallen op avonden dat er geen spreker was. Normaal gesproken werden spreekbeurten verdeeld onder de werkende leden van een genootschap^39.: ieder werkend lid werd geacht zich op te geven om minstens één keer per seizoen^40. een verhandeling te houden, maar in de praktijk traden er vaak problemen op. Leden die ingetekend hadden, meldden zich af of intekenlijsten werden slechts voor de helft ingevuld. In de Bataafse tijd waren de leden van diverse genootschappen geheel in beslag genomen door ‘de belangrijke en ontzettende gebeurtenissen’ van die tijd, en nauwelijks nog tot werkzaamheden aan te sporen^41.. Zo niet Arend Fokke. Hij viel zo vaak in voor leden die het lieten afweten, dat de besturen van de genootschappen het niet meer dan terecht vonden dat hij een geldelijke vergoeding kreeg voor zijn inzet. Voor het gemak verstrekten Doctrina et Amicitia en het Departement van Koophandel van Felix Meritis hem enkele malen een jaargeld (meer dan honderd gulden, een keer zelfs driehonderd gulden)^42.. Het Departement van Letterkunde van Felix Meritis betaalde hem per lezing^43.. Fokke staat bekend als een broodschrijver vanwege de vele vertalingen die hij heeft geleverd^44.. Hij kan met recht ook een ‘broodspreker’ genoemd worden.

Voor zijn bewezen diensten beloonden Felix Meritis en de Maatschappij Tot nut van 't algemeen hem zelfs met het erelidmaatschap^45.. Dat hield onder andere in, dat hij geen contributie meer hoefde te betalen. Dat kwam goed uit, want Fokke verkeerde na 1805 in grote financiële moeilijkheden^46.. Sociaal gezien behoorde hij als lagere ambtenaar tot de bevolkingsgroep die zich een lidmaatschap met moeite kon veroorloven. De genootschappen sloten met opzet het grootste deel van de bevolking buiten door de instelling van ballotagecommissies, hoge contributiegelden en een uitgebreid boetesysteem. Het erelidmaatschap verzekerde Fokke van blijvende deelname aan activiteiten in de genootschappen en van omgang met de kooplieden, de (hogere) ambtenaren, de predikanten en andere leden uit de ‘middengroepen’^47..

38. G.A. Amsterdam, P.A. 59, nr. 179 (Departement van Koophandel): 11-07-1793 e.v.; nr. 199 (Departement van Letterkunde): 30-10-1793 e.v.

39. Het ledenbestand van een genootschap bestond, enigszins gesimplificeerd, uit werkende leden en honoraire leden: de eersten waren verplicht deel te nemen aan diverse werkzaamheden, de laatsten waren passieve leden en betaalden in het algemeen meer contributie.

40. De meeste genootschappen organiseerden alleen activiteiten in het ‘winterseizoen’ (van september tot en met april).

41. Werken der Bataafsche Maatschappij van Taal- en Dichtkunde, deel 1, Amsterdam 1804, Voorrede.

42. Bij Felix Meritis is de functie van lector nooit in de Wetten beschreven. Op 31 oktober 1799 wordt in het Departement van Koophandel het voorstel gedaan om Fokke te vragen of hij ‘zig [...] in staat [zou] stellen om nog meerdere die zo moeyelijk te vervullen openstaande spreekbeurten te vervullen’. Hiervoor zou hij dan een ‘douceur’ ontvangen. (G.A. Amsterdam, P.A. 59, nr 179, 31-10-1799). Alleen uit het kasboek van het departement blijkt dat Fokke per jaar betaald werd voor zijn voordrachten (G.A. Amsterdam, P.A. 59, nr. 230).
Het kasboek van Doctrina et Amicitia bevindt zich eveneens in het G.A. Amsterdam, P.A. 684, Rood 2.

43. G.A. Amsterdam, P.A. 59, nr. 201 (kasboek)

44. Hij heeft vooral veel vertalingen gemaakt van toneelstukken. Van de Duitse schrijver August von Kotzebue vertaalde hij tussen 1804 en 1809 niet minder dan veertien oorspronkelijke en drie bewerkte toneelstukken.

45. Bij Felix Meritis werd Fokke in 1798 een van de twaalf ‘Buitengewoon titulaire leden’: G.A. Amsterdam, P.A. 59, nr. 199, 28-03-1798; bij het Eerste Amsterdamse departement van de Maatschappij Tot nut van 't algemeen kreeg hij in 1890 het Honorair lidmaatschap aangeboden nadat hij zich met vier andere leden bereid had verklaard het Tweede departement in Amsterdam op te richten en daarvan het bestuur te vormen (G.A. Amsterdam, P.A. 323, nr. 1, 13-09-1790); in dat Tweede departement kreeg hij op 14 september 1808 het Honorair lidmaatschap aangeboden, nadat hij, waarschijnlijk om financiële redenen, had bedankt voor zijn lidmaatschap (G.A. Amsterdam, P.A. 59, nr. 69)

46. Nadat hij in 1793 zijn boekhandel had opgegeven, ging hij werken op het stadhuis van Amsterdam. Tot 1803 had hij een redelijk betaalde baan als redacteur van het dagblad van het gemeentebestuur (hij verdiende f 2000 per jaar, zoals blijkt uit de Bijlagen 1 (2e stuk), pp. 454-459 van het Dagblad van de vergaderingen der Representanten van het volk van Amsterdam). Nadat het Dagblad in 1803 werd opgeheven, werd hij door afdelingen van het gemeentebestuur belast met diverse taken, die veel minder opleverden. Hoe penibel zijn financiële situatie in 1809 was geworden, blijkt uit een brief van hem aan Jeronimo de Vries, een hoge ambtenaar op het stadhuis (KB Den Haag 121 B 5 II). In opdracht van de gemeente had Fokke een inventaris opgemaakt van onder andere het archief van de Oude of St. Nicolaaskerk. Een kennis, die het zelf ook niet ruim had, hielp Fokke met het afschrijven van de inventaris tegen een vergoeding van twee gulden per week. Fokke meldde in de brief dat hij dat geld eigenlijk helemaal niet kon missen en vroeg daarom om een voorschot om de opdracht zonder problemen af te kunnen maken.

47. W.W. Mijnhardt, ‘Het Nederlandse genootschap in de achttiende en vroege negentiende eeuw’, in: De negentiende eeuw 7 (1983), p. 87.

Bergafwaarts

Het pakte anders uit. In 1807 was hij enkele maanden ernstig ziek^48. en hij moest enkele geplande spreekbeurten afgelasten^49.. Op 7 december was hij weer in staat in Doctrina et Amicitia het spreekgestoelte te betreden, maar zijn voordracht was ‘aan geenen zijner hoorderen bevallen’^50.. In maart van het volgende jaar hield hij de verhandeling die hem, zoals aan het begin vermeld, het lidmaatschap van deze vereniging kostte.

Op 16 april 1810 veroorzaakte hij opnieuw opschudding, tijdens een bijeenkomst van het Eerste Amsterdamse Departement van de Maatschappij Tot nut van 't algemeen. Nadat hij het spreekwoord ‘Elk meent zijn uil een valk te zijn’ ‘zoologiesch, ironiesch komiesch en ekonomiesch’ had verklaard, kwam het bestuur van het Departement in een extra vergadering bij elkaar. Ze wilden elkaar raadplegen ‘over zekere onvoegzame en tegen de wet strijdende uitdrukkingen, voorkomende in de Verhandeling van de Heer Arend Fokke, Simz. en doelende op de politieke gebeurtenissen van ons land’^51.. Politiek was evenals godsdienst in de meeste genootschappen een regelrecht

48. Hij doet verslag van zijn ziekte in Dorus of Het wonderkind (Amsterdam 1808)

49. G.A. Amsterdam, P.A. 684 (Doctrina et Amicitia), Geel 4, 19-10-1807 en 02-11-1807.

50. ibidem, 07-12-1807

51. G.A. Amsterdam, P.A. 323, nr. 5, 16-04-1810

[p. 77]

taboe^52.. In de Wetten werd expliciet gesteld dat politieke en religieuze onderwerpen niet aangesneden mochten worden in verhandelingen.

Fokke was verrast door de reacties op zijn lezing en bood zijn verontschuldigingen aan. Hij deelde mee dat het niet zijn bedoeling was geweest het ‘gouvernement’ te beledigen en beloofde de tekst te zuiveren van aanstootgevende passages alvorens hem te publiceren^53.. Helaas heeft hij woord gehouden. Het valt niet meer te achterhalen, noch in de gedrukte versie, noch in de notulen van het departement, welke uitlatingen hij heeft gedaan over het Franse gezag. Ondanks zijn excuses en toezeggingen zag het bestuur hem liever gaan dan komen. Hij heeft na deze slechte beurt geen voordrachten meer gehouden in de departementen van de Maatschappij. Alleen Felix Meritis duldde hem nog met enige regelmaat op het spreekgestoelte.

Niet alleen in de genootschappen ging het bergafwaarts met hem. Hij tobde steeds vaker met zijn gezondheid en had, gedeeltelijk ten gevolge van zijn ziektes, weinig inkomsten. Sinds 1804 woonden hij en zijn vrouw, Catharina Brinkman, in een buitenwoning, aan het Noordelijk Zaagpad (tegenwoordig de Albert Cuypstraat). In 1810 kon hij het financieel niet meer opbrengen daar te blijven wonen en zocht een woning in de buurt van het Stadhuis, waar hij werkte. Hij verhuisde naar ‘eene ellendige woning, in eene zeer onaanzienlijke buurt van Amsterdam’, de Prinsengracht, nabij de Leidsegracht en het Aalmoezeniersweeshuis^54..

In oktober 1811 bracht Napoleon Bonaparte een bezoek aan Amsterdam. Als voorzorgsmaatregel werden verdachte burgers door de Franse politie opgepakt en enkele weken opgesloten of uit de stad verbannen^55.. Arend Fokke, inmiddels 56 jaar, behoorde, tot veler verbazing, tot de eerste groep. Hij werd twee weken gevangen gezet in het Verbeterhuis aan de Weteringschans. Fokke heeft nooit rechtstreeks felle kritiek geuit op de Fransen of Napoleon in zijn publikaties^56.. Het was zijn gedrag in de genootschappen dat hem bij de Franse politie verdacht maakte: met name het voorval in de Maatschappij Tot nut van 't algemeen had hem in het kleine wereldje van de Amsterdamse ambtenaren een anti-Franse reputatie bezorgd.

Zijn uitgevers waren terughoudend geworden en brachten geen werk meer van hem op de markt. Zijn zwakke gestel belette hem regelmatig te werken. Ziek en arm is hij op 15 november 1812 gestorven. De grote genootschappen waar hij zich al die jaren voor had ingespannen ondernamen niets om hem na zijn dood te eren. Het is opmerkelijk dat zijn begrafenis, op 21 november in de Zuiderkerk, werd verzorgd door een genootschap (Tot nut en beschaving) waarvan hij amper een jaar lid was en een genootschap (V.W.) waarvan hij nooit lid was geweest^57..

52. Voor de revolutie van 1795 hadden genootschappen als Doctrina et Amicitia nog politieke aspiraties. Na de revolutie verloren ze hun interesse voor politieke kwesties en werden ze ‘bolwerken van burgerlijk conservatisme’, a-politieke gezelligheidsverenigingen met een cultureel tintje (P.J. Buijnsters, ‘Nederlandse leesgezelschappen uit de 18e eeuw’. In: Id., Nederlandse literatuur van de achttiende eeuw. Veertien verkenningen. Utrecht 1984, p. 195).

53. A.B. Saakes gaf Het Hollandsche spreekwoord: Elk meent zijn uil het valk te zijn nog datzelfde jaar uit.

54. M. Ree, ‘Fokke Simonsz. en zijn artistieke familie’, in: Ons Amsterdam 27 (1975), p. 335-336. Het citaat komt uit Korte schets, p. 15

55. Frijlink, pp. 58-59.

56. In 1802, nog voor de inlijving door Frankrijk, had hij zelfs Napoleon bejubeld als de stoutmoedigste van alle helden, de Vredestichter, in het voorbericht van deel 1 van zijn Hoekjen van den haard (Boertige reis door Europa deel 4, Haarlem 1802).

57. Frijlink, pp. 60-61.

Plat, ongenietbaar en vulgair

Fokkes teksten genoten, ondanks de kritiek uit de genootschappen, en ondanks het feit dat hij in zijn laatste levensjaren geen uitgever kon vinden, tot lang na zijn dood grote populariteit. A.B. Saakes en, later, J.C. van Kesteren namen bij herdrukken en uitgaven van niet eerder gepubliceerde teksten voorberichten op om hem in ere te herstellen. De laatste gaf van 1830 tot 1835 in twaalf delen de Verzameling der werken van Arend Fokke Simonsz uit.

Vanaf 1850 werden de herdrukken schaars en zijn oeuvre werd onderwerp van bijtende kritiek. De ironisch-komische toon in de werken was de critici onwelgevallig

[p. 78]

geworden. Wie er nu een letterkundig handboek op naslaat, vindt Fokkes verhandelingen omschreven als plat, ongenietbaar en vulgair^58..

58. Zie onder meer: J. ten Brink, Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde, 1897, p. 558-599; W.J.A. Jonckbloet, Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde, 1883, Dl. V, p. 280 e.v.; G.P.M. Knuvelder, Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse Letterkunde, 1980, Dl. III, p. 206-207.)