Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 13

[p. 65]

Jacob Campo Weyermans vertaling uit het Engels van de criminele biografie van kolonel Francis Charteris: een genreverkenning.^*
Jos Leenes

Francis Charteris

Over het leven van de Schotse kolonel Francis Charteris (1660-1732) is veel bekend geworden naar aanleiding van het geruchtmakende proces dat in 1730 tegen hem werd gevoerd. Vooral het feit dat een zeer vermogend lid van de bezittende klasse op 70-- jarige leeftijd tot de strop werd veroordeeld wegens verkrachting deed menig auteur naar de pen grijpen om diens biografie te schrijven. Hierbij werd zijn gehele leven vol bedrog en onkuisheid blootgelegd. Ieder bekend feit vanaf zijn geboorte werd openbaar gemaakt.

In de Nederlandse kranten werd hierover het volgende bericht:

Londen 10 maart:

Gisteren stelde de Collonel Francis Chartres sig in d'Oldbaily ter purgie over het verkrachten van sijn Dienstmaegd, die'er in persoon compareerde, en een omstandig verhael dede, hoe sy by hem was komen wonen, en oock hoe hy by het plegen van sijn misdaed haer met een handschoen de mond had gestopt, op dat sy niet konde schreeuwen: Na een verhoring van de Getuygen, 't geen 4 uuren duurde, wierd de Collonel een capitale misdaed schuldig verklaert, en na Newgate gebracht. Hier door zijn al zijn Goederen, die wel 300000 P.S. belopen, aen de Croon verbeurd; en heden is sijn Huys op 't Pleyn van Hanover van wegens de Croon reets beset, na dat het gemeene Volck 't geen seer op hem verbittert is, al de glasen ingeworpen had: Eenige menen, dat hy wel opgehangen mogt werden.

Londen 14 maart:

Saturdag eyndigden de Sessien in d'Oldbaily, en 10 Misdadigers kregen 't vonnis des doods, daer onder de Collonel Chartres; 5 wierden in de hand gebrand; 3 sullen gegeesselt, en tusschen de 30 en 40 na de Colonien getransporteert werden. Als de Dienaers van William Morrice Hoog-Baillif van Westmunster donderdag de Goederen van Coll. Chartres in sijn Huys in Groot-Georgestraet in arrest gingen nemen, ontmoeteden sy een wackere resistentie van de Bedienden, en een Vrouwspersoon loste een Pistool uyt een venster en quetste een Constapel in de borst: Maer Mr. Morrice, verselt van een suffisant getal Constapels en andere, quam den volgende dag selfs, en nam besit van 't Huys, hebbende al 't Silverwerk met de kostelijcke Meubilen in sijn Huys laten brengen, en de Koetsen met 24 Paerden versekert; soo dat de Heer Morrice ten minsten 10000 P. van sijn personeele goederen, en de Sherifs van Londen en Middelsex niet minder sullen trecken. De Administrateurs voor den Hertog van Wharton hebben de hand gelegt op de Heerlijckheyd Wooburne in Buckingshamshire, alsoo de Coll. Chartres 18000 P. daer op had opgenomen: De Heerlijkheden Hornby-Castle, Armskirck, en een ander 2 mijlen van Lancaster, alle 's jaers 4000 P. opbrengende, zijn oock gesequestreert; soo dat de Collonel 200000 P. St. rijck geschat werd. De Graef van Weems die met sijn eenige

* Dit artikel is een bewerking van een hoofdstuk uit mijn doctoraalscriptie De merkwaardige levensgevallen van den beruchten kolonel Chartres, Amsterdam 1730: Jacob Campo Weyermans vertaling van Some authentick memoirs of the life of colonel Ch---------s, rape-master-general of Great Britain. Aanzet tot een studie-uitgave. Leiden 1988.
Mijn scriptie bevat ook hoofdstukken over Weyerman in 1730, Charteris' biografische gegevens, Charteris in Nederlandse kranten, Weyermans vertaaltechnieken, getranscribeerde teksten van het Engelse origineel en de vertaling van Weyerman met concordantie en annotaties bij de Nederlandse tekst.
Henk W. de Kooker maakte mij attent op de hieronder genoemde publikatie van Harris en gaf kritisch commentaar tijdens het schrijven van dit artikel.

[p. 66]

Dochter getrout is, is uyt Schotland aengekomen, en heeft sijn Schoonvader besocht, wiens versoeckschrift door den Coning soude verworpen zijn. Over eenige Jaren is deselve Collonel in Schotland over deselve misdaed ter dood gecondemneert geweest, maer kreeg pardon van Coningin Anna^1..

Uit deze twee kranteberichten blijkt welke commotie Charteris in het Londen van 1730 teweeg bracht. Al eerder was hij in het nieuws wegens zijn bandeloze levensaard en de bordelen die hij exploiteerde. Zijn biograaf Chancellor, die een reeks biografische opstellen schreef over schurken in de zeventiende en achttiende eeuw, beschouwt Francis Charteris als het meest kwaadaardige exemplaar in zijn toch indrukwekkende rij van boeven en fielten^2.. Opvallend is, dat in een later samengestelde genealogie van de familie Charteris met geen woord wordt gerept over kolonel Francis^3.. Toch identificeert Chancellor hem duidelijk als lid van deze familie. Het lijkt er op, dat het zwarte schaap van de familie met opzet is weggemoffeld.

1. Citaten uit de Oprechte Haerlemse Courant van 18 en 21 maart 1730. Deze krant is zeer uitgebreid in de berichtgeving over Charteris.

2. E. Beresford Chancellor: The lives of the rakes. London 1924-1926. 6 dln. Deel 3: Col. Charteris and the duke of Wharton. London 1925. p. i-viii, 1-166. Op p. v merkt hij op: ‘No regular attempt has hitherto been made to write the life of Francis Charteris (or Chartres as it was usual to spell the name in the eighteenth century) simply, I imagine, because its details are too repulsive for full exposition’.

3. R.C. Reid, The family of Charteris of Amisfield. Its cadets and cognate branches. With a preface by J. Charteris. Dumfries 1938. Een curicus detail: Francis Charteris zou verre familie van Jacob Campo Weyerman kunnen zijn. De Somervilles uit het Schotse Dumfries waren aangetrouwde familie van Charteris. En Weyermans moeder was een Schotse Somerville... Vgl. Reid, 62-63.

Engels origineel en vertaling van Weyerman

Nog tijdens Charteris' detentie in de Old Bailey-gevangenis verscheen een aantal biografische pamfletten en een van de eerste was Some authentick memoirs of the life of Colonel Ch----s, rape-master-general of Great Britain^4.. Dit pamflet in octavo werd verkocht door de boekverkopers van Londen en Westminster en in de diverse pamflettenwinkels (‘Pamphlet-Shops’) voor de prijs van één shilling, zoals op de titelpagina wordt medegedeeld^5..

Het geeft de levensbeschrijving van kolonel Francis Charteris tot aan het moment waarop deze aan Mr. Morrice, de ‘high bailiff’ van Westminster, verzoekt om zijn in beslag genomen paarden niet te verkopen. Volgens de Opregte Haerlemse Courant heeft dit plaats op 21 maart^6.. Hieruit kunnen we afleiden, dat de Memoirs eind maart, ten laatste begin april gedrukt moeten zijn. Het bericht, dat de paarden en koetsen zijn teruggekocht door Charteris' schoonzoon, is niet meer opgenomen. Dit bericht is gedateerd op 31 maart.

In zijn Levens-beschryvingen der Nederlandsche konst-schilders geeft Weyerman een lijst van de werken die hij heeft geschreven en vertaald. Eén hiervan is het ‘Het Leeven van den Kolonel Chartres’^7.. Hiermee bedoelt Weyerman De merkwaardige levensgevallen van den beruchten kolonel Chartres. Amsterdam: Anthoni Outgers, 1730^8..

Dat Weyerman de anonieme vertaler is laat hij in 1730 indirect blijken door in een noot op p. [3] in deze Levensgevallen reklame te maken voor de Konstschilders, waarbij zijn naam als auteur ook wordt afgedrukt.

Een verklaring voor deze handelwijze noemt Adèle Nieuweboer: er werd veel om den brode vertaald door ‘vertaalhuurlingen’. Vertalen was niet iets waarop je je kon laten voorstaan, hoewel vertalen uit het Engels enige standing had, omdat er relatief weinig vertalers de Engelse taal machtig waren^9.. Weyerman werd zo waarschijnlijk ook ingehuurd door drukker Anthoni Outgers.

In het begin van 1730 lijkt Weyerman nog niets van deze drukker/boekverkoper te moeten hebben, getuige Weyermans Den vrolyke tuchtheer van 9 januari 1730 (p. 223): ‘de * Roozemarynsteeg poogt ook om op haar beurt uyt een laage heester op te schieten tot een cederboom, en zy komt ten dien eynde met het eygen medikament van de beroemden Luykschen Doktoor, (mids dat de leugen een onfeylbaare waarheyt zy,) aanstryken’.

4. The life of colonel Don Francisco. Containing The whole Series of the most remarkable and unprecedented Actions from his Birth to the Time of his receiving Sentence of Death for a Rape [met een houtsnede van een staande Charteris] London: Printed for the Author, and sold by the Book-sellers, Pamphlet-sellers and Hawkers, [1730] (Price One Shilling) Sign. Brit. Museum: 1202 c 30, en Some authentick memoirs (zie onder) waren de eerste biografieën die ongeveer gelijktijdig, maar onafhankelijk van elkaar werden uitgegeven. Commentaar op deze twee levert The history of colonel Francis Ch-rtr-s. Containing The Birth, Parentage, Education, Rise, Progress, and most memorable Exploits of that Great Man, down to his Late Catastrophe in Newgate [...] [met een gewassen inkt-tekening van een zittende Charteris] Third edition, London: Printed for the Author; and to be Sold by the Booksellers, and at the several Pamphlet-sellers [1730] (Price One Shilling) Sign. Brit. Museum: G 1661. De aanduiding ‘third edition’ kan misschien worden verklaard door het bespreken van de twee voorgaande biografieën. The history wordt op haar beurt weer besproken in Scotch gallantry display'd: Or the Life and Adventures Of the unparralel'd Col. Fr-nc-s Ch-rt-s, Impartially related. With some Remarks on other Writers on this Subject. London: Printed for, and Sold by the Booksellers in Town and Country, MDCCXXX. (Price Four-Pence) Sign. Brit. Museum: 1414 a 30.
Kopieën en microfiches van deze pamfletten werden me verstrekt door de British Library Lending Devision. Iedere biografie verhaalt op eigen wijze de levensgevallen van Francis Charteris.

5. Van de door Weyerman vertaalde biografie van Francis Charteris is mij slechts één exemplaar bekend. Dit berust in het British Museum. Voor de transcriptie en beschrijving heb ik gebruik gemaakt van een microfiche (vgl. noot 4).
Titelpagina (fol. A1r:)
SOME AUTHENTICK | MEMOIRS | OF THE | LIFE | OF | Colonel Ch-------------s, | Rape-Master-General of | GREAT BRITAIN. | [lijn] | By an IMPARTIAL HAND. | [lijn] | LONDON; | Printed, and Sold by the BOOKSELLERS | of London and Westminster; and at the | several Pamphlet-Shops. 1730. | (Price One Shilling.) ‖
4^o: A²(-A2) B-H⁴ I⁴(-I4), 32 folia, gepagineerd [2] 1-62.
Origineel in British Museum, sign. 1416 b 13.

6. In de Oprechte Haerlemse Courant van 25 maart 1730.

7. Jacob Campo Weyerman, De levens-beschryvingen der Nederlandsche konst-schilders en konst-schilderessen. 's-Gravenhage/Dordrecht 1729-1769. 4 dln. Deel 4 (Dordrecht 1769) p.468.

8. Van Weyermans vertaling van deze biografie is mij ook slechts één exemplaar bekend. Een aantal Weyerman-onderzoekers heeft in de Med. JCW verslag gedaan van de aanwezigheid van werken van Weyerman in binnen- en buitenlandse bibliotheken. Hierbij werd geen ander exemplaar van de vertaling gesignaleerd. Het is echter mogelijk, dat er van de Levensgevallen twee drukken zijn geweest. Vgl. noot 11.
Het exemplaar dat ik heb getranscribeerd bevindt zich in de universiteitsbibliotheek te Leiden. Het is niet op naam van Weyerman in de catalogus opgenomen omdat het anoniem is verschenen. Het is dus alleen op de titel te vinden. Hieronder de exemplaarbeschrijving. Titelpagina (fol. *1r):
DE | MERKWAARDIGE | LEVENSGEVALLEN | van den Beruchten | KOLONEL CHARTRES. | Zynde een oprecht verhaal van | deszelfs ongemeene Levens, [!] | Bedryven, Gevangenis, | Vonnis en Vergiffenis, en | het geen daar in ver- | der aanmerkelyk is | voorgevallen. | Uit het Engelsch vertaalt. | [ornament] | t'AMSTELDAM, | by ANTHONI OUTGERS, | Boekverkooper in de Rozemaryn-steeg, 1730. ‖
8^o: *⁴ A-G⁸ II⁴, 64 folia, gepagineerd [8] 1-119 [1].
Origineel in UBL, sign. 1071 A 12:2 (Buisman 1432)
Vgl. voor de beschrijving ook Marleen de Vries' Aanzet tot een bibliografie van de gedrukte werken van Jacob Campo Weyerman (1677-1747). Amsterdam, Stichting Jacob Campo Weyerman, 1990.
Het eerste deel van het UBL-convoluut, sign. 1071 A 12:1 is getiteld: De vermakelyke en avantuurlyke minnaryen van de standvastigen en schranderen Lelius, met de zedige en schone Clarinda. En het daarop gevolgd huwelyk. Zynde eene ware geschiedenis, vol van koddige en zeldzame voorvallen. Amsterdam, Gysbert Rykman, 1730. Advertenties voor dit werk in de Leydse Courant. Op 26 juli de eerste advertentie: de prijs is twaalf stuivers. Daarna volgen nog advertenties op 14 augustus, 30 augustus (nog weinig exemplaren) en 13 september. Ook op 26 januari 1731 wordt er door Rykman geadverteerd.
Het valt op dat Weyermans vertaling bijna gelijktijdig met Lelius en Clarinda verscheen. Dit zou kunnen betekenen, dat het convoluut kort na de verschijningsdatum van beide werkjes is samengesteld.

9. Adèle Nieuweboer, ‘De populariteit van het vertaalde verhalend proza in achttiende-eeuws Nederland en de rol van de boekhandel bij de praktijk van het vertalen’, in: Documentatieblad werkgroep 18e eeuw nrs. 53-54 (1982), p. 119-141. Zie p. 120-121.

[p. 67]

In de noot verklaart Weyerman:

* Lees het alderlaatste Advertissement in de Amsterdamsche donderdaagsche kourant van den 5. January, 1730, dat opgestelt is by Anthony Outgers met een meer dan kopere onbeschaamdheyt, dewyl den Luykschen Doktoor nooit heeft gedacht, om zyn onwaardeerlyk en onfeylbaar hulpmiddel tegen de koorts toe te vertrouwen in de gewyde pooten dier baatzuchtige lapzalvers.

Het lijkt er op, dat Weyermans bezwaren tegen Outgers' praktijken niet opwogen tegen de verdiensten die de vertaling opbracht^10..

De Levensgevallen zijn een vertaling van de Memoirs. Deze wordt voor het eerst aangekondigd in Den vrolyke tuchtheer nr. 52 in een advertentie, waarin Weyerman meedeelt, dat de Levensgevallen bij Anthoni Outgers worden gedrukt. Deze aflevering van de Tuchtheer, de laatste van de jaargang, is gedateerd op 26 juni 1730. In de Levensgevallen zelf (p. 118) citeert Weyerman de Amsterdamsche Courant van 24 juni. Dan is hij blijkbaar nog bezig met de afronding van de tekst.

Daarna wordt de vertaling in de Leydse Courant van 5 juli gemeld: ze zal in de volgende week verschijnen. De Leydse Courant van 17 juli geeft aan dat de levensbeschrijving is gedrukt en wordt uitgegeven bij Anthoni Outgers, en dat zij bij velen te koop is; een prijs wordt niet genoemd. Op 7 augustus staat in de Leydse Courant dat er nog maar weinig exemplaren verkrijgbaar zijn. De prijs is 10 stuivers^11..

Uit de tijdstippen van publikatie van de Memoirs (begin april) en van de Levensgevallen (half juli) kunnen we de vertaalsnelheid van Weyerman afleiden. Binnen drie maanden weet hij het Engelse pamflet van 62 pagina's uit te breiden tot bijna 130 pagina's Nederlands. Hierbij schuwt hij overigens plagiërende uitbreidingen niet^12..

10. Voor de personalia van Outgers, zie I.H. van Eeghen in de Med. JCW 6, nr. 3 (1983), p. 12, noot 11. Outgers verkocht nog in 1733 werk van Weyerman, namelijk Weyermans Kluyzenaar in een vrolyk humeur. Vgl. Med. JCW (1981), p.364.

11. Een laatste advertentie in deze krant vinden we op 22 december 1732: ‘Te Amsterdam by Jan Winkel, Boekverkoper in de Langebrug-steeg, is gedrukt en te bekomen [...] de merkwaardige Levensgevallen van den berugten Collonel Chartres, in 8.: de Prys is 8 Stuyv.’
Wanneer de Levensgevallen inderdaad zijn gedrukt door Jan Winkel, wat aannemelijk lijkt gezien de tekst van de advertentie, betekent dit dat we met een tweede druk te maken hebben. De directe aanleiding voor een herdruk zouden de ‘in memoria’ van beroemde tijdgenoten van Charteris kunnen zijn. Francis Charteris overleed namelijk in februari 1732.
In de Nederlanden wordt hiervan melding gemaakt in de kranten. De Oprechte Haerlemse Courant van 4 maart 1732 deelt mee: ‘Londen 26 februari: Uyt het Graefschap Lancaster heeft men, dat in 't begin van de voorlede weeck de Collonel Chartres op sijn Landgoed te Hornby-Castle in 't selve Graefschap overleden was, hebbende soo men segt by Testament 80000 P. St. nagelaten aen sijn Kleynsoon den tweede Soon van den Graef van Weams over wien hy Peter was’.
In de nacht van zijn overlijden woedde er een geweldige storm. De bevolking zag daarin een goddelijk teken en veroorzaakte een groot oproer bij Charteris' begrafenis. De menigte was zo woedend, dat zij het lijk bijna uit de doodskist trok en dode honden en andere kadavers bij hem in het graf wierp als teken van verachting (vgl. Dictionary of National Biography. London 1885-1900. 63 dln. Deel 10, p. 136).
Kort na zijn dood verschijnt in het aprilnummer van Londense Gentlemans's Magazine van de hand van (hof)arts en politiek satiricus dr. John Arbuthnot een bijtend grafschrift, waarin Charteris met Don Francisco wordt betiteld (‘Here continueth to rot the body of Colonel Don Francisco [etc]’). Dit grafschrift wordt geciteerd in de annotatie van Pope's werken, waarin Charteris een aantal keren als een beruchte slechterik figureert (bv. in The works of Alexander Pope, Esq. London 1730. 6 dln.
Deel 2: ‘Moral essays’, Epistle iii, r. 20 (p. 141-142). Hier is het lijkdicht afgedrukt en een korte biografie van Charteris toegevoegd. Charteris wordt nogmaals genoemd in ditzelfde deel: ‘Essay on Man’, Epistle iv, r. 130, p. 88).
Ook is overal in Londen verkrijgbaar: Don Francisco's descent to the infernal regions, an interlude, een satirisch pamflet in versvorm op de dood van Charteris (vgl. British Museum general catalogue of printed books. London 1959-1966. 263 dln. Deel 78, kol. 267). Hierin wordt onder meer verhaald dat Charteris in de hel tot zijn afschuw ten huwelijk wordt gevraagd door Mother Needham, zijn bordeelhoudster. In datzelfde jaar voltooide schilder en prentkunstenaar William Hogarth zijn The harlot's progress, een hoereleven, geïllustreerd met een zestal gravures. De eerste beeldt kolonel Charteris af, die op de achtergrond met zijn knecht John Gourley toeziet, hoe Mother Needham een jong plattelandsmeisje - heldin Kate Hackabout - werft voor de dienst van haar meester (bv. in The works of William Hogarth; in a series of engravings. Ed. John Trusler, J. Hogarth, J. Nichols. London 1833, tussen p. 38 en 39). Verder noemt tijdgenoot Swift Charteris' naam in zijn werk: in 1730 veroordeelde hij diens vrijlating in een ballade en na diens dood wijdde hij een spottend epigram aan Charteris (vgl. Chancellor - zie noot 2 - p. 156).

12. Op diverse plaatsen in zijn vertaling last hij aanzienlijke fragmenten in die duidelijk zijn genomen en soms vertaald uit andere bronnen. In een komend nummer van de Mededelingen zal ik een artikel publiceren over Weyermans vertaaltechniek, waarbij ook de bronnen van de uitbreidingen in de vertaling van de Memoirs ter sprake zullen komen.

Genre: de criminele biografie

In P.J. Buijnsters' Leven van beruchte personen wordt Weyermans Charteris-vertaling ingedeeld bij de criminele biografieën als ‘een avonturiersroman, waarin de grenzen tussen fictie en werkelijkheid dikwijls fluctueren’^13..

In dit boekje bespreekt Buijnsters van opzet en stijl zeer verschillende werken. Zelf geeft hij bv. al aan, dat tussen het Leven van [...] Cartouche en het Uitvoerig verhaal van [...] Jaco een hemelsbreed verschil bestaat naar vorm en inhoud. Zo vol lof als hij is over de literaire capaciteiten van de auteur van Cartouches biografie, zo pover acht hij de primitieve ‘procesverbaal-achtige tekst vol vakjargon’ van Jaco's levensbeschrijver^14.. Dergelijke verschillen zien we ook bij de andere biografieën. Zo wordt Hendrina Wouters' levensverhaal als een rechtbankverslag gepresenteerd, maar in Anna Katharina Merks wederwaardigheden wordt het volk een hele bekering voorgeschoteld^15.. Toch vallen deze verhalen onder één noemer: het zijn criminele biografieën, omdat ze aan de daarvoor door Buijnsters gestelde vier eisen voldoen, namelijk:

1.	levensbeschrijving in proza;
2.	van reële personen;
3.	die zich aan misdaden hebben schuldig gemaakt en daarom veroordeeld c.q. gevonnist zijn;
4.	welke levensbeschrijvingen actueel zijn: ongeveer gelijktijdig te boek gesteld met de gevangenneming/executie van de delinquent om het grote publiek te amuseren, waarschuwen en/of stichten^16..

13. P.J. Buijnsters, Levens van beruchte personen. Over de criminele biografie in Nederland gedurende de 18e eeuw. Utrecht 1980, p. 25.

14. Buijnsters, p. 18 resp. 20.

15. Buijnsters, p. 22-24.

16. Buijnsters, p. 9-10. In zijn bibliografische bijlage (p. 35-44) lijkt Buijnsters zijn eigen criteria onjuist te hanteren wanneer hij stelt dat F. Lievens Kerstemans Zeldzaame levens-gevallen van J.C. Wyerman + Aanhangsel een criminele biografie is. Immers op p. 27 stelt hij, dat Weyerman al in 1739 als berucht persoon is vergeten, omdat hij gevangen gezet werd. Aangezien de biografie van Kersteman van 1756 is, zou zij niet voldoen aan Buijnsters' criterium van actualiteit.

[p. 68]

Dat Buijnsters zich nu en dan verbaast over de verschillen in vorm duidt er op, dat de biografieën op dit aspect ook kunnen worden ingedeeld. Zijn vierde eis heeft deze mogelijkheid al in zich: vormverschillen ontstaan door het doel van de publikatie: amuseren, waarschuwen en/of stichten.

Waardoor deze vormverschillen ontstaan wordt niet duidelijk uit Buijnsters verhaal. Hij wijst wel op een aantal belangrijke aspecten die de criminele biografieën hebben - rechtshistorisch, sociologisch, godsdienstig, literair -^17., maar de ontstaansgeschiedenis van het genre komt niet ter sprake. Dit komt misschien omdat hij nog moest terugvallen op Chandlers ‘pionierswerk’ over de criminele biografie uit 1907^18.. Een artikel van Michael Harris over dit genre in Engeland werpt echter een verduidelijkend licht op deze zaak^19.. Daarom hier een samenvatting van dit artikel.

17. Buijnsters, p. 8.

18. Frank Wadleigh Chandler, The literature of roguery. Boston [etc] 1907. 2 dln. Voor een verdere kritische beschouwing van Buijnsters Levens van beruchte personen en het genre criminele biografie, zie het Uitvoerig verhaal van alle feyten en schelmstukken, gepleegd door Jacob Frederik Muller, alias Jaco. Ed. Th.M.M. Mattheij. Muiderberg 1986. (Populaire teksten uit de late republiek 3), p. 10-14.

19. Michael Harris, ‘Trials and criminal biographies: A case study in distribution’. In: Sale and distribution of books from 1700. Ed. Robin Myers, Michael Harris. Oxford 1982. (Publishing pathway series 4). Mattheij (vorige noot), die in zijn inleiding ook het genre criminele biografie bespreekt, kent het artikel van Harris niet.

Rechtbank en boekhandel in Londen

De belangrijkste criminele rechtspraak in Londen vond plaats in het Old Bailey Sessions House^20.. Dit gebouw grensde aan de Newgate-gevangenis. Het zeventiende- en vooral achttiende-eeuwse Londen had vele gevangenissen. Voor ieder soort misdaad was er wel een andere gevangenis. Schuldenaars werden opgesloten in de Fleet en de Kings Bench. Beide gevangenissen hadden ‘rules’, een gebied rondom de gevangenis, waarin gegijzelden na borgstelling mochten wonen en hun activiteiten voort konden zetten. De Fleet was het comfortabelst. Newgate daarentegen was het onaangenaamst. Hier werden de gevangenen die van ernstige misdrijven werden beschuldigd, opgesloten voordat ze werden berecht in het Sessions House aan de Old Bailey. Na veroordeling ging men in processie van Newgate naar Tyburn, waar de executie plaatsvond.

Er was grote publieke belangstelling voor de berechtingen. Doordat de rechtbanken als in de Old Bailey, steeds meer te doen kregen, werd de stroom materiaal die voor publikatie in aanmerking kwam steeds groter. Drukkerijen en boekhandels floreerden vooral in de omgeving van deze rechtbanken.

Gedurende de tweede helft van de zeventiende eeuw begon de hoeveelheid drukwerk die te maken had met misdaad en wetsovertredingen toe te nemen. Veel hiervan bestond uit enkelbladige (plano) vlugschriftjes, snel gedrukt en ook snel weer uitverkocht.

Rond 1670 wordt de stof voor dit soort pamfletten verrijkt. Vanaf die tijd verschijnen namelijk de verslagen van de rechtbank (Sessions Papers) met een lijst van rechtszittingen en letterlijke rapporten van de belangrijkste zaken. Ook worden de verslagen van de gevangenispredikanten over de veroordeelde gevangenen in druk gebracht. Een hoogst effectief procédé blijkt het koppelen van de smeuïgste eigenaardigheden uit deze twee verslagenseries. Het produkt werd in het algemeen in periodieken verwerkt, die dan vooral in de directe omgeving van de gevangenis werden verspreid.

Wordt aan het eind van de zeventiende eeuw de misdaadrapportage nog voornamelijk in plano's verspreid, tegen 1720 is vooral de courant de nieuwe nieuwsdrager. Maar ook in andere vorm vond de misdaadliteratuur afzet.

20. Voor het Londen van het begin van de achttiende eeuw bestaat er een minitieuze plattegrond, die John Rocque maakte in 1747. Deze plattegrond is door middel van een grondige alfabetische index ontsloten. Hierin worden niet alleen straatnamen, maar ook allerlei gebouwen, bruggen, parken, e.d. gelokaliseerd. Van deze plattegrond bestaat een moderne facsimile. John Rocque, An alphabetical index of the streets, lanes, alleys, etc. contained in the plan of the cities of London [...]. London 1747. Reprint London 1968. (London Topographical Society Publ. no. 108). Vgl. ook The A to Z of Georgian London. Introductory notes by Ralph Hyde. Kent 1982. (London topographical society Publ. no. 126).

‘Proceedings’ van de rechtbank

Rond 1675 verschenen de eerste korte pamfletten met uittreksels van rechtzittingen (6 pagina's) en het succes ervan noodde tot competitie. De overheid greep al snel in en men mocht alleen drukken met toestemming van de burgemeester. Dit werden de

[p. 69]

Proceedings, de officiële verslagen van de rechtbank aan de Old Bailey. Tegen 1730 waren deze al uitgegroeid tot kwarto-pamfletten van 20 tot 28 pagina's en de rechten waren toegekend aan een beperkt aantal Londense drukkers.

De commerciële mogelijkheden van deze verslagen werden uitgebuit. Hoe erger de misdaad, hoe meer pagina's, maar ook: hoe belangrijker de betrokken personen, hoe dikker het pamflet.

Na 1720 werden de processen meer letterlijk opgetekend en gedrukt, vaak zelfs met dialectweergave. Eind jaren '30 werden de Proceedings officiële rechtbankverslagen. De pagina's vol met advertenties voor boeken en medicijnen verdwenen dan ook. Het gebruik van streepjes voor de naam van een gedaagde werd afgeschaft.

De Proceedings hadden het monopolie wat betreft de strafzaken in de Old Bailey. Zaken van andere rechtbanken konden vrijelijk worden verslagen.

‘Account’ van de predikant

Het publiek was zeer benieuwd naar de levensgeschiedenis van de veroordeelden en de gebeurtenissen op het schavot waaronder de laatste woorden van de veroordeelde. Tussen veroordeling en executie stonden de gevangenen in het brandpunt van de ‘literaire’ belangstelling. De gevangenispredikant verkeerde dan ook in een uitstekende positie om de laatste contacten die hij had met de gevangenen in Newgate uit te buiten. Zijn Account werd, samen met de Proceedings, een regelmatig en belangrijk onderdeel van de subliteraire wereld vanaf het eind van de zeventiende eeuw. Op de publikatie van de Accounts moesten de sheriffs, die de executie voorbereidden, toezien. Dit lijkt echter weinig om het lijf te hebben gehad.

De predikant en de drukker/uitgever troffen een financiële overeenkomst, die waarschijnlijk van geval tot geval bekeken werd op actualiteitswaarde. Midden jaren '30 klaagde predikant James Guthrie dat hij was omgepraat door de uitgever van de Account om een jaargeld te accepteren. Dit was blijkbaar minder lucratief. Rond 1730 kost de Account 3 pence; de Proceedings kosten 6 pence, een halve shilling. Omstreeks 1740 wordt het formaat uniform en ook de prijzen worden gelijk.

De inhoud van de Proceedings had een vaste vorm: eerst een samenvatting van de rechtszaak, dan de toespraak van de veroordeelde, een levensbeschrijving en de weergave van het gedrag van de gevangene bij de executie.

Volgens de predikant was het belangrijk voor het publiek kennis te nemen van de bekentenissen van de misdadigers: zaken die eerst het daglicht niet konden velen, worden nu openbaar voor publieke beoordeling. Voor het publiek was de Account een vaste bron van informatie over het altijd interessante misdaadgebeuren en er werd goed aan verdiend. Ook deed het verslag concessies aan de commercie door vele advertenties, vooral voor boeken en medicijnen, op te nemen.

Andere typen criminele biografieën

Naast publikatiereeksen als de Accounts en de Proceedings was er plaats voor vele soortgelijke publikaties, uitgebracht door rivaliserende uitgevers. Vooral voor de laatste toespraak van de veroordeelden was grote belangstelling. Het was gebruikelijk, dat de Account uitkwam op de dag na de executie, maar vaak ventten pamfletverkopers al op de executiedag zelf met levensbeschrijvingen inclusief laatste woorden. Vanaf ca. 1720

[p. 70]

namen ook de uitgevers van goedkope Londense kranten deel aan de competitie en er was een constante stroom pamfletten met betrekking tot veroordeelde gevangenen. Vanaf maart 1730 zag ene R. Newton er zelfs brood in een uitgave van de Compleat history of executions te starten, waarin de executies van geheel Engeland zouden worden opgenomen. Deze History heeft overigens maar vier afleveringen mogen meemaken.

De vraag naar authentieke informatie was groot en uitgevers aarzelden niet de gevangenen in Newgate zelf op te zoeken. Dit werd zoveel mogelijk tegengegaan door de predikant en de gevangenisautoriteiten. Toch werden cipiers wel omgekocht en ook de geestelijken die bemoeienis met de gevangenen hadden, verkochten geregeld informatie aan de hoogste bieder. Authentieke berichten verkochten goed en publikatie daarvan kon rivalen de loef afsteken. Dit gold ook voor actualiteit.

Naast de actuele publikaties bestonden al sinds de zeventiende eeuw compilaties in boekvorm met de levens van beruchte misdadigers. In de achttiende eeuw werd dit nog meer uitgemolken: populaire bewerkingen in octavo-formaat van de rechtszaken verschijnen en ook de laatste toespraken worden gebundeld.

De vraag naar en produktie van criminele biografieën was het hoogst in de jaren '20 en '30. Daarna zakt de produktie aanmerkelijk in. De Proceedings werden vooral wettelijke teksten en de Accounts verdwenen min of meer. Tot zover Harris.

Weyermans vertaling: een criminele biografie

Wat betekent dit nu voor de Nederlandse vertalingen van criminele biografieën? Rond 1725 was er een enorme economische opleving in Engeland. Dit was ook in boekhandelskringen goed te merken: tussen 1723 en 1732 hadden de Nederlanders vele boekhandelsvertegenwoordigers in Londen. Er waren aanzienlijke verkoopactiviteiten op de boekenveilingen, waarbij de Nederlanden de grootste importeur van boeken waren^21..

Door deze actieve handel met Engeland kwamen ook vele Engelse boeken in de Nederlanden terecht^22., hoewel de Engelse taal een belemmerende factor was: niet veel Nederlanders waren haar machtig^23.. Vertalen lag daarom voor de hand. Het is dan ook niet verwonderlijk dat Weyerman de Memoirs voor Outgers vertaalde. Zijn vertaling van de Memoirs valt onder het genre criminele biografie, maar is zeker geen ‘avonturiersroman’, zoals Buijnsters beweert. De vorm van de Engelse criminele biografieën is, zoals uit Harris artikel al blijkt, heel verschillend. De Proceedings hebben de vorm van een rechtbankverslag en de Accounts geven het relaas van de geestelijken die de veroordeelden bezochten (‘berouwvolle’ biecht). De derde vorm is die van het biografisch overzicht, samengesteld uit gegevens uit diverse bron. Dat van deze laatste soort sprake is bij de Memoirs lijkt overduidelijk^24..

21. Giles Barber, ‘Aspects of the booktrade between England and the Low Countries in the eighteenth century’, in: Documentatieblad werkgroep 18e eeuw nrs. 34-35 (1977), p. 47-63. Zie p. 56 e.v.

22. Barber, p. 60

23. Barber, p. 48

24. Het rechtbankverslag van Charteris' zaak is ook overgeleverd en is getiteld The Proceedings at the Sessions of the Peace [...] for the City of London [...] upon a Bill of Indictment found against Francis Charteris, Esq.; for committing a rape on the body of Anne Bond [...]. Het telde 17 pagina's. Vgl. British Museum general catalogue of printed books. London 1959-1966. 263 dln. Dl. 37, p. 555.