Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 13

Boekbesprekingen

Revolutie in woorden. Keuze en toel. A.J. Hanou. Amsterdam 1989. Griffioen. 134 p. f 11,--.

In 1989 volgden we revoluties op de voet via de televisie. Over heel de wereld werden emoties opgewekt via de beeldbuis. Papieren media als kranten en tijdschriften publiceerden weliswaar schokkende foto's, maar de geschreven tekst was in het algemeen toch zakelijker van karakter.

Tweehonderd jaar geleden was de situatie geheel anders. Papier was toen het belangrijkste medium om ‘snel’ grote groepen te bereiken en van je gelijk te overtuigen. Emoties moesten als het ware gelijk in drukinkt worden omgezet. Dat de Nederlanders het rond de revolutionaire gebeurtenissen van 1795 niet nalieten op veelzijdige wijze gebruik te maken van dit medium, blijkt uit de jongste uitgave in de Griffioen-reeks, Revolutie in woorden, verzorgd door André Hanou. In 1989, het jubileumjaar van de Franse revolutie, is al enige aandacht geschonken aan die revolutie in Nederland, maar slechts weinig contemporaine bronnen zijn opnieuw toegankelijk gemaakt. Dit is te betreuren. Om zicht te krijgen op gebeurtenissen zijn opinies van mensen die er met de neus bovenop stonden onmisbaar. Revolutie in woorden is een ‘bloemlezingklein-formaat’ en bevat een verzameling fragmenten uit pamfletten en tijdschriften uit de periode 1781-1817, op de kaft gekenmerkt als ‘debat, gescheld en satire’.

Het is vooral de vorm van de teksten die de samenstelling bepaald heeft. De achttiende-eeuwers waren zeer vindingrijk om hun vijanden in een gepaste vorm zwart te maken: (pseudo)grafschriften, opsporingsberichten, advertenties, verzoekschriften enz. waren treffende verpakkingen.

Inhoudelijk gezien zijn de fragmenten in drie reeksen te splitsen. Tot de eerste reeks behoren de teksten die geschreven zijn in de jaren vóór de Pruisische inval in 1787, de periode van de vorming van de vrijcorpsen en de profilering van de patriotten. Het beloofde gescheld vinden we met name in deze reeks: stadhouder Willem V wordt uitgemaakt voor een geile machtswellusteling en een zuiplap, de patriotten zijn volgens de orangistische pennekluivers atheïstisch geboefte. Opvallend in de keuze van de fragmenten is dat de

[p. 62]

belangrijkste woordvoerder van het anti-patriottenfront, Rijklof Michael van Goens, niet aan het woord gelaten wordt.

Vervolgens komen teksten, geschreven in de maanden voor de geslaagde revolutie van 1795, aan bod. De strijd tussen de Oranjeaanhangers en de patriotten laaide weer op, en werd in het voordeel van de laatsten beslist door de vlucht en daarmee de val van Willem V. In deze periode was er echter nog een derde factor: de gebeurtenissen in Frankrijk werden door velen met huiver gevolgd en bekritiseerd, of juist toegejuicht.

In de laatste reeks fragmenten wordt er niet meer zo zeer naar een directe tegenstander uitgehaald, maar becommentariëren de auteurs de ontwikkelingen in Europa en in Nederland. De situatie was immers revolutionair veranderd, en men was benieuwd in hoeverre de aantrekkelijke leuzen in daden omgezet werden. Aandacht voor de ‘Gelijkheid’ betekende aandacht voor de positie van diverse groepen in de samenleving, zoals joden en vrouwen. Ondanks het streven naar ‘Broederschap’ konden ook de patriotten het niet nalaten anderen te bespotten. Door afstand te nemen van de ‘ouderwetse’ patriotten wilden de nieuwe idealisten hun image hoog houden. Naarmate de tijd vorderde en men de kans kreeg de gebeurtenissen van 1795 en de roes die er op volgde te relativeren, werden die fanatiekelingen zelf ook weer onderwerp van spot, zoals in ‘De historie van Japik de Boer’ door Gerrit Paape. Hanou zegt over deze tekst: ‘Paape schetst in dit werk verschillende “typen” patriot: de baantjesjager, de stommeling die achter nieuwe politieke modes aanloopt en nooit echt iets begrepen heeft, de armoedzaaier, de fanatiekeling, en zo verder. In die beschrijvingen toont hij toch steeds een zeker begrip en mededogen’ (p. 127). Er worden geen individuen meer beklad, maar ‘representanten van een bepaald psychologisch gedrag’. Voor liefhebbers van satirische geschriften is hier genoeg te genieten.

Revolutie in woorden is verschenen als Griffioen. Dit heeft vergaande consequenties wat betreft de presentatie van de teksten: de fragmenten zijn niet alleen herspeld en ingekort, maar ook gemoderniseerd en soms zelfs herschreven. Hier volgen twee voorbeelden van de wijze waarop Hanou de oude teksten voor een breed publiek toegankelijk heeft gemaakt:

‘Dan in stede van dit, kreeg ik scheldwoorden; jou ouwe schop, zie jij dat je t'huis komt;’ (J. le Francq van Berkhey, De Bataafsche Menschlykheid, 1804, p. 236)

‘Maar in plaats van bescherming kreeg ik scheldwoorden: jij oranje-ss'er, zie maar dat je thuiskomt. (R.i.w. p. 38)

Er is ook al questie om die patienten, welke door Kina noch Rhabarber kunnen gered worden, door middel van de Luchten, die men dagelijks ontdekt, te kureeren’ ([P. de Wakker van Zon], Jan Perfect, 1816, deel 1, p. 31)

‘En er is sprake van dat men mensen die niet met een aspirientje te genezen zijn naar de zee of de bergen moet sturen om te kureren.’(R.i.w. p.98)

Ondanks de bezwaren die men kan opperen tegen het vergaande ingrijpen in de oorspronkelijke teksten, moet toegegeven worden dat Hanou erin is geslaagd de teksten heel levendig te maken voor een modern publiek. Hij heeft een interessante bijdrage geleverd aan het blootleggen van de 18de-eeuwse mentaliteit, door teksten die twee eeuwen lang genegeerd zijn, op een zeer aantrekkelijke manier te presenteren.

Marco de Niet

Christiaan Huygens. Cosmotheoros / de Wereldbeschouwer. Vertaling Pieter Rabus. Voorzien van een inleiding door H.A.M. Snelders. Utrecht, Epsilon Uitgaven, 1989. f 35,-.

Wat was het eerste natuurwetenschappelijke werk dat in de Russische taal verscheen? Een in 1717 in opdracht van Peter de Grote verschenen vertaling van Huygens' basistekst, de (Latijnse) Cosmotheoros uit 1698. Opmerkelijk detail: ‘de direkteur van de drukkerij was diep geschokt door de inhoud van het boek dat hij atheïstisch en godslasterlijk vond. Hij liet er daarom maar een paar exemplaren van drukken’ (p. 12). Gelukkig gebood de tsaar in 1727 een tweede druk.

De Russen waren niet zó laat. Deze Europese seller werd in 1698 in het Engels vertaald; in 1702 in het Frans; in 1703 in het Duits. De NRC van 30 mei 1989 rapporteerde zelfs een vertaling in het Zweeds, uit 1774. En Nederland? De vertegenwoordiger van de vroege Verlichting, de Rotterdammer Pieter Rabus, produceerde zijn vertaling in 1699. De taal is een koel en kristalhelder Nederlands. Herdrukken volgden in 1717 en 1754. Naar deze laatste uitgave is het werk nu gereprint, met een korte uitleiding van de editeur (waarom nu juist naar de 1754-druk, wordt nergens toegelicht; een omissie).

Waarom was deze Wereldbeschouwer zo populair? Wij worden hier speciaal niet over

[p. 63]

ingelicht. Maar het laat zich gemakkelijk raden. Deze Wereldbeschouwer beschouwt de wereld: niet de aarde, maar de kosmos: het heelal, het universum. Het werk is geschreven in de vorm van twee brieven (‘Boeken’) aan Christiaans broer Constantijn. Boek II, hoe interessant ook, bevat naast de beschrijving van enkele experimenten en berekeningen, een visie op de oneindige uitgestrektheid van het heelal, de veelheid van de sterren, de grootsheid van de schepping. Hoe boeiend dat ook is, en hoe verruimend en bevrijdend na de plotseling zeer claustrofobisch geworden wereld van bijbel en Middeleeuwen (hier niets van Pascals ‘l'infini de ces espaces m'effraye’) - boek II brengt daarmee als het ware alleen maar een kwantitatieve correctie aan op de in boek I geopperde ideeën. Daar worden de planeten van het zonnestelsel behandeld. Die nieuwe grootsheid en wijdsheid is daar al op elke bladzij te voelen. Maar er is daar ook iets anders. Huygens verschaft de nieuwste gegevens over die buur-planeten, maar zijn hoofdthema is: waarom ook daar geen elementen zoals hier? Geen planten, dieren? Geen - menselijk leven, of iets wat daarop lijkt? In boek II zal hij bovendien stellen dat vermoedelijk vele sterren een krans van planeten om zich hebben, met eveneens vergelijkbaar leven.

Daarmee is Huygens een van de eersten die dit idee oppert, zonder zoals sommige klassieken dat doen, het te voorzien van een in wezen fictioneel kader. Zelfs Fontenelle, in zijn toen vrij recente Entretiens sur la pluralité des mondes (1686) redeneert vanuit een ander idee. Huygens is als het ware ‘wetenschappelijker’: hij redeneert vanuit een opvatting over wetmatigheid. De planeten zijn ongeveer identiek. Slechts de afstand van de levenbrengende zon moet verschil maken. Indien er gelijkheid bestaat, is het onbillijk te veronderstellen dat de aarde in enige vorm bevoordeeld zou zijn. Als er ook daar bijv. vocht is, waarom dan ook daar geen planten (h[oe and]ers ook)? En zo komt Huygens ook [...]ijk leven. Daarbij is interessant te zien hoe hij vanuit een idee dat essentieel behoort bij ‘rede’ ertoe komt te concluderen dat de bewoners dus ook schrijfkunst, muziek enz. moeten bezitten of beheersen. De uitwerking van dit alles beslaat het grootste deel van boek I. Het betoog is hier dus eerder logisch dan empirisch.

Huygens moet met zijn boek het mogelijk gemaakt hebben dat in talloze Europese romans (en andere werken) het thema opduikt van de planeetreis, het thema van de alternatieve samenleving die bijvoorbeeld op de maan te vinden is, en die tot voorbeeld gesteld kan worden aan de aardse maatschappijen. Dergelijke gedachten zijn ook wel in Nederlandse ‘robinsonades’ terug te vinden, waar zo dikwijls een filosofische heremiet zijn gedachten hierover ten beste geeft. We hoeven daarvoor niet eens naar de eigenlijke SF (vanaf de achttiende eeuw tot nu toe) te kijken die natuurlijk nooit heeft kunnen gaan bestaan zonder dat hiervoor een basis als deze gelegd is. Vanaf de Wereldbeschouwer lijken zelfs fictionele escapemilieus als een onbekend Zuidland (Smeeks!) gedateerd, want onvermijdelijk aards, en slechts bij toeval nog niet geraakt door de dwang van maatschappij en religie elders (vermoedelijk was daarom de Russische drukker zo bang voor atheïsme en godslasterlijkheid: bij samenlevingen elders in het heelal doen zich natuurlijk moeilijke vragen voor, over hoe de uniciteit van christelijke verlossing en heil hier, dáár nu bekeken moest worden. Het aardige is dat Huygens zich daar absoluut niet druk om maakt, en er zich niet over uitlaat. Hij spreekt gemeend en voortdurend over de grootheid van de Schepper die dit alles tot bestaan heeft laten komen, maar begint zelfs geen gesprek over bijbels-theologische implicaties).

Misschien leidt zo'n Wereldbeschouwer wel tot een nieuwe, achttiende-eeuwse, wereldbeschouwing. Het gevoel van bevrijding klinkt ook door bij Rabus (die ook zijn Boekzaal mede publiceerde om de niet-latinist te laten delen in de nieuwe kennis!) die in zijn inleiding zegt: ‘Voor my, ik kan niet anders zien, of ik hebbe reden gehad, my zelven gelukkig te agten, in het achtereinde van een eeuw geboren te zijn, in welke eenige weinige Mannen met een onvermoeide naarstigheid het pad gebaant hebben, waar langs weetgierige menschen konden geraken tot een geheel andere bevatting van zaken, dan welke zy van huppe voorouders hadden overgenomen.’ (*4).

André Hanou