Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 12

[p. 84]

De ‘Pottebakkers Huur-Galey’ van Frans van Oort^*
Jeroen van Heemskerck Düker

Op gezette tijden verlaat Jacob Campo Weyerman zijn vertrouwde satirische vocabulaire om zich te vermeien met een fraai getoonzette idylle. Bijvoorbeeld deze ‘locus est’-topos:

Naby het Stichtse spits, den Naneef een exempel,

Hoe dat geen Onweer viert een trotsen Domheers tempel,

Druipt de Oever van den Vaartschen Ryn,

Door Honing, Roozendouw, en Muskadelle wyn,

Een oogst van Goud gemerkt door een verheven stempel
Bezaait het marmer van een mingewyden drempel [...]^1.

Uit de laatste woorden valt al op te maken dat de Hoogliedachtige schoonheid van de plaats voornamelijk voortvloeit uit de aanwezigheid van ‘Ifis, Hermes Nymf, de tederste aller vrouwen’. Zoals eerder duidelijk is gemaakt, verschuilt zich hierachter Adriana de Visscher, ex-echtgenote van ‘Persiaansche Zydeweever’ Isaac Simons.^2. Vermoedelijk komt Weyerman rond de tijd van voorgaand citaat, nazomer 1723 dus, bij zijn geliefde wonen op de Stichtse buitenplaats, die Rotsenburg blijkt te heten. En al gauw krijgt de ontleder oog voor de gebreken. Zit hij als Hermes nog rustig een boekje van Cornelis Agrippa te lezen in het prieeltje^3., eenmaal geconfronteerd met het wooncomfort van Rotsenburg zelf denkt hij er anders over:

* Oorspronkelijk bestemd voor voordracht op grondvergadering van 7 jan. 1989.

1. Amsterdamsche Hermes II, p.370-371.

2. Zie A.J. Hanou, ‘Onterfd van f 8000 of Een minnares (?) van JCW: Adriana Simons-De Visser.’ In: Med. JCW 1978, p.88-97.

3. Amsterdamsche Hermes II, p.399.

[p. 85]

Rotsoord in 1688, voor de verbouwing. Gewassen pentekening van I. de Moucheron.
Het orgineel bevindt zich in Museum Flehite, Amersfoort.

[p. 86]

De Deuren van Rotsenburg zyn zo suffisant, dat een Podagrist, in 't hartje van zyn acces, die kan openstooten, met zyn middelste vinger [...]. De Kamers van Rotsenburg, zyn 's winter zo heet als Yskelders en 't Somers zo koel als de Fornuizen eens Geelgieters, en de Vensters sluiten zo digt dat 'er een gehoornt Hert zyn takken kan tusschen in voegen, zonder de alderminste verhindering, of zonder dat zy daarom te digter sluiten.^4.

Er heerst een voortdurende herrie in en om het huis, veroorzaakt door de slecht sluitende ramen en deuren, en op de bovenverdieping is het helemaal niet uit te houden.

De boven Kamers van Rotsenburg kraaken, dag en nacht, gelyk als de verroeste herren van een dieve hok, de planke vloeren zyn in een eeuwigduurende beweeging, gelyk als de deiningen van de Spaansche Zee, en in het binnenste van die Kamers is de byeenkomst van de vier Winden, gelyk als tot Alfen de byeenkomst is der Postreiders.^5.

Pagina's lang spuit Weyerman zijn gal over het interieur van Rotsenburg, het opvallende exterieur van Rotsoord - dat er pal naast lag - en de eigenaardigheden van de familie in wiens bezit het landgoed annex steenfabriek was: de familie Van Oort. Tot een behoorlijke welstand geraakt in de steenbakkerij, had Adriaan van Oort in 1668 een lap grond gekocht nabij de Utrechtse Tolsteegpoort, aan de oevers van de Vaartse Rijn. Een fraaie plek voor een buiten, en praktisch voor zijn steen- en tegelbakkerij vanwege de rivier. Er zouden drie huizen verrijzen voor zijn drie zonen Frans, Gerrit en Barend. Rots-Oort was waarschijnlijk het hoofdgebouw. Het werd een hoog achthoekig middenhuis, bekroond door een koepel, met daaromheen vier torenvormige paviljoens. De naam van het bouwsel moet ingegeven zijn door de - in eigen bedrijf ontwikkelde - steensoort. Dat was een paarsachtig materiaal, dat via een speciaal smeltingsproces op een grillig gevormd rotsblok leek.^6. Op de gewassen tekening uit 1688 is van die grilligheid niet veel te zien. Naast het door Weyerman beschreven Rotsenburg moet er nog een ‘derde Misdragt’ zijn gebaard, Rotswyk, waarvan ik echter geen afbeelding noch beschrijving aangetroffen heb.

In 1676 neemt de oudste zoon Frans (ook: François), van beroep advocaat, het bloeiende bedrijf over.^7. Hoe oud de man op dat moment is, heb ik niet kunnen vaststellen; een jaar of 35-40 lijkt mij een goede gissing.^8. Op 1 april huwt hij Catherina Kool, dochter van een Lübeckse koopman en weduwe van een meneer Luijster. Of Frans zijn oorspronkelijke beroep nog heeft uitgeoefend, is niet zeker. Hij bemoeit zich intensief met het familiebedrijf.^9. Zelf ontwikkelt hij een marmerbewerking, die hij gebruikt als hij rond 1700 Rotsoort gaat verbouwen.

Weyerman beschrijft dit initiatief in de Ontleeder der Gebreeken I, p. 42-44. Van Oort, die hier steevast Grillo (= sprinkhaan) wordt genoemd, ziet een paar schooljongens een kaartenhuis in elkaar zetten. Onmiddellijk bestelt hij bouwlieden, kunstenaars en materialen, nadat hij uit het ‘vuurig Orakel eens Tichel-ovens’ begrepen had

als dat Grillo die Man was, die het Nootlot had voorschikt tot den Grondslaglegger

4. Ontleeder der Gebreeken I, p.66.

5. Idem, p. 67-68.

6. Maandblad van Oud-Utrecht 30 (1957), 25n.

7. Buitens binnen Utrecht. Catalogus van de tentoonstelling [...]. Z.p., 1981, p.62.

8. Geen doopdatum aangetroffen; ook in testamenten en andere stukken wordt zijn leeftijd niet genoemd. Weyerman noemt hem afwisselend ‘Methusalem’ (Ontleeder I, p.122) en ‘de honderdjarige’ (Ontleeder II, p.46). In 1668 krijgt Van Oort octrooi van het Hof; daarvóór was hij advocaat. Zijn juiste leeftijd zal wel boven water komen bij eventueel nader onderzoek.

9. Zoals op te maken is uit diverse stukken in het GA Utrecht, Not.Arch., bijvoorbeeld U 080 a 008 (machtiging echtgenote), U 056 a 021 (zaken met de stad Lübeck) en Recht. Arch., Minuten van transporten en plechten Tolsteeg.

[p. 87]

Rotsoord in 1780. Ets van J. van Hiltrop.
Het orgineel bevindt zich in Museum Flehite, Amersfoort.

[p. 88]

van Rotsoort, van dat Rolsoort, waarby de zeven wonderen des weerelds, maar Neurenbergsche Vogelkooitjes zouden schynen, en waarby het Stadshuis van Antwerpen (mirabile dictu) maar een Sentinels Schildershuisje te vergelyken zou zyn.

Van Oort breidde Rotsoort uit tot het merkwaardige bouwsel - bijna te vergelijken met de Britse follies uit de achttiende eeuw - dat op de tweede afbeelding te zien is.^10. Twee vleugels (‘by na zo lang als die van een Kuikendief’, aldus Weyerman) bouwde hij aan weerskanten van het huis, uitlopend op ronde torentjes met afgeschuinde daken. Achter het huis liet hij een halfronde tuin aanleggen met rotspartijen, een taxus-labyrinth en diverse beelden.^11.

Op Rotsoort woonde de oude Van Oort zelf, samen met een gouvernante^12. en waarschijnlijk met twee van zijn drie zonen, Adriaan (geboren in 1680) en Wouter (geboren in 1683).^13. Rotsenburg verhuurde hij kennelijk aan derden. Adrana de Visscher woont er in elk geval, en Weyerman heeft het diverse malen over huurders, het ongerief dat zij ondervinden en de desinteresse van de huisbaas. Wat betreft het lawaai dat hij beschrijft^14. zal hij geen ongelijk hebben gehad. De huizen lagen als het ware midden in het bedrijf; verspreid over het terrein stonden huisjes (‘cameren’) voor de tegelbakkers, er was een haventje voor de aan- en afvoer, kortom, rustig kan het er niet geweest zijn. Ander ongemak vormden de ‘cartouchiaansche gedragingen’ der steenbewerkers; getuige ‘de Heer D + +, die meê anderhalf jaar heeft gegroeid op de Pottebakkers Huur-Galey van Rotsenburg’, en die moest vluchten over de Vaartse Rijn om aan de ‘Tegellisten’ te ontkomen. Weyerman verwijt Van Oort dan ook in een fabel zijn huurders onder valse voorwendselen naar zijn rotsennest gelokt te hebben.^15. Enigszins teleurstellend is het zeker dat er tot nu toe geen contract boven water is gekomen, noch een civiel proces over een huurkwestie, zoals Hanou verwachtte.^16.

In de loop der maanden wordt Weyerman iets gemener in zijn aanvallen op Van Oort. Wel valt het op dat zijn poëzie slechts eenmaal badinerend wordt behandeld. In het tweede deel van de Ontleeder der Gebreeken laat Weyerman Grillo uitroepen:

Ik heb de Dichtkunde maar Zylings begroet, dat is waar, want ik heb Taal nog Vinding, nog Beschaafdheyd, en echter ben ik den Maro der Tegelbakkers [...].^17.

Dat is alles. Misschien waardeerde Weyerman zijn werk wel. De Vreede-toorts, met vreugd ontstoken op Rots-oort (1713) is inderdaad een fraai episch dichtwerk, waarin Van Oort in verheven verzen het verloop van de Spaanse Successieoorlog (1702-1713) beschrijft, vermoedelijk ter gelegenheid van de feestelijkheden in Utrecht tijdens het sluiten van de vrede. Daarbij wordt de auteur telkens onderbroken door zijn platvloersere alter ego, Grillo:

myn trouwen knecht, die op de woeste baren
Met my van kindsbeen af tot d' afgesloofde jaren
In 's werrelds oorlogschip veel stormen heeft gesmaakt,
En menn'ge bittre saus met geuren soet gemaekt;

10. Een derde afbeelding in Den vrolyke Tuchtheer (1729). Dl. II: kommentaar door A.J. Hanou. Amsterdam 1978. Voor de hier afgedrukte afbeeldingen ben ik veel dank verschuldigd aan de heer D.T. Koen van de Topografische Atlas in het Rijksarchief Utrecht.

11. Buitens binnen Utrecht (zie noot 7), p.62-63; vgl. C.J. Nagtglas, Utrecht tussen Pruis en Fransoos 1780-1800. Utrecht 1975, p.30. Weyermans beschrijving van deze verbouwing in Ontleeder I, p. 49-51.

12. Aldus Weyerman in Ontleeder II, p.45: ‘een Gouvernante, die iets korter is van 't Hoofd tot aan de Voeten, als van Heup tot Heup’.

13. In Van Oorts testament (GA Utrecht, Not. Arch. U 120 a 003) worden Wouter en Adriaan minutieuze instructies gegeven aangaande de steenbakkerij, terwijl Jan wordt vrijgesteld van verplichtingen; hij zit waarschijnlijk in Amsterdam. Campo spreekt steeds van twee zonen. De twee dochters Elisabeth en Bartha laat hij onvermeld. Zie over de familie ook (maar onnauwkeurig): Navorscher 9 (1859), p.269, 342-343.

14. Ontleeder I, p.69.

15. Beide Ontleeder I, p.123-125.

16. Zie Den vrolyke Tuchtheer (zie noot 10), p.315.

17. Ontleeder II, p.43.

[p. 89]

 

Voor 't minst de nepen van het onweer doen versagten

 

Door kluchten, boertery en vrolyke gedagten [...].^18.

Een soort Damon dus, Campo's ‘familiaare Geest’. Van Oorts gelegenheidspoëzie is een stuk minder van kwaliteit.^19. Overige dichtkundige produkten, die er geweest moeten zijn^20., heb ik niet kunnen traceren.

Naast Frans van Oort zelf komen enkele keren zijn zonen ter sprake; het meest uitgebreid in de beschrijving van Grillo's vroegtijdige dood tijdens de St.-Willibrordusnacht.^21. Beiden lijken zich schuldig te hebben gemaakt aan moord en doodslag, waarover echter in de rechterlijke archieven van Utrecht niets is terug te vinden. De een heet Kaïn. Wijlen Abel figureert nog als geest in de Ontleeder I, p.68. Hij moet wel de jongste broer Jacobus zijn, die jong gestorven is. Maar wie is de broedermoordenaar? En wie is de tweede broer, Matta-Sierva ofwel ‘de meidenslachter’, van wie Weyerman meldt dat hij ‘een Minne, die hem uyt Min poogde te helpen, drie vierde part vermoort heeft’? De enige vage aanwijzing zou het codicil bij het testament kunnen zijn, d.d. 12 augustus 1724.^22. Daarin wordt vastgelegd dat Wouter uit zijn legitieme portie f 2800,- moet overdragen aan zijn broers, de tweeling Adriaan en Jan. Een reden is niet opgegeven. Een strafkorting? Wouter wordt echter niet van zijn taken (o.m. de boekhouding) ontheven.

Voor Weyerman is Grillo, met zijn ravenzwarte allongepruik en belachelijke glazen koets, zijn jaarlijkse spreeuwenmaaltijd en zijn vierkante gouvernante^23., in de Willibrordusnacht overleden aan de fatale geur van Onnoozelheyd en Goed Vertrouwen. In werkelijkheid houdt Van Oort het nog vier jaar uit, tot hij op 2 maart 1728 op Rotsoort overlijdt. Zijn bouwkundige creatie raakt na zijn dood de reputatie van spookhuis niet meer kwijt. Verre naneef F. Nagtglas, die er sporadisch kwam aan het eind van de achttiende eeuw, herinnert zich diverse prettig gestoorde bewoners.^24. Zo woonde er een geleerde kluizenaar met een heuse electriseermachine: nazaat van Grillo, die door Weyerman ook herhaaldelijk Doctor Faustus werd genoemd?

In 1840 werd het hele complex gesloopt. Alleen het tuinhuisje mocht blijven staan, tot dat in 1962 plaats moest maken voor woekerende revolutiebouw.^25. Weyermans wereld raakt steeds verder uit het zicht.

18. Vreede-toorts, met vreugd ontstoken op Rots-oort, den 14. Somermaand 1713. Tweeden druk. Te Utrecht, by Willem van de Water, boekverkooper. 1713, fo. A2. Al gaat het hier inderdaad om een goed gedicht, ik kan de observatie van A.J. Hanou in Den vrolyke Tuchtheer (zie noot 10), als zou er ‘bepaald verwantschap’ zijn met de stijl van JCW, niet onderschrijven. Wel komt uit dit gedicht, en uit de hieronder te noemen gelegenheidspoëzie een typische Verlichtingsfiguur te voorschijn, met zijn geloof in de rede en vooral gezond verstand. Misschien klinkt er ook nog een doperse moraal in door. Dat kan ik niet goed beoordelen. Van Oort heeft echter aan de gevel van zijn lustoord en zijn tuinhuis diverse beelden van hervormers en wederdopers laten plaatsen.

19. (a) Geboortetoorts, met veel vreugde ontstoken op den 63en verjaerdag van den doorluchtigen heer Diderik van Veldhuysen, heer van Heemstede, enz. [...]. 1714.
(b) Huwelyk-toorts, met vreugde ontstoken door Frans van Oort, ter Bruylofte van den Heer Wilhelmus van Eenhoorn, en Juffrouw Magdalena van Oort, in den echt vereenigt den Isten dag van de 10de maend des jaers 1720.
(c) Mydrechtse vreugdegalmen over het verjaren van den doorluchtigen heer Cornelis Beerninck, Heer van Outhuysen etc. oud geworden 58 jaren, den 27. van meymaend 1723.
Deze drie gedichten zijn bijgebonden bij de Vreede-toorts, in het ex. UBA 1147 D 2. Voor de titelpagina van de Vreede-toorts is een franse titel geplakt: Frans van Oorts Gedichten. Joh. van Abkoude noemt in zijn Naamregister (Leiden, by Samuel Genet en Cornelis de Pecker, 1745, p.269) nog een Ontstokene Roos en Stuarts ongelukkige heerschappy van 1650, beide duodecimootjes. In het Aanhangsel en vervolg (Leiden, by Samuel Genet, 1745) echter, worden de werkjes Ontlookene Roos [...] rakende Carel II. Dordt 1662, en Herstelde Majesteyt toegeschreven aan een zekere J. van Oort. Zijn broer Johannes misschien?

20. Zoals blijkt uit diverse passages in de gelegenheidspoëzie: volgens Huwelyks-toorts, fo. A2, zou hij kortelings een vers geschreven hebben over de ‘de dood'lyke gevaren van 't Echtebed’; volgens Mydrechtsche vreugdegalmen, fo. A2v, heeft hij enkele jaren achtereen, waarschijnlijk ter gelegenheid van zijn spreeuwenmaaltijd, ‘boertery en so wat kitteltuycht’ geschreven.

21. Ontleeder II, p.41-48.

22. GA Utrecht, Not. Arch. U 120 a 003.

23. Over de glazen koets: Ontleeder I, p.62 en 112. De spreeuwenmaaltijd: Ontleeder I, p.41.

24. C.J. Nagtglas, Utrecht tussen Pruis en Fransoos 1780-1800. Utrecht 1975, p. 31-32.

25. Maandblad van Oud-Utrecht 35 (1962), p.80 en 90.