Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 12

[p. 18]

Schimpschriften en gestempelde penningen. Over de voorrede bij de Amsterdamsche Hermes.
Riet Hoogma ^*

‘een Weesjongens rok’: zo betitelde Weyerman de voorrede en de verklaring van de titelprent van de Rotterdamsche Hermes.^1. Hij hield uitgever Arnold Willis verantwoordelijk voor deze misbaksels. Het zes pagina's tellende voorwoord bij zijn tweede tijdschrift: Het papiere voorhangsel voor den Amsterdamssen Hermes kan dan ook met recht zijn eerste voorrede als tijdschriftauteur genoemd worden. Het is van belang door zijn programmatische karakter.

Zoals Weyerman zelf aankondigt, valt de voorrede in twee delen uiteen. De lezer kan er ‘des Schryvers meening, benevens den oorsprong der Schimp - Hekel - en Steek-dichten’ in vinden.^2. Het literair-historische betoog over het schimpschrift vormt het eerste en grootste deel van de tekst. Over het algemeen is Weyerman vrij karig met het opgeven van bronnen. Bij een passage over de oorsprong van de term satira verwijst hij echter in een noot naar ‘Casaubonum, & d'Acier’. Hij noemt hier twee figuren die de gedachtenvorming over de satire in belangrijke mate beïnvloed hebben, de eerste als geleerde, de tweede als popularisator. Alvorens Weyerman zelf aan het woord te laten, wil ik deze bronnen kort bespreken.

Isaac Casaubon, de Franse classicus, publiceerde in 1605 zijn beroemde verhandeling De satyrica Graecorum poesi & Romanorum satira libri duo. Vóór die tijd heerste er in de literatuur over de satire grote verwarring over de etymologie van het woord en de geschiedenis van het genre. Het woord satira leidde men doorgaans af van het Griekse woord saturos (satyr), de bosdemon met bokspoten, die stond voor zinnelijkheid en losbandigheid.^3. Het genre had zich naar men dacht ontwikkeld uit het Griekse satyrspel, de korte komedie die werd opgevoerd na afloop van de Griekse tragedies.^4. Casaubons verhandeling zette de zaken op wetenschappelijke wijze recht: zijn theorie wordt in grote lijnen gedeeld door de hedendaagse filologen. Geen geringe prestatie voor een zestiende-eeuwse geleerde!

Casaubon nu legde uit dat het woord satira afgeleid was van het Latijnse satur

* Observatie, geschreven voor de jaarvergadering van 7 jan. 1989.

1. ‘Anubis aanmerking over de Voorreden, en de verklaaring der Titelplaat, van den Rotterdamschen Hermes.
Ider eeuw brengt iets zeldzaams voort, gelyk als men klaarblykelyk bespeurt in de tegenwoordige eeuw drie en twintig, waar in een Boekverkooper voor Snyder speelt, en Hermes papiere Wicht een Weesjongens rok aan past, die zo zindelyk geplooit is als de huik van een Winkel diefegge, die op 't feit betrapt zynde; door de barmhertige pooten van 't graauw in de modder gebalzemt wordt (...)’. Amsterdamsche Hermes, dl. II, p. 135.
Zie over Willis: P. Altena. ‘Doldriftiger Monster verscheen ons noit aan de Maze’ in Med. JCW 10 (1987), p. 82 e.v.

2. Amsterdamsche Hermes, dl. I, p. [III].

3. Er circuleerden nog enkele andere afleidingen. Vgl. C.A. van Rooy, Studies in classical satire and related literary theory. Leiden 1965.

4. J.C. Scaliger in zijn Poetices libri septem (1561) en Daniel Heinsius in De satyra Horatiana (1612) verdedigden deze theorie, die overigens verband hield met enige misvattingen over het Griekse satyrspel en de zg. Oude Komedie. Zie Van Rooy, a.w., hfd. 6, 7 en 8.

[p. 19]

(vol, rijk beladen, verzadigd). Een satura (met het geïmpliceerde substantief lanx, schaal) was een schaal met gemengde vruchten, die tijdens offerfeesten aan Ceres en Bacchus geofferd werd.^5. Het woord werd later toegepast op allerlei zaken van een gemengd karakter. Aldus werden gedichten met een gemengde thematiek en gevarieerd metrum saturae genoemd. Wat betreft de oorsprong van het genre stelde Casaubon dat er geen relatie bestond tussen de Romeinse satire en het Griekse satyrspel.^6. Volgens hem was de satire een van oorsprong Romeins genre, zoals Quintilianus (‘satura quidem tota nostra est’) en Horatius (‘quam rudis et Graecis intacti carminis auctor’) verklaard hadden.^7. De mening van deze auteurs was tot dan toe terzijde gelegd, uitgaande van de populaire opvatting dat de Romeinen ‘alles’ van de Grieken hadden overgenomen.

Bij zijn omschrijving van het genre ging Casaubon uit van zijn etymologie. Hij noemde de satire ‘verhalend’ (d.w.z. niet-dramatisch) maar vooral: een mengelmoes, een mengeling van vele zaken.^8. Alles behoorde tot de stof van de satire. Ondanks tegenstand van o.a. Daniel Heinsius^9. werd Casaubons theorie gaandeweg geaccepteerd. Tegen het einde van de zeventiende eeuw verschenen er diverse theoretische verhandelingen waarin men uitging van diens opvattingen.^10. Eén van deze essays werd geschreven door André Dacier, de tweede naam in Weyermans voetnoot.

André Dacier (zeldzaam voorbeeld van ‘de echtgenoot van’) was getrouwd met Anne Dacier, één van de protagonisten in de Querelle in Frankrijk. Zelf was hij een niet onverdienstelijk classicus. In zijn Discours sur la Satire^11. volgde hij Casaubon op hoofdpunten, dat wil zeggen wat betreft de etymologie van de term en de oorsprong van het genre. De grote Latijnse satirendichters worden uitvoerig besproken. Een verkorte versie van zijn betoog werd gepubliceerd als voorwoord in deel 6 van zijn editie (met vertaling) van het complete werk van Horatius.^12. Via deze teksteditie heeft Préface sur les satires d'Horace een veel grotere verspeiding gekend dan het Discours. Als Weyerman Dacier zelf benut heeft (indirecte ontlening is evenzeer mogelijk), dan zal hij eerder de Préface gelezen hebben dan het essay. Wat Casaubon betreft, er zijn geen concrete aanwijzingen dat Weyerman rechtstreeks uit diens tekst geput heeft.

Bezien we nu wat Weyerman over het onderwerp satire te zeggen heeft: ‘Het Schimpschrift is bynaar zo oud als den mensch zelfs; want Schimp vergezelschapt de overtreeding (...)’.^13. Nadat hij gesteld heeft dat er een groot verschil is tussen de Griekse en Romeinse schimschriften,^14. citeert hij de eerdergenoemde uitspraken van Quintilianus en Horatius: ‘Dit wist Quintiliaan wel, toen hy zeide; het Schimpschrift is alleen eigen aan de Latynen: en Horatius noemt een Steekdicht (...) een Dichtkunde onbekent aan de Grieken.’^15. Vervolgens legt hij uit waar de term satira vandaan komt:

Het woord Satyra spruit niet uit het woord Satyr een Bosgod, gelyk de Schoolmeesters de onnozele Jongens wysmaaken, maar, ter contrarie, uit het woord Satur, (dat is) Vol, om dies wil dat de Heidenen (...) een Koelbak vol van allerhande vruchten, gewoon waaren te offeren aan Ceres en aan Bacchus. Naderhand wierd het woord Vol vermengt onder allerlei zaamenmengselen, en een Dicht, 't zaamgekneet uit aangenaame en kittelende vaerzen, wierd Satyra gedoopt; ja eindelyk

5. Isaac Casaubon, De satyrica Graecorum poesi & Romanorum satira libri duo. Paris 1605. (geraadpleegd: A facsimile reproduction with an introduction by P.E. Medine. New York 1973) p. 318-319.

6. Casaubon, a.w., p. 318-322 en 280-286.

7. Quintilianus, De institutione oratoria 10,1,93 (‘de satire is helemaal Romeins’). Horatius, Sermones, I,10,66 (hij spreekt over Ennius ‘als de onervaren stichter van een door de Grieken niet aangeroerde dichtkunst’).

8. Casaubon, a.w., p. 324.

9. Zie de in noot 4 genoemde titel.

10. Medine, inleiding bij de in noot 5 genoemde uitg., p. XI.

11. ‘Discours sur la satire, où l'on examine son origine, ses progrès, & les changemens qui lui sont arrivez’ in: Histoire de l'Académie Royale des Inscriptions et belles lettres (...) Avec les Memoires de litterature Tirez des Regîtres de cette Académie, depuis son Renouvellement jusqu’ en MDCCX. Amsterdam 1719-1736. Dl. 3, p. 246-304. Het jaar van de eerste druk is mij niet bekend.

12. Geraadpleegd: Ouevres d'Horace en latin et en françois, avec des remarques critiques et historiques par M. Dacier. 5e éd. Hamburg 1733. (eerste druk Paris 1681-89).

13. AH I, p. [III].

14. AH I, p. [IV]. Weyerman spreekt van ‘Sillesche Schimpschriften’, verwijzend naar de Silloi, fragmentarisch overgeleverde spotdichten waarover Casaubon en Dacier theoretiseren.

15. AH I, p. [IV]. Vgl. Dacier, Préface, p. IV.

[p. 20]

viel het Schouwburg ook in de smaak der Schimpschriften, en het is, tot dato deezes, in de bezitting gebleeven van die smaak.^16.

Een beknopte en heldere uiteenzetting van de kwestie, waar weinig op aan te merken valt. De hooghartige sneer naar de schoolmeesters dient Hermes' streven een beeld van verbluffende geleerdheid op te bouwen: het waren geleerden als Scaliger en Heinsius die deze opvattingen verdedigden.^17.

Er volgt dan een parafrase van vers 275-77 van Horatius' Ars Poetica over Thespis, ‘de eerste, die de Blyspelen invoerde (...)’^18.. Dit wordt verbonden met een uitval naar de eigentijdse toneelspelers wegens veelvuldige dronkenschap. De functie van deze hele passage is mij niet duidelijk.^19.

Het sluitstuk van de verhandeling over het Schimpdicht is een opsomming van namen van voorgangers en tijdgenoten. Drie groepen auteurs worden ten tonele gevoerd en met een afnemende graad van waardering becommentarieerd. De eerste groep wordt aldus beschreven:

De Poëet Menippus is een der allerbefaamste Schimpdichters geweest, zynde in die styl, meesterlyk nagevolgt door Varro. Het boek van Seneca, over den dood van Claudius, Boëthius vertroosting der Wysgeerte, Petronius die Nero's wellust afmaalt, Erasmus lof der Zotheid, de Eutopia van Morus, het sprookje van de Kuip, en alzulke tractaaten (Boethius echter uitgezondert, die zo deftig prykt in een Inlandsche nachtrok, en in een gestikte muts van Point de Marseille) zyn altezaamen Schimp - en Hekelschriften.^20.

Swift met zijn Tale of a Tub is hier de enige tijdgenoot. Dat de hele groep bij Weyerman in aanzien staat, moet min of meer afgeleid worden uit zijn commentaar bij de overige namen:

De Steekdichten van Regnier, Boileau, Oldham, Rochester, Bucquingam, Prior, Bake, Vondel, en diergelyke welmeenende Fransse, Engelsse en Nederlandsse Dichters, zal Hermes (nu ze al genoemt zyn) met een diep stilzwygen, overstappen;^21.

De derde groep:

de Wynmoer en Gest van een pak onaanmerkelyke Hekelschryvers, die, gelyk als de Herdoopers hun eertyds opwierpen tot Profeeten, desgelyks, onder den geusurpeerden term van vermakelyke Schryvers koomen aankruipen, zyn onwaardig 't gewag, en de verontwaardiging van Hermes.^22.

Volgen titels als Fabrikeur in brieven, Mensch ontmaskert, en natuurlijk Argus. Het afgeven op deze collega-auteurs zal in de loop van Weyermans werk een toop worden.

Het zal duidelijk zijn dat deze catalogus van namen geen compleet overzicht van de ontwikkeling van het genre wil geven. De Latijnse verssatire, van Lucilius tot Juvenalis, wordt zonder meer overgeslagen. De prominente plaats krijgen de klassieke menippeïsche satire (gekenmerkt door de vermenging van proza en poëzie) én de moderne proza-satire. Een voor de hand liggende keuze gezien de aard van Weyermans werk. Het merkwaardige in de opsomming is dat Boethius eerst ge-

16. AH I, p. [IV]. Vgl. Dacier, Préface, p. IV-V.

17. Zie noot 4.

18. AH I, p. [IV].

19. De passage zou eerder passen in een betoog waarin uitgegaan wordt van de associatie met het satyrspel. Thespis is immers volgens de traditie de initiator van de Griekse tragedie, en het satyrspel was daarvan de pendant. Daniel Heinsius meende overigens dat Thespis de uitvinder van het satyrspel was. J.H. Meter, The literary theories of Daniel Heinsius. Assen 1984, p. 102.

20. AH I, p. [V]. Vgl. Dacier, Préface, p. XII: ‘Voila une légère idée des Satires Menippées de Varron. Le livre de Séneque sur la mort de Claudius, celui de Boëce de la Consolation de la Philosophie, celui de Pétrone sont autant de Satires entieremant semblables à celles de Varron’.
Opvallend afwezig bij Weyerman en Dacier is de Griekse schrijver Lucianus.

21. AH I, p. [V].

22. idem

[p. 21]

noemd en vervolgens als het ware weer geschrapt wordt. Nu is Boethius ook een uitzondering in deze groep. Zijn De consolatione philosophiae is een serieuze tekst zonder enige satirische strekking, maar heeft de vorm van een menippeïsche satire. Als zodanig wordt hij door zowel Casaubon als Dacier genoemd. Weyermans (kennelijke) verwarring heeft te maken met de meerduidigheid van het begrip satire.^23. Het globale onderscheid dat in de moderne literatuur gemaakt wordt, heeft betrekking op enerzijds het historisch begrensde genre van de Latijnse satire (de verssatire én de menippeïsche) en anderzijds het ruime begrip van satire als spot, sociale kritiek, in elke mogelijke literaire vorm.^24. Tegen het einde van de zeventiende eeuw wordt dit onderscheid door de theoretici voor het eerst geformuleerd, o.a. door Dacier.^25. Weyerman werkt zijn opmerking over Boethius helaas niet uit, zodat we in het ongewisse blijven over zijn gedachtengang op dit punt.

Bijzonder diepgravend is Weyermans verhandeling over het schimpdicht niet. Wel toont hij aan dat hij op de hoogte was van de theorievorming rond dit onderwerp.^26. De primaire functie van dit deel van het Voorhangsel is ongetwijfeld het zich plaatsen in de satirische traditie, van Juvenalis tot Swift. Dit in aansluiting op de ondertitel van de Amsterdamsche Hermes en het Juvenalis citaat op de titelpagina.^27.

De aankondiging dat behalve het schimpdicht, ook de bedoelingen van de schrijver in dit voorwoord aan de orde zullen komen, kan bij de literair geschoolde lezer bepaalde verwachtingen hebben gewekt. De voorrede lijkt zich zo te plaatsen in de traditie van de satire-apologie. Een traditie die gevestigd werd door de drie grote Latijnse satirendichters en die in de zeventiende en achttiende eeuw nog springlevend was.^28. Het komt erop neer dat de satiricus (in een openingsgedicht of een voorwoord) zijn keuze voor de satire rechtvaardigt door te wijzen op illustere voorgangers, en vervolgens zijn eigen intenties verwoordt. Hij schrijft satiren uit een persoonlijke impuls (verontwaardiging), omdat hij niet anders kan, of hij hekelt de feilen van zijn tijdgenoten om de zeden te verbeteren.

Weyerman echter, formuleert zijn bedoelingen aldus:

Wat nu Hermes oogmerk zy, is als nog een geheim. Maar hy sustineert (en met veel schyn van waarheid) dat zyn eerste oogmerk is, om de geschreeve Copeijen tegens de gestempelde penningen, en om die penningen tegens de vermakelykheden des leevens te verruilen (...) want hy, die zig zo weinig bekreunt met het geen hem zelfs, en zelfs van naarby raakt, bekommert zig zeer zelden met de uitkomst der zaaken van zyn Tydgenooten; (...)^29.

In de laatste drie pagina's van het Voorhangsel horen we niets meer over het schimpschrift, laat staan over Weyermans motieven als satiricus. Het lijkt er veel op dat we dit deel moeten lezen als parodie op de traditionele apologie van de satiricus. Alleen in deze optiek is er een relatie te bespeuren tussen het eerste en het tweede deel van het voorwoord.

Toch is er geen sprake van een complete omslag van ernst naar parodie. Terwijl Weyerman de spot drijft met sociaal-ethische intentieverklaringen, formuleert hij intussen wel in een paar alinea's een poeticaal program. Hij geeft een trefzekere typering van zijn eigen werk en combineert dat met enkele uitspraken die als poeticale voorschriften opgevat kunnen worden.^30. Het komt uiteindelijk neer op één norm: variatie, en één doelstelling: het amuseren van de lezer. Geslaagd is de

23. Zie J. Brummack, ‘Zu Begriff und Theorie der Satire’. In: Deutsche Vierteljahrschrift fÜr Literaturwissenschaft und Geistesgeschichte 45 (1971), Sonderheft, p. 275-377.

24. De Latijnse satire wordt doorgaans gedefinieerd aan de hand van het ‘gemengde’ karakter en een aantal vormkenmerken. Een satirische strekking is geen onmisbaar kenmerk.

25. Volgens Brummack, a.w., p. 284, 308 was Dacier zelfs de eerste.

26. De relatief grote aandacht voor de etymologie van de term was een normaal verschijnsel in de literatuur over de satire. Dit werkt nog altijd door in de moderne studies.

27. De ondertitel luidt: ‘Een historisch, poëetisch, en Satyrisch verhaal van de zotheden der voorby zynde, der tegenwoordige, en der toekomende Eeuw; benevens eenige liefdens gevallen, staatkundige Coffihuis opmerkingen, en Courant-perioden.’ Het citaat van Juvenalis is vers 1-4 uit zijn tweede satire en staat in forse letter op de titelpagina. Op pagina 2 wordt de openingsregel van de eerste satire van Persius geciteerd. Het is overigens de vraag of Weyerman zelf verantwoordelijk was voor de tekst van de titelpagina.

28. L.R. Shero, ‘The satirist's apologia’. In: University of Wisconsin Studies in language and literature 15. Madison 1922. (Classical Studies II), p. 148-167. Voor achttiende-eeuwse voorbeelden: C.M. Geerars, ‘Theorie van de satire’. In: Documentatieblad Werkgroep 18e eeuw 15/16 (1972), p. 1-41.

29. AH I, p. [VI].

30. AH I, p. [VII]:
‘Vorders zal de Leezer zien (mits dat zyn Lantaarens helderder zyn dan die van een stikziende Mof,) dat de Hermetische styl los, en dat de weinige veerzen irregulier zyn, het geen een talent is, dat Flaccus grootelyks admireert in zyn konst der Poëezy (...)
Zyn sprookjes zyn kort en beknopt, en zyn beeter gebonden dan heet zand, of de geschifte saussen van Pieter oom (...) Het zweet breekt de toehoorders uit, wanneer een lam, loom, en log Praatjes-maaker, een sprookje opheft; maar wanneer een verminkt Schryver, in een Styl, die meer aazen te ligt weegt, dan een besnoeide spaansche Pistolet, zyn Leezers aanrandt, verbeelt zig Hermes, dat hy een struikrover ontmoet, die de Reisigers met een snaphaan attacqueert, waar van de vuursteen gemaakt is uit komyne Kaas.’ Als slot van het voorwoord citeert Weyerman La Fontaine:

Bornons ici nôtre carriere,
Les longs ouvrages me font peur.
Loin d'epuiser une matiere,
On n'en doit prendre que la fleur.

[p. 22]

schrijver die ervoor zorgt dat zijn lezers niet in slaap vallen.