Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 11

[p. 16]

Enkele motto's in de Amsterdamsche Hermes^*
Riet Hoogma

In De Leevens Byzonderheden van Johan Hendrik, Baron van Syberg heeft Weyerman een bewerking opgenomen van een passage uit Zodiacus Vitae, een gedicht in twaalf boeken van de zestiende-eeuwse Italiaan Marcellus Palingenius. Deze passage, afkomstig uit boek 10, behelst een allegorische beschrijving van het alchimistische proces, de transmutatie en is dan ook in Syberg geheel op haar plaats.^1. Al veel eerder dan in Syberg, namelijk in nummer 2 van de Rotterdamsche Hermes, laat Weyerman blijken deze passage te kennen, terwijl de eerste regel ervan nog nagalmt in het Vermakelyk Wagen-Praatje van 1739.^2. De alchimie is echter slechts één van de vele aspecten van Zodiacus Vitae. Het is een omvangrijk en intrigerend gedicht: voor een deel een cosmologie, voor een groter deel een moralistische tirade tegen de verdorvenheid van de mens. Het is geschreven vanuit een onorthodox religieus standpunt, waarin neoplatonische en hermetische invloeden niet ontbreken. Over de auteur, wiens echte naam Pier Angelo Manzolli was (hij leefde van ca. 1500-1543) is vrijwel niets bekend. Na zijn dood kwam het boek op de index en werd van de weeromstuit zeer populair in de protestantse landen. Het verbod betrof waarschijnlijk zowel het onorthodoxe wereldbeeld als de felle aanvallen op monniken en pausen.^3.

Op zoek naar mogelijke sporen van Palingenius in andere werken van Weyerman trof ik zijn naam herhaaldelijk aan in de Amsterdamsche Hermes. In nummer 7 van deel I bijvoorbeeld heeft Weyerman een vertaalde passage opgenomen, een felle aanval op het monnikendom.^4. Waar het mij hier echter om gaat is het feit dat Palingenius in deel I van de Amsterdamsche Hermes^5. maar liefst achtmaal een motto leverde: hij is daarmee ‘topscorer’.^6.

Eén van de acht motto's is alweer de eerste regel van de transmutatiepassage. De betreffende aflevering gaat dan ook over alchimie.^7. De overige zeven zijn van andere aard. In aflevering 9 tot en met 15 van de Amsterdamsche Hermes vertelt Weyerman een vervolgverhaal. Uit een zogenaamd Scythisch manuscript heeft hij de lotgevallen van de arts c.q. gifmenger Mumin Gaseli opgediept. Niet toevallig een Scythisch manuscript: de Scythen stonden bekend als notoire gifmengers. Het verhaal beschrijft de inwijding van de held in de geheimen van de geneeskunst, hetgeen zoals altijd bij Weyerman neerkomt op de kunst van het om zeep brengen van mensen. Alle zeven afleveringen van het feuilleton hebben een citaat uit Zodiacus Vitae als motto. De citaten zijn afkomstig uit één aansluitende passage uit boek 5. Weyerman heeft de passage in stukjes geknipt (hier en daar iets weggelaten) en in de oorspronkelijke volgorde boven de afleveringen gezet. Kortom, ook de motto's vormen een feuilleton. Deze versregels formuleren in algemene termen ongeveer hetzelfde oordeel over de geneesheren als Hermes in zijn ietwat omslachtige en fors aangezette Scythen vertelling. De artsen wordt verregaande onkunde, hebzucht en

* Observatie gehouden tijdens de jaarvergadering van 9 januari 1988.

1. Jacob Campo Weyerman. De Leevens Byzonderheden van Johan Hendrik, Baron van Syberg. Uitg. en ingel. door een werkgroep Amsterdamse neerlandici o.l.v. A. Hanou en H. Stouten. Deventer 1984, dl. I, p. 30, dl. II, pp. 109-112.

2. ‘Audite, atque animis mea dicta recondite vestris’ (Zodiacus Vitae boek 10, vers 213), in Weyermans eigen versie ‘Hoor, en verberg in uw geheugen dit ons zeggen’ (Syberg dl. I, p. 30). Zie Jacob Campo Weyerman. Het vermakelijk wagenpraatje. Opnieuw uitg. en van een inl. en comm. voorzien door G. Maréchal. Muiderberg 1985, p. 76 en 97. Het vers is hier overigens gebruikt zonder enig verband met de alchimistische betekenis van het vervolg. Zo ook in de Amsterdamsche Hermes. Amsterdam, Hendrik Bosch, 1721-1723, dl. II, p. 116.

3. Het gedicht verscheen in Venetië ca. 1534. Het kende vele edities en diverse vertalingen. Er is geen recente editie, de standaard uitgave is van C.H. Weise, Leipzig 1832. Ik raadpleegde de editie van 1698, verschenen te Rotterdam bij Isaac van Ruynen en die van 1722, Rotterdam, Joannes Hofhout (in verband met de aanwezigheid van een versnummering). De 12 boeken hebben elk de naam van een teken uit de dierenriem als titel. Weyerman vermeldt bij zijn citaten soms de titel van het boek i.p.v. de hoofdtitel. Zie over Palingenius o.a. L. Keller. Palingène, Ronsard, du Bartas.

4. AH, dl. I, p. 55. Het gaat om boek 5, vss. 588-604 van Zodiacus Vitae.

5. In deel II van de AH hebben afl. 1 en 22 eveneens een motto uit Zodiacus Vitae, resp. uit boek 8 en 3.

6. Ter vergelijking: Vergilius en Ovidius komen viermaal voor. In deel II voert Juvenalis de lijst aan met acht motto's.

7. AH, dl. I, p. 185.

[p. 17]

onverschilligheid ten opzichte van het leven van de zieke verweten.^8. Daarbij moet opgemerkt worden dat Palingenius in Zodiacus Vitae niet in louter negatieve bewoordingen over de geneeskunst spreekt. Wel geeft hij de voorkeur aan de chirurgijn, omdat deze zich met zichtbare en controleerbare zaken bezighoudt.

Het gebruik van het motto als middel om afleveringen aan elkaar te koppelen komt in het eerste deel van de Amsterdamsche Hermes nog een keer voor. De samenspraak tussen een kamerheer van paus Leo X en een dito van Willem III is verdeeld over de afleveringen 50 en 51 en beide hebben het zelfde motto: ‘oderint dum metuant’ ofwel ‘laat ze haten, als ze me maar vrezen’. De samenspraak gaat onder andere over pausverkiezingen en het motto slaat kennelijk op de tirannie van het pausdom.^9.

Niet in alle afleveringen van de Amsterdamsche Hermes lijkt Weyerman het motto zo doelbewust te gebruiken. Over het algemeen hanteert hij het losjes en gevarieerd en dat typeert hem.. Soms geeft het motto een aanduiding of aankondiging van het onderwerp dat in een bepaalde aflevering centraal staat.^10. Vaak dient het motto alleen als opstapje tot een korte inleidende beschouwing, terwijl het nummer over iets heel anders gaat.^11. Het zou de moeite lonen het motto bij Weyerman nader te onderzoeken.

Een apart geval is het eerste nummer van de Amsterdamsche Hermes. Dit heeft een regel uit Plautus' komedie Amphitryo als motto: ‘wacht een poosje tot hij (zij) helemaal uitgeslapen is’.^12. De context van het citaat is de verwarring die ontstaat als Amphitryo thuiskomt bij zijn vrouw Alcmene zonder te weten dat zij even tevoren al Jupiter heeft begroet, die zijn (Amphitryo's) gedaante heeft aangenomen. De slaaf Sosia meent dat Alcmene aan zinsbegoocheling lijdt en komt dan tot de genoemde uitspraak. De tekst van aflevering 1 is met het motto verbonden door de elementen slaap, zinsbegoocheling en de heilzame uitwerking van de slaap. We treffen Hermes aan terwijl hij piekert over de toekomstige inhoud van zijn tijdschrift. Hij valt in slaap en wordt bezocht door een demon, Origo. Deze neemt hem mee naar een onderaards gewelf van de Olympus, waar zich de afgestroopte slangenhuiden van diverse ‘plagiarissen’ en ‘oversetters’ bevinden. De tocht eindigt met een verjongingskuur voor Hermes, en hij krijgt als advies mee:

Gebruyk dikmaals eene aangenaame Omschrijving, doch noit eene barre Navolging; want een Man die gestadich iemant achtervolgt, zal hem nimmermeer voorby loopen.

Hermes komt dus met een nieuw elan uit zijn droom tevoorschijn.^13.

Bij het doorbladeren van dit eerste nummer valt meteen op dat het een beetje aan bloedarmoede lijdt. De laatste twee pagina's bevatten voornamelijk bladvulling (ruim gezet) en dan nog blijft er een halve pagina wit over. In nummer twee zegt Weyerman er zelf iets over. Hij verzoekt de lezer om clementie met betrekking tot de eerste aflevering ‘zynde dezelve gecalculeerd onder d'Eclips van eene moortdadige koude koorts’. Verderop is sprake van zetfouten die worden toegeschreven aan de ‘absentie van de auteur en de haastigheid van den corrector’.^14. Dit alles lijkt er op te wijzen dat het nummer tot stand kwam in grote haast of in een periode van gebrek aan inspiratie. Misschien moeten we het motto dan ook opvatten als

8. Hier volgt de tekst van de motto's volgens de editie 1698, p. 93. De vertaling heeft geen esthetische pretenties.

Clinicus ipse autem, qui nunc physicus quoque fertur,
Dum lotium infelix spectans, inde omnia captat,
Dum tentat pulsum venae, dum stercora versat,
Fallitur & fallit:
...
Hic alius contra sceleris mercede recepta,
Causatur superos, ac fatis imputat ipsis
Si quis obit, laetusque implet multo aere crumenam.
Heu mihi, paene omnes casu, non arte medentur:
...

at isti,

De quibus est sermo, de centum vix erit unus
Quem sanare queant, quem non fortasse trucident.
Unde istud? nisi quod pars horum maxima nescit
Quid faciat, quid sit prorsus medicina: sed ipsi
Dum tantum incumbunt sophiae, & dialectica discunt
Vincla, quibus valeant inductum nectere vulgus,
Vix elementa artis medicae, & primordia libant.
Sic labyrinthaeis ambagibus ad sua tecta
Instructi redeunt: atque enthymemata vibrant:
Hinc tumidi incedunt, hinc publica praemia poscunt:

De geneesheer echter, die nu ook physicus heet, bedriegt zichzelf en bedriegt anderen, terwijl hij, de ongelukkige, de pis kijkt, waaruit hij alles opdiept, terwijl hij het kloppen der aderen voelt, en terwijl hij de stront omspit. (...) Hier daarentegen, na het loon voor de misdaad ontvangen te hebben, geeft een ander de schuld aan de goden en schrijft het toe aan het lot zelf wanneer iemand sterft, en vult verheugd zijn geldbuidel met veel geld. Wee mij, bijna allen genezen door het toeval en niet door de kunst! (...) Maar die artsen waarvan sprake is, van de honderd zieken zal er nauwelijks één zijn die zij kunnen genezen, die zij niet toevallig vermoorden. Hoe dat komt? Behalve dat het grootste deel van hen niet weet wat een geneesmiddel bewerkstelligt, en wat het precies voorstelt - maar ook hebben ze nauwelijks geroken aan de beginselen en de uitgangspunten van de medische kunst, terwijl zij zich slechts werpen op de filosofie en de boeien van de dialectiek leren om daarmee het ongeletterde volk te kunnen knevelen. Zo, onderricht in het labyrinthische ronddolen, keren zij naar huis terug en slingeren enthymemen. Om deze reden lopen ze rond met hoge borst, om deze reden eisen ze beloningen van de gemeenschap.
Afgezien van enkele spellings- en interpunctievarianten wijkt de in de AH geciteerde tekst op drie punten af:
vers 802 in felix
vers 818 indoctum (dit is blijkens andere edities de juiste lezing)
vers 822 tum incedunt
De verdeling van de verzen over de afleveringen 9 t/m 15 is: 801-804, 807-809, 810, 812-814, 815-816, 816-819 en 820-822.

9. Weyerman schrijft de spreuk ten onrechte toe aan keizer Nero. Het is een in de oudheid populair gezegde, vaak geciteerd door Cicero en Seneca. Volgens Suetonius was het de lijfspreuk van Caligula. (Calig. 30).

10. Een aardig voorbeeld is het motto van aflevering 32 (dl.I, p. 249), een citaat uit boek 5 van Astronomica van Manilius (le eeuw n. Chr.). Ik geef hier de tekst volgens de Amsterdamsche Hermes, die op diverse plaatsen afwijkt van de editie G.P. Goold (Loeb Class. Libr.). De tekst van dit 5e boek gaat over sterrebeelden (onderverdelingen van de dierenriem) en hun invloed op de stervelingen.

Aut (= Ac) tenues ausus sine limite gressus,
Certa per extentos ponit vestigia funes;
Es (= Et) coeli meditatus iter, vestigia perdit,
Per vacuum & pendens populum suspendit ab ipso.

En hij die het risico genomen heeft van smalle stappen zonder baan, plaatst vaste voetstappen over gespannen touwen; en als hij het plan opvat de weg omhoog in te slaan, verliezen zijn stappen door de lucht terrein, en al zwevend trekt hij de gespannen aandacht naar zich toe.
Het nummer gaat over koorddansers, waaronder ‘Milady Mary’. Zie Med. JCW no. 26 (april 1980), p. 266.

11. Zie bijvoorbeeld aflevering 5 (dl.I, p. 33). Het Franse citaat (de herkomst is mij niet bekend) over de eenzaamheid sluit direct aan bij de inleidende mijmering over dit onderwerp die op p. 34 abrupt wordt afgebroken.

12. ‘Paulisper mane, dum edormiscat unum somnum’. Plautus, Amphitryo, 2,2,65 (Ed. P. Nixon, dl. I, p. 72 (Loeb Class. Libr.)

13. AH, dl. I, p. 6-7.

14. AH, dl. I, p. 16.

[p. 18]

een verzoek aan de lezer om geduld te oefenen. Misschien bedoelt het te zeggen: wacht even lezer, ik ben nog niet in vorm, laat me op krachten komen en in het volgende nummer ga ik echt van start.^15.

15. Hoe het ook zij, dit eerste nummer is niet echt een klaroenstoot. Misschien een teken dat Weyerman het tijdschrift eenvoudig beschouwde als voortzetting van de Rotterdamsche Hermes onder een andere naam?