Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 10

[p. 89]

Boekbespreking

Het dagverhaal van Aafje Gijsen 1773-1775 toegel. en van aant. voorzien door J.W. van Sante. Wormerveer, uitg. Noord-Holland, 1986.

Dagboeken uit de periode vóór het jaar 1800: uitgaven daarvan zijn, denk ik, op de vingers van twee handen te tellen. Elke aanwinst is dus welkom. Des te meer daar nu het dagboek van een vrouw (dus nu eens geen Braatbard, of Bicker Raye) het licht ziet. Een vrouw: nu ja - 't is een dochter uit een Zaanse doopsgezinde familie, ruim twintig, ongehuwd; telg uit een burgerlijk gezin, dat zich geneerde met de houthandel.

Dit dagboek ademt een merkwaardige sfeer. Het begint met vijfregelige notities over hoe en waar en met wie de dag doorgebracht is. Later sluipen er piepkleine observaties in. Wat treft is de eenvoud en eerlijkheid; een ongecompliceerdheid, een soort arcadische naïeviteit: datgene waarom Noord-Holland befaamd was (en

[p. 90]

waarom buitenlandse toeristen in die tijd verplicht naar Broek in Waterland trokken).

Dat heeft iets aantrekkelijks. Maar ook wekt Aafjes leven daarom soms irritatie. Haar persoonlijkheid charmeert door de eenvoud. Maar na enige tijd verzucht men: doe es wat, kind. Goed, ze neemt eens een lesje op de clavecimbel. En één keer laat zij zich 's nachts wekken, om met de huistelescoop een bijzondere conjunctie van de planeten waar te kunnen nemen (daaraan, en aan andere zaken is te bespeuren, dat de Verlichting ook aan dit huisgezin niet voorbij gegaan is). Maar voor de rest is het uitgaan geblazen. Uitgaan: dat wil zeggen het afleggen van bezoeken, met veel gezing en gespring in de avond (ik was zeer verbaasd te zien hoe diep in de nacht in die tijd een jongedochter in de Zaanstreek thuis kon komen). En vooral: het eindeloos kletsen en kopjes koffie en thee gaan drinken, thuis en elders, bij kennissen, familie, relaties. Men wordt er wee van in de maagstreek. Juffrouw Laps was, bij Aafje vergeleken, op theegebied een geheelonthoudster. Men komt er niet onderuit: Aafje voerde niets uit. Zij heeft niets van haar seksegenote Betje Wolff, die ook in die streken woonde. Alleen een zeker soort nuchterheid hebben zij gemeen. Aafje woekerde niet, als Betje, met haar talenten. Het talent zit wel in haar verborgen, maar komt er niet uit.

Maar heeft Aafje dan helemaal niets met de (Nederlandse) cultuur van doen? Toch wel. Als ik buiten beschouwing laat dat zij op elke kermis in Noord-Holland te vinden is (ook die te Amsterdam. Voor de kermishistorici is dit dagverhaal verplichte kost), blijkt zij eenmaal de Amsterdamse stadsschouwburg, en enkele malen de opera's in Buiksloot en de Diemermeer te bezoeken. Leest zij? Ja, maar niet vaak of veel. Haar leespatroon lijkt alles te bevestigen wat over het lezen van vrouwen in de achttiende eeuw gezegd is. Twee keer bladert zij in de werken van Flavius Josephus en de reisbeschrijvingen van Claas de Bruyn - maar dat is om de prenten te bekijken, op een regenachtige avond, met wat vriendinnen. Eén keer wordt zij voorgelezen: uit Marmontel. Ook blijken zij en anderen samen een abonnement te hebben op de Denker (zouden er ook van die Weyerman-leesclubjes geweest zijn? Vermoedelijk wel); misschien ook op de Rhapsodist. Bij dat laatste blad kan er een echte directe emotionele reactie genoteerd worden van lezerszijde: Aafje is geheel onder de indruk van een nummer, waarin een brief gedrukt is van een zoon aan een vader, met een betuiging van spijt over zijn voorgaand gedrag. En zij leest Richardson: de Grandison natuurlijk, maar ook diens William Harrington. Wat die laatste roman aangaat, maakt zij de lieve (en voor receptiologen natuurlijk op talloze wijzen te verkneden) observatie: ‘Die historie heeft my besonder wel gevallen en wel inzonderheyd het carakter van Juffr. Constantiea Harrieton. Dat van haar zuster Juliea heef my meer genoege gegeeven dan dat van Juffr. Charlotte Grandieson uyt de historie van den ridder-baronnet Karel Grandieson, alleenelik om dat de eerste doen zy getroud was den lord S. zoo niet tergden, dan Charlotte den lord G. deed, doen zij met hem getroud was’ (p. 201). Verder noteer ik, dat zij ook nog samen met haar broer een comedie van Holberg las, en verder de onvermijdelijke fabels van Gellert. Eénmaal waagt zij het een coupletje poëzie te schrijven.

Maar ik wil Aafje niet te kort doen. 't Is toch een unieke ervaring dit dagboek te lezen, vol met de belevenisjes van een burgerdochter uit de Zaanstreek. Ze is oerhollandsgezond. Zij zou nooit hebben kunnen trouwen met Bicker Raye, die naast

[p. 91]

haar plotseling iets krijgt van een morbide voyeur. Maar ja, als ze eens een snufje Etta Palm gehad had - dat was toch wel welkom geweest.

(A.H.)

Zyt ghy oock een meyt? Dertien liedjes over meisjes loos. Verzameld, uitgegeven en van aantekeningen voorzien door Dick Wortel met tekeningen van I. Bergh. Rotterdam, Ordeman, 1987. [via boekhandel: f 22,50]

(De kolonel:)
wel keêrel wat wonder
wat is my gezeyd
als dat gy van onder
heel gebroken zyt
(zij:)
mynheer 't is een fabel
die my zo blameért
dat hy trekt den sabel
en hem deffendeért.

't Is een betrekkelijk klein, maar aantrekkelijk, boekje waarin Dick Wortel dertien liedjes over als man acterende meisjes en vrouwen presenteert; liedjes waarin passages als de bovenstaande, waarin de ontdekking van Maggiel van Antwerpen als Maria van Antwerpen dreigend naderbij komt (het probleem is ook bekend uit de Weyermanfolklore: zie het aanhangsel van Kerstemans Weyermanbiografie). Bij het lezen van die liedjes viel me op hoezeer in deze teksten al toegewerkt wordt naar de spanning van de ontknoping. Er is een ‘thriller’-achtig element dat men dikwijls node mist in de romans en epen 1650-1800. De liedjes hebben iets ‘filmisch’.

De editeur heeft deze teksten over ‘leger-meiden, matrozen-meisjes en splitruiters’ voorzien van een heel goede annotatie. Die wordt nog verder uitgewerkt in een commentaar achter in het boekje. Daar is ook de tekstverantwoording te vinden.

Voorwoord en (korte) inleiding lijken echter wat gehaast. De opgenomen liedjes stammen uit de periode tussen ‘1600 en 1900’, zegt de editeur. Nu ja, maar voor de eerste, oudste liedjes geeft hij geen bron op van vroeger dan 1680 of ‘de tweede helft van de zeventiende eeuw’. Alle andere liedjes zijn op zijn vroegst uit de achttiende eeuw. - Hij maakt onderscheid (p. 5) tussen een eerste periode met ‘spotliedjes, waarin - soms platvloerse - grapjes over hen [de meisjes] werden gemaakt, en een latere periode met ‘liedjes, waarin een diep respect voor hun doen en laten werd geuit. Van beide genres [mijn curs. AH] vindt men in dit boek voorbeelden’. Wordt hier niet wat snel gewerkt met het toch nogal zware begrip ‘genre’? Een werkelijk genologische argumentatie wordt hier zeker niet gegeven. Dezelfde of eenzelfde verwarring doet zich voor op de pgs. 10-11, waar de editeur eerst meedeelt dat de liedjes uit de zeventiende eeuw een afwijzende houding hadden ten aanzien van de bezongen vrouwenactiviteiten (dit is kennelijk een observatie over het ‘morele’ standpunt in die liedjes) terwijl daarentegen in de achttiende eeuw het ‘karakter’ van de liedjes verandert; er zouden dan twee ‘richtingen’ te onderscheiden zijn: een gedeelte wordt pretentieloos, cabaretesk, anekdotisch, terwijl ‘De [?] andere ontwikkeling in dit [?] liedjesgenre [mijn curs. AH] die zich gelijktijdig

[p. 92]

voordoet, is dat [?] van het serieuze lied’. Niet zo duidelijk allemaal.

Het boekje is heel aardig geïllustreerd. Er zijn enkele reproducties van platen met oude liedjeszangers en liedjesverkopers. Daarnaast zijn echt mooi de moderne tekeningen van I. Bergh, die goed aansluiten bij de in de liedjes aanwezige erotiek.

(A.H.)

Het dagboek van Sir Matthew Decker. Een Nederlandse Engelsman over Nederland in 1748 en de buitens in de 18e eeuw. Van commentaar voorzien en bewerkt door A. Doedens, L. Mulder en A.C. Bijsmans. Baarn, Bosch & Keuning, 1987. 88 pp. f 19,50.

Matthys, of Matthew, Decker lijkt mij een intrigerend man. Hij werd in 1679 geboren in de Amsterdamse Nes, ging op kostschool te Warmond, was even notarisklerk te Amsterdam, en vertrok in 1702 naar Engeland. Daar begaf hij zich in de textielhandel en het bankierswezen (in 1718 hield hij zich bezig met wind- en actiehandel!), kreeg goede relaties met hof en regering, en werd in de adelstand verheven. Zijn positie was florissant (o.a. was hij directeur bij de Engelse O.I.C.). Hij stierf in 1749.

In 1748 ondernam Decker, duidelijk ten dienste van bepaalde Engelse politieke belangen, een reis naar de Republiek om contacten te leggen en besprekingen te voeren met de Oranjes en de Orangisten. Het uitgegeven dagboek (uit het Engels vertaald) is het residu van die reis. Hoewel....dagboek? Het is meer een memoriaal, een geheugensteuntje; een opsomming van die buitens en families door Decker tijdens zijn reis bezocht. De echte politieke conversaties noteerde hij niet; die rapportage verliep via de Engelse gezant.

De waarde van deze tekst voor de cultuurgeschiedenis enz. is uiterst beperkt. Opmerkingen als ‘'s Middags bezocht het helegezelschap [in Amsterdam] de doolhof met de beroemdste poppenkast in Europa, bekend bij alle kinderen van de Republiek’ (p. 38) zijn vrij zeldzaam. Er komen zelden persoonlijke gevoelens in tot uiting. De mededelingen zijn vrij kort en zakelijk. Datzelfde geldt voor het commentaar van de editeurs (die overigens een tamelijk naargeestig soort proza produceren. Zij hadden ook het leven en de persoonlijkheid van Decker wel wat meer kleur mogen geven dan zij nu gedaan hebben; de man komt totaal niet uit de verf). Toch blijft de indruk hangen dat Decker een zeer boeiend verhaal zou kunnen vertellen als hij wilde. Dit memoriaal toont slechts het topje van de ijsberg.

In samenhang met Weyerman nog het volgende. Uiteraard vallen sommige parallellieën met de schilder-schrijver onmiddellijk op. Beiden zijn zeventig jaar oud geworden (wat aan beider krasheid niets afgedaan lijkt te hebben), in dezelfde periode. Beiden zijn op ongeveer dezelfde leeftijd naar Engeland gegaan. Daar schijnt de overeenkomst op te houden; althans, de een slaagde in financiële zin, de ander niet. Een voor de hand liggende vraag is natuurlijk: hebben die twee Engelse Nederlanders, of Nederlandse Engelsen, elkaar gekend? Onbeantwoordbaar? Terloops merken de editeurs (p. 85) op: ‘[Deckers] schilderijenverzameling is nu nog te bewonderen in Cambridge, in het Fitzwilliam-museum, gesticht door de nazaten van zijn schoonzoon’. Wel, in dat Fitzwilliam-museum hangt een bloemstilleven van Weyerman (Med.JCW no. 1, jan. 1978, p. 7). Zou dat schilderij dus niet heb-

[p. 93]

ben kunnen hangen op Deckers buiten te Richmond (bij Londen), dat ‘goed voorzien was van schilderijen uit de Vlaamse School en van leerlingen van Rubens’ (p. 21)? Was Decker een patron of the arts, en heeft hij ook een oude landgenoot voor zich laten werken?

(A.H.)

Justus van Effen. Le Misanthrope. Edited by James L. Schorr. Oxford 1986. Studies on Voltaire and the eighteenth century 248. 467 pp. [via Bookimpex: f 284,10]

De golfslag van Van Effens zinnen schijnt in zijn Misanthrope (begonnen lente 1711) wat korter en beukender en zijn stijl wat levendiger te zijn dan in De Hollandsche Spectator. Ligt dat aan het frans? Van Effens leeftijd? Misschien vergis ik me. Maar ook zijn stof lijkt wat meer gecentreerd rond amants en amour. Evenwel informeert editeur Schorr ons, dat het pièce de résistance, het ‘filosofisch’ middelpunt van de Misanthrope is: de door Van Effen in de tweede druk toegevoegde nummers met het opschrift ‘Réflexions sur le caractère des esprits forts et des incrédules’; en dat geloof ik graag. Hoe dan ook, hier lijkt Van Effen wat meer plastisch en direct dan elders; en daarmee wil ik niets tekort doen aan zijn fenomenaal vermogen om juist later de rollen van karakters al schrijvend te ontwikkelen.

Van deze uitgave valt weinig méér mee te delen, dan dat zij de tekst van Le Misanthrope aanbiedt. Dat is niet misprijzend bedoeld: dergelijke uitgaven zijn pure winst. Wel blijkt de uitgave een kritische te zijn: spelling, interpunctie, hoofdlettergebruik zijn gemoderniseerd. Ik vind dat in dit geval - de tekst zal toch wel alleen door ‘echte’ dixhuitièmisten gelezen worden - een wat twijfelachtige noodzaak. Zó moeilijk leest dat originele frans toch niet? - Schorr houdt zijn inleiding tot het uiterste beperkt. Zijn verantwoording is echter deugdelijk. En inhoudelijk zijn toch wel enkele interessante feiten te noteren. Zoals het gegeven, dat de Misanthrope slechts twee maanden na de Spectator begon te verschijnen, met het gevolg dat Addison en Steele bij het schrijven van hun eigen blad (en dat kan vastgesteld worden) door het franstalig blad van de Nederlander beïnvloed werden. Een prachtig voorbeeld van interactie op Europese schaal.

Dat de Misanthrope wel eens wat meer aandacht mag krijgen, kan ook beargumenteerd worden uit het aantal herdrukken in de achttiende eeuw zelf. Het blad werd herdrukt in 1726 (eigen revisie door Van Effen) te Den Haag; 1741 (Lausanne/Genève) en tweemaal in 1742 (Amsterdam en Den Haag). Bovendien kunnen tenminste twee franse tijdschriften, Le Censeur (1741) en L'Inquisiteur (1714) als navolgingen beschouwd worden.

De annotatie is uiterst beperkt gehouden, en van voornamelijk zakelijke aard.

(A.H.)