Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 8

R. Huijbrecht
Jacob Campo Weyerman en het hof van Holland

Al het welke zijnde zaken van zeer quade en dangereuse gevolgen, niet alleen strijdig tegens de placaten op het stuk van fameuse libellen geëmaneert, maar ook sommige van dien vallende in de termen van een soort van extorsien, die terrore injecto ondernomen worden, en mits dien in een land van justitie niet kunnen werden geleeden, maar andere ten exempel behooren te werden gestraft.

Zoo ist dat het voorschreve Hof met rijpe deliberatie van Raden doorgezien en overwogen hebbende al het geene ter materie dienende is, doende regt in den naam ende van weegen de Hooge Overigheijt en graaflijkheijt van Holland, Zeeland en Vriesland, den voornoemde gevangen (Jacob Campo Weyerman) gecondemneert heeft en condemneert hem mits deezen gebragt te werden in een verzeekerde plaats binnen deze provintie om aldaar zijn leeven gedurende ten zijn kosten geconfineert te blijven en condemneert hem gevangen in de kosten en misen van justitie, ter taxatie en moderatie van den voorschreven Hove. Gedaan in den Hage....den 22 julij 1739.

Hoe heeft het zo ver met Jacob Campo Weyerman kunnen komen! Een vraag die we in het hierna volgende zullen trachten te beantwoorden alvorens op het eigenlijke proces tegen Weyerman in te gaan, om dan te besluiten met enige opmerkingen over 's mans gevangenschap. Van wan-

[p. 67]

neer dateert nu eigenlijk de belangstelling van het Hof van Holland voor onze schrijver en schilder. Welnu, het begin van de officiële bemoeienis van het Hof met het reilen en zeilen van Weyerman ligt met grote zekerheid in de lente van het jaar 1736. Wellicht zelfs nog een jaartje vroeger. Ik sprak van officiële bemoeienis, want wees er verzekerd van dat een figuur als Weyerman al veel eerder de aandacht van de raadsheren en de procureur-generaal van het Hof naar zich toe zal hebben getrokken. Het Hof bestond tenslotte niet uit wereldvreemde juridische kamergeleerden, maar uit mensen die in het volle leven stonden en terdege van de hoed en de rand in dit leven wisten. Aan het begin van de dertiger jaren van de 18e eeuw woonde in Den Haag ene ds. W. Hoogerwaard, voorheen dominee te Batavia, die, hoewel hij zelf waarschijnlijk geen al te vlekkeloos leven had geleid, ervan werd verdacht dat hij een zekere De Koning en Wouter Hendrikse Ramskrammer in een kwaad daglicht had gesteld bij de VOC, waarop beide heren waren ontboden. In juli of augustus 1734 geeft Ramskrammer een dinertje in zijn huis te Utrecht, waar naast De Koning aanwezig zijn: Pantser, mr. Johan Blocquau, mr. Nicolaas Volt, mr. Jan Sasburg en waarschijnlijk ook Keppel. Onder het eten moppert Ramskrammer over de indiscreties van Hoogerwaard, waarop iemand, niemand wil echter later zeggen wie, suggereerde, dat over het leven van Hoogerwaard ook wel een comedie kon worden geschreven. Zo'n onderwerp zou de bekende schrijver Jacob Campo Weyerman op het lijf zijn geschreven. Er zou verder niets gebeurd zijn, als het hierbij was gebleven. Máár, nog in augustus ontving de goede dominee een brief, waarin de zaak zo werd voorgesteld, dat het gezelschap Weyerman had ingehuurd om de biografie van Hoogerwaard en zijn zuster te schrijven. Eén en ander zou al in september verschijnen. Verder zou Weyerman een comedie schrijven over Hoogerwaard, die er niet om zou liegen. Voorgesteld werd, dat Hoogerwaard, indien hij prijs stelde op zijn reputatie en die van zijn zuster, de auteur maar moest zien af te kopen^(1.). We horen dan van de hele kwestie een tijd lang niets. In 1735 schijnt men evenwel Hoogerwaard het vuur onder de voeten toch weer te hebben opgestookt. Zeer waarschijnlijk heeft hij zich beklaagd bij het Hof van Holland en daarbij de namen Sasburg en Blocquau laten vallen. Deze heren waren als suppoosten van het Hof hierover zeer ontstemd. Volgens Hoogerwaard was Sasburg hem daarna komen opzoeken om erop aan te dringen, dat hij in overleg zou treden met Weyerman - die op verzoek van Sasburg nog een dag in Den Haag was gebleven - teneinde de publicatie van het boek te voorkomen. Uiteraard ontkent Sasburg ooit iets dergelijks te hebben gezegd. Wel heeft hij met de dominee gesproken over zijn brief aan het Hof en over de al eerder genoemde kwestie met de VOC. Sasburg bood zelfs aan om tussen Hoogerwaard en De Koning en Ramskrammer te bemiddelen. Hoogerwaard ontkent evenwel met een van beide zaken ook maar iets van doen te hebben. Maar de geestelijke herder voelde zich mogelijk toch niet zo op zijn gemak, want voor de zekerheid legde hij zijn visie op het gebeurde vast in een schriftelijke verklaring^(2.).

Intussen is Weyerman wel aan het schrijven. Het boek dat hij over Hoogerwaard schrijft, krijgt als titel mee: De zeldzaame gedenkschriften van Guliemo Waardoghere Dasui, vertaalt uijt het Maleijsch (in een doorhaling kunnen we nog lezen: Arabische vertaaling).... Eerste deel. Tot Vrijburgh gedrukt voor den vertaaler... 1753^(3.).

(1.) Hof van Holland (HvH), inventarisnummer (inv.nr.) 5443, doss.7, stuk 3. Anonieme dreigbrief (van Weyerman) aan W. Hoogerwaard d.d. 2 augustus 1734. Opmerkelijk is, dat Weyerman het feit, dat hij hetzelfde al eens zou hebben gedaan voor mevrouw Plevier te Amsterdam, als referentie opgeeft. Zie ook de noten 66, 68 en 69.

(2.) HvH, inv.nr.5443, doss.7, stuk 23. Notariële verklaring van P. Sonnenbergh, knecht van Hoogerwaard, over bepaalde aspecten van deze zaak, d.d. 26 september 1735. Het betreft een authentiek afschrift. Sonnenbergh verhaalt over de afspraak met en het bezoek van Sasburg, zonder op de kwestie zelf in te gaan.
Ibidem, stuk 22. Verklaring van W. Hoogerwaard over het voorgevallene d.d. 27 september 1735. Zie ook noot 8.

(3.) Ibidem, stuk 44.

[p. 68]

De omslag van De zeldzaame gedenkschriften.

[p. 69]

Van de te schrijven comedie vernemen we verder niets. Wel duikt er nog een gedicht op onder de kop: Enthusiasmus, bestaende in eenige aanmerkingen weegens d'overeencomst tussen de Roomse inquisitie en d'Oostindische maatschappij^(4.). In de titel van het boek, waarvan overigens alleen de omslag is bewaard gebleven, herkennen we natuurlijk onmiddellijk het anagram voor Hoogerwaard Iudas. Het jaar van verschijnen berust waarschijnlijk op wishful thinking, want begin 1736 is er nog niets gedrukt. In het gedicht valt Weyerman de VOC, het Hof en Hoogerwaard aan. Bij de aanval op de VOC verdedigt onze auteur De Koning en Hendriks. Zijn stellingname tegen het Hof zal hem later zeer kwalijk worden genomen en zij is waarschijnlijk één van de oorzaken waarom het Hof zo op een veroordeling was gebrand. De aanval op Hoogerwaard is wat minder direct. Doch leest u eens de volgende strofen: nooijt was een maetschappij voor t laest bederf bewaert als t schelms meer dan de deugd wierd van een Hoogerwaert! Later zou hij bekennen dat hij het had geschreven op aandrang van Sasburg, Ramskrammer en De Koning. Het boek moest echter nog steeds worden gedrukt. Daartoe opende Weyerman onderhandelingen met twee Haagse boekverkopers, De Ruijt en Moselagen. Aanvankelijk werd er heen en weer gepraat over de prijs die deze uitgevers zouden betalen per bladzijde van het manuscript. Al die tijd weigerde de schrijver, ondanks herhaalde aandrang van het uitgeversduo, om het boek eens te laten lezen. Na verloop van tijd kwam echter wel aan het licht, dat dominee Hoogerwaard en zijn zuster het onderwerp zouden zijn en dat het tweede deel zelfs alleen over de dominee zou handelen. Beide uitgevers weigerden vervolgens hun medewerking. Ze vonden de inhoud te vuil en smerig om publicatie voor hun verantwoording te willen nemen. Mogelijk is ook, dat zij liever niet hun vingers wilden branden aan een zaak waarbij de almachtige VOC en een bedienaar des woords waren betrokken. Beide argumenten acht ik zeer valabel en weigering op die grond, gezien de situatie, erg verstandig.

Op 29 maart trok De Ruijt de stoute schoenen aan om de terugtrekking van beide heren aan Weyerman te gaan mededelen. Hij begaf zich daartoe naar de opkamer in de herberg. Daarna lopen de lezingen uiteen. De Ruijt verklaarde, dat Weyerman hem zou hebben geslagen met een eind hout. Weyerman ontkende dit natuurlijk woord voor woord. Toch zou hij later tijdens de verhoren toegeven, dat er althans een wisseling van vuistslagen had plaatsgevonden. Gezien het karakter van Weyerman, dat ook uit andere bewijsstukken naar voren komt en gezien het feit, dat hij een heel grote, krachtige man was, zeker afgemeten aan de lengte van de gemiddelde 18e eeuwer, dunkt mij het verhaal van De Ruijt volkomen geloofwaardig^(5.). Het Hof achtte waarschijnlijk de zaak toch niet bewezen, want zij maakt er naderhand in de tekst van de sententie verder geen gebruik van.

Uit één van de latere getuigenverklaringen blijkt, dat De Ruijt niet alleen weigerde om tot uitgave over te gaan, maar dat hij, na het pak slaag, derhalve mogelijk toch ook gedreven door wraakgevoelens, de zaak had doorgegeven aan de procureur-generaal, de baljuw van Den Haag èn aan dominee Hoogerwaard zelf. Op diens verzoek legden Moselagen en De Ruijt een verklaring over de hele affaire af voor notaris en getuigen^(6.). Daarbij zorgden ze er natuurlijk wel voor, dat zij zelf er schoongewassen af kwamen.

Kort daarop kwam het Hof van Holland in actie. Er werden twee raads-

(4.) Ibidem, stuk 60. Van Thienhoove, geboren te Culemborg, wordt een lasteraar genoemd. Zeer waarschijnlijk is deze figuur ook betrokken bij de zaak met de VOC.

(5.) Vergelijk ibidem, stuk 46. Brief van Weyerman aan Blocquau d.d. 29 oktober 1735.

(6.) Ibidem, stuk 38-39. Notariële verklaring met getuigen van F. Moselagen en C. de Ruijt op verzoek van W. Hoogerwaard d.d. 31 maart 1736. Authentiek afschrift d.d. 10 april 1736.

[p. 70]

heren, Moris en Van der Mieden gecommitteerd om de zaak in samenwerking met de procureur-generaal van het Hof te onderzoeken. Als gerechtsschrijver werd hun één van de secretarissen van het Hof, mr. Tubalkijn, toegevoegd. In de loop van de maand april verhoorde dit kwartet een aantal getuigen en verzamelde men bewijsstukken. De getuigen waren: mr. Jan Blocquau^(7.), mr. Jan Sasburg^(8.), mr. Paulus Peregrinus^(9.), Pieter van Cour, waard van de stadsherberg^(10.) en Jacob Hendrik Inken^(11.). Tot de bewijsstukken behoorden o.a. de notariële verklaring van Hoogerwaard, de omslag van de Zeldzame gedenkschriften, de tekst voor een advertentie over het weekblad Den luchthartigen wijsgeer ter vergelijking van het handschrift van Weyerman^(12.), de notariële verklaring van Moselagen en De Ruijt, een nadere verklaring van deze beiden d.d. 17 april 1736^(13.), een onderhandse verklaring van De Ruijt^(14.) en een pars van een manuscript van het door Weyerman volgeschreven weekblad De Talmud^(15.).

Het is mogelijk, dat er nog wel meer stukken van overtuiging te berde zijn gebracht, maar zeker is dit geenszins. Uit de getuigenverklaringen, die overigens alle op 12 en 13 april zijn afgenomen, en uit de bewijsstukken, kon de gang van zaken in de affaire Hoogerwaard, zoals die hiervoor is geschetst, min of meer worden gereconstrueerd.

Parallel met deze kwestie speelde zich nog een merkwaardig tafereel af, dat ik u niet wil onthouden^(16.). Zulks te meer, omdat het mogelijk zelfs op de zaak betrekking heeft en in ieder geval de aandacht van het Hof had. Op zekere dag, waarschijnlijk begin april, kregen Sasburg en Blocquau, die wij beiden al kennen, ruzie over het betalen van een rekening bij het ‘coffijhuis’ op de hoek van de Nieuwstraat. Dit liep zelfs zo hoog op, dat de heren elkaar op de Grote Groenmarkt met hun wandelstokken afrosten, waarna ze de zaak hadden afgedronken. Ging dit nu werkelijk over een simpele nota of ging het geschil tussen deze twee kennisssen van Weyerman over hun betrokkenheid bij de zaak Hoogerwaard? We weten dit niet, maar merkwaardig blijft het wel! In ieder geval sloot het Hof op 26 april de zaak voorlopig af^(17.). We lezen in het register van resoluties op die dag: Gelezen zijnde de informatie genomen bij de heeren Moris en Van der Mieden op de klagten van den procureur-generaal tegens Jacob Campo Weyerman is geresolveert den procureur-generaal te gelasten het oog te houden op den voornoemden Campo Weyerman, omme denselven, als hij zig weder in Den Haag komt te bevinden door een deurwaarder ten Hove te doen komen, om gehoort te worden voor heeren commissarissen, dewelcke als dan zullen disponeren zoo als haar Edele bevinden zullen te behooren. Sasburg en Blocquau kregen op dezelfde dag opdracht zich feitelijkheden te onthouden.

Men ziet wel, een vrij lauwe reactie op een toch ogenschijnlijk grote hoeveelheid bewijsmateriaal. Indien men echter bedenkt, dat het manuscript van de De zeldzaame gedenkschriften en het gedicht Enthusiasmus beide ontbraken en de commissarissen derhalve voor wat de inhoud van de gedenkschriften betreft af moesten gaan op wat De Ruijt en Moselagen zich konden herinneren, dan is deze uitkomst ook weer niet zo verwonderlijk. Daar komt nog bij, dat Weyerman hoog en droog met zijn vrijgeleide in Vianen verbleef en zich voorlopig niet meer in Den Haag liet zien.

De zaak zou dan ook stillekens in de doofpot zijn verdwenen als de oude vos zijn streken maar had kunnen afleren. Uit deze opmerking

(7.) Ibidem, stuk 20. Verklaring van mr. Jan Blocquau, advocaat voor het Hof van Holland, d.d. 12 april 1736. Hij vertelt over een vechtpartij met Sasburg en over het diner te Utrecht in augustus 1734. Hij heeft van de hele zaak niets meer gehoord tot het Hof informatie ging inwinnen. Hij kent Weyerman al twaalf jaar. Deze was eerst tamelijk vermogend, maar nu straatarm. Hij ontkent ook maar iets met enige chantagezaak te maken te hebben.

(8.) Ibidem, stuk 18-19. Verklaring van mr. Jan Sasburg, advocaat voor het Hof van Holland, d.d. 12 april 1736. Vertelt over een vechtpartij met Blocquau, en over het diner in Utrecht. Hij ontkent ook maar iets met enige chantagezaak te maken te hebben.

(9.) Ibidem, stuk 17. Verklaring van mr. Paulus Peregrinus, advocaat voor het Hof van Holland, d.d. 13 april 1736. Hij vertelt over het voorgevallene in de herberg en zegt ook een gesprek te hebben gehoord tussen Weyerman, De Ruijt en Moselagen over het uitgeven van een roman, waarbij de naam van dominee Hoogerwaard was gevallen.

(10.) Ibidem, stuk 16. Verklaring van Pieter van Cour, waard van de stadsherberg, over hetgeen is voorgevallen in de herberg.

(11.) Ibidem, stuk 15. Verklaring van Jacob Hendrik Inken d.d. 13 april 1736. Hij zegt, dat hij van De Ruijt heeft gehoord, dat De Talmud niet meer zal verschijnen. Verder had De Ruijt aangenomen om een roman voor Weyerman te drukken, maar dit geweigerd, toen hij hoorde, dat deze over ds. Hoogerwaard en zijn familie handelde. Hij had zelfs de plannen van Weyerman en de mishandeling doorgegeven aan de procureur-generaal, de dominee en de baljuw van Den Haag. Hij kent Weyerman alleen van een tiental bezoeken aan het huis van Sasburg en van een bezoek aan Blocquau.

(12.) Ibidem, stuk 56. Tekst voor een advertentie ten behoeve van het weekblad Den luchthartigen wijsgeer in het handschrift van Weyerman. Zonder datum.

(13.) Ibidem, stuk 37. Verklaring van F. Moselagen en Cornelis de Ruijt, boekverkoper te Den Haag, d.d. 17 april 1736. Zij blijven bij hun verklaring van 31 maart 1736. Moselagen deelt mee, dat hij het gemelde titelblad heeft gevonden en aan de commissarissen heeft overgedragen. De adjunct heeft er bij die gelegenheid een exhibitum op gezet. Zie noot 6. Verder levert men nog een blad over met een advertentie voor een geschrift Den luchthartigen wijsgeer in het handschrift van Weyerman en tenslotte zal men nog een kwitantie in diens handschrift overleggen. Zie noot 12.
Ibidem, stuk 53. Kwitantie van Weyerman voor C. de Ruijt wegens de betaling van f 36,- en zes ducaten voor de kopij van een blijspel Amphitrijon of de twee Sosias. De rest zal volgens overeenkomst worden verrekend al naar gelang van het aantal gedrukte bladen. Afgegeven te Vianen, d.d. 9 januari 1736.

(14.) Ibidem, stuk 21. Onderhandse verklaring van C. de Ruijt, d.d. 7 april 1736. Peregrinus vroeg naar de afloop van de ruzie met Weyerman. De Ruijt antwoordde: hoe meer men drek roert hoe meer het stinkt. Hij zei verder, dat Inken had gezegd, dat het boek over ds. Hoogerwaard toch wel binnen vier weken zou zijn gedrukt en overal te verkrijgen.

(15.) Ibidem, stuk 48. Gedeelte van een manuscript van een aflevering van De talmud. Het betreft uitgerekend het fragment, waarin Weyerman het satirische karakter van deze periodiek en tevens van zijn eigen stijl verdedigt. Zonder datum.

(16.) Zie noot 7 en 8.

(17.) HvH, inv.nr.294, resolutie d.d. 26 april 1736. Gezien de informatiën door Moris en Van der Mieden tegen Weyerman op de klachten van de procureur-generaal, is besloten laatstgenoemde op te dragen het oog te houden op de voornoemde Campo Weyerman omme denselven als hij sigh weder in den Hage komt te bevinden door een deurwaarder ten Hove te doen komen om gehoord te worden voor heeren commissarissen, die dan naar bevind van zaken zullen handelen.
Sasburg en Blocquau krijgen de opdracht om in het vervolg de vrede te bewaren. Dit zal worden aangezegd door de commissarissen buiten aanwezigheid van de procureur-generaal. Overtredingen van het bevel zijn op straffe van te incurreren de indignatie van den Hove. Een authentiek afschrift van deze resolutie vindt men in HvH, inv.nr.5443, doss.7, stuk 25.

[p. 71]

proeft u natuurlijk al, dat dit niet het geval was. De verhouding tussen Weyerman en Blocquau was in 1737, naar ik vermoed naar aanleiding van de zaak Hoogerwaard, al danig bekoeld. Ja, de heren schijnen zelfs een hartgrondige hekel aan elkaar te hebben gekregen. Op 15 april van dat jaar verscheen De naakte waarheyt nr.5, waarin o.a. een stuk stond over de beruchte Syberg en een stuk getiteld de kreupele procureur^(18.). Naast deze titel bevat het stuk ook vele andere aanwijzingen dat het over de advocaat Blocquau, die een arm miste, handelde. Bovendien beweerde Blocquau later, dat er verband werd gelegd tussen hem en de genoemde Syberg. Een dag later, op 16 april dus, ontving het slachtoffer een anonieme brief, waarin hij erop werd gewezen, dat er een vervolg, getiteld de verminkte advocaat op stapel stond^(19.). In dit stuk zou de vechtpartij met Sasburg ter sprake komenen voorts - en nu citeer ik - veel druijpers en de merkurische pillen van uw knegt etc. Men kan zich de schrik van Blocquau gemakkelijk voorstellen. Hij beklaagde zich bij de procureur-generaal, die echter voorlopig niets kon doen. In De Naakte Waarheyt nr.7 van 29 april pakt Weyerman de makelaars en beunhazen aan^(20.). Of hij hiermee iemand in het bijzonder op het oog heeft, heb ik niet kunnen achterhalen. In nr.14 van het weekblad d.d. 17 juni is Blocquau weer aan de beurt^(21.). Dit was Weyerman nog niet genoeg, hij schreef een stuk Piet fopt Jan en Jan fopt Piet, waarin naast Blocquau ook diens overleden vader door het slijk werd gehaald. Deze laatste stukken gaven weliswaar aan de procureur-generaal eindelijk de overtuiging dat dit werk was van de beruchte Weyerman, maar Blocquau was inmiddels zo bang geworden, dat hij betaalde.

In de herfstmaand van dat jaar vocht Weyerman nog een van zijn andere vetes uit, t.w. die met de schepen-burgemeester van Vianen, Alexander le Roux. Hij publiceerde zijn Verdeediging van Jakob Campo Weyerman tegens Alexander le Roux, waarin hij zijn visie gaf op hun conflict en en passant Le Roux diverse malen grof beledigde^(22.).

De financiële eisen van Weyerman aan Blocquau waren in de loop van de tijd steeds zwaarder geworden, tot dit deze jurist te bar werd en hij de betalingen stopte. Op 31 oktober ontving het Hof een rekest^(23.) van het slachtoffer, waarin deze zijn beklag deed en voorstelde om een advertentie te plaatsen waarin de zaak uiteen zou worden gezet en waaraan het Hof een dispositie moest hechten, waarin een beloning van 1000 zilveren ducatons - door Blocquau te betalen - werd uitgeloofd aan een ieder die de waarheid van het in de blaadjes gestelde kon bewijzen. Voorts vroeg hij het Hof maatregelen te willen nemen voor wat de toekomst betrof. Dit rekest werd door het Hof aan de procureur-generaal ter hand gesteld om consideratiën en bericht^(24.). Deze zag wel wat haken en ogen, maar vond het verder toch wel een goed idee^(25.). Dit te meer, omdat Weyerman in het verleden ook al anderen het leven zuur had gemaakt. De procureur-generaal noemde: Le Roux, schipper Osnabrugge, ds. Hoogerwaard en de makelaars als beroepsgroep. Voorts had hij crediteuren mishandeld en liet hij zich aan de lokale justitie niets gelegen liggen^(26.).

Uit het feit, dat men deze gevallen kende en dat details en data werden vermeld, blijkt al, dat het onderzoek tegen Weyerman sinds 1736 niet had stil gestaan. We zullen op deze zaken tijdens de bespreking van het grote proces tegen onze auteur nog nader ingaan. De procureur-generaal vond het nu toch wel tijd, dat er zou worden ingegre-

(18.) HvH, inv.nr.5443, doss.7, stuk 50. De naakte waarheyt nr.5, blz. 33-40, d.d. 15 april 1737. Hierin zijn passages, die over Syberg handelen onderstreept. Verder is het gedeelte, dat Blocquau tot onderwerp heeft, in margine aangestreept. De onderstrepingen e.d. houden mogelijk verband met de opstelling van het berigt en consideratien van de procureur-generaal. Zie noot 25.

(19.) Ibidem, stuk 59. Anonieme brief geschreven door Trekmeijer op verzoek van Weyerman aan mr. Jan Blocquau, d.d. 16 april 1737. De schrijver deelt verder nog mee, dat hij pas in mei weer in Leiden terug zal zijn. Hij zal zichzelf en de heren, die Weyerman tot schrijven hebben aangezet, dan bekend maken. De eigenlijke bedreiging en chantage worden geformuleerd in het postscriptum.

(20.) Ibidem, stuk 51. De naakte waarheyt nr.7, blz.49-56, d.d. 29 april 1737. De fraaiste passages zijn onderstreept. Zie noot 18.

(21.) Ibidem, stuk 52. De naakte waarheyt nr.14, blz.105-112, d.d. 17 juni 1737. De relevantste gedeelten zijn onderstreept. Zie noot 18.

(22.) Ibidem, stuk 49. Verdeediging van Jacob Campo Weyerman tegens Alexander le Roux. Gedrukt op 1 september 1737. 15 blz. Gesigneerd exemplaar. De relevantste passages zijn weer onderstreept. Zie noot 18.

(23.) Ibidem, stuk 29-30. Rekest van mr. Jan Blocquau aan het Hof van Holland (eind oktober 1737). Hij beklaagt zich over de brief van 16 april 1737 en het libel van 17 juni 1737. Voorts over het geschrift Piet fopt Jan en Jan fopt Piet, p.48-52, waarin ook de overleden vader van Blocquau wordt behandeld.

(24.) HvH, inv.nr.294, resolutie d.d. 31 oktober 1737.

(25.) HvH, inv.nr.5443, doss.7, stuk 26-28. Berigt en consideratien van de procureur-generaal (tussen 31 oktober en 26 november 1737). De procureur-generaal stelde dat hij na de chantagebrief uit Leiden, waarover Blocquau zich dus kennelijk heeft beklaagd, nog niets kon doen. Dit kon hij wel, toen de andere geschriften waren uitgekomen.

(26.) Ibidem, stuk 46. Brief van Weyerman aan Blocquau, d.d. 29 oktober 1735.

[p. 72]

pen, maar constateerde tegelijkertijd, dat dit niet zonder problemen zou gaan, omdat Weyerman in Vianen verbleef en daar voor de Hollandse justitie moeilijk bereikbaar was. Hij wist dit ook al uit ervaring, want hij had Weyerman naar aanleiding van de kwestie in 1736 zonder enig resultaat in de gaten laten houden. Hij stelde voor om een mandement crimineel tegen Weyerman uit te vaardigen, dat men zou kunnen gebruiken zodra hij binnen de jurisdictiegrenzen van het Hof zou komen.

Het Hof besloot op 26 november om, indien de procureur-generaal daartoe een rekest zou indienen, het genoemde mandement crimineel te verlenen^(27.). Het verzoek om een advertentie in de couranten te mogen plaatsen werd afgewezen. Opmerkelijk genoeg kreeg Blocquau de opdracht mee om zelf ook een oogje in het zeil te houden voor het geval Weyerman de grenzen van de jurisdictie zou overschrijden. Een en ander werd hem vervolgens door de raadsheren Thierens en Schaap namens het Hof medegedeeld.

Het is niet duidelijk of Weyerman zich in de daaropvolgende maanden koest houdt, of dat hij de wind bij zijn slachtoffers er zo onder heeft, dat zij het zwijgen ertoe doen. In september 1738 gaat Weyerman echter tot actie over. De opzet is nu enigszins anders, men zou kunnen zeggen, wat professioneler. Had hij zich tot dan toe beperkt tot individuen en de keuze van zijn slachtoffers toch vrij willekeurig gemaakt, de nieuwe campagne is systematischer en gericht op een hele groep. Het aantal slachtoffers zou daardoor groter en het rendement van de te verrichten arbeid des te profijtelijker worden. Hij had bovendien het voordeel, dat hij, om zo'n risicogroep te vinden, slechts om zich heen hoefde te kijken. Immers hij woonde in Vianen, een vrijplaats voor bankroutiers, waarover, waar of onwaar, altijd wel iets te schrijven zou zijn, dat hen in een kwaad daglicht zou stellen en zou nopen om te betalen. Verder hoefde hij zich natuurlijk niet te bepalen tot deze bankroutiers, maar kon hij zijn giftige pen ook richten op die van de twee andere vrijplaatsen, Culemborg en IJsselstein. Wellicht hebben de gedachten aan de mogelijke opbrengsten in contanten hem zelfs rozige visioenen bezorgd.

Het gevolgde procédé is vrijwel gelijk aan de al bekende methoden van Weyerman. Met dien verstande, dat hij nu het boek, De kronyk der bankrotiers, waarmee hij in zijn chantagebrieven dreigde, vooraf liet gaan door een literaire ouverture, Den voorlooper van de kronyk der bankrotiers, waarin aan de slachtoffers een idee werd gegeven van datgene waaraan zij zich zouden blootstellen, als zij niet zouden overgaan tot betaling aan Weyerman^(28.). De brieven liet hij schrijven door A. Elzevier, makelaar te Rotterdam. Het is zeer wel mogelijk, dat er een flink aantal brieven is geschreven en verzonden. We kennen er echter slechts een drietal, maar nader onderzoek zou best een grotere oogst kunnen opleveren. In het procesdossier in het Hof van Holland bevindt zich een tweetal brieven aan de heer Icart te Culemborg^(29.), ontvangen op 8 en 10 september 1738 en één aan Weyermans oude ‘vriend’ Le Roux te Vianen^(30.). Alle brieven zijn volgens hetzelfde recept opgesteld. Weyerman gaf later ten processe toe, dat hij ze aan Elzevier had gedicteerd.

In de inleiding op Den voorloper van de kronyk der bankrotiers stelt Weyerman, dat ongeluk vaak aan eigen schuld is te wijten en met name aan een kwalijke levenswandel. Indien men zich ongelukkig voelt, is

(27.) HvH, inv.nr.294, resolutie d.d. 26 november 1737. Een authentiek afschrift van deze resolutie vindt men in HvH, inv.nr.5443, doss. 7, stuk 24.

(28.) HvH, inv.nr.5443, doss.7, stuk 58. Den voorlooper van de kronyk der bankrotiers... door Jakob Campo Weyerman. Te Rotterdam by Dirk Hartigsvelt, boekverkooper in de Westewagestraat, 1738. Gesigneerd exemplaar. Bepaalde passages zijn onderstreept, dit houdt mogelijk verband met de opstelling van de conclusie van de procureur-generaal. Zie noot 84.

(29.) Ibidem, stuk 55. Twee anonieme brieven aan de heer Icart te Culemborg, waarin wordt gedreigd met de Kronyk, waarvan de voorloper binnenkort verschijnt. Gewaarmerkte afschriften. In dorso staat: door ofte van wegens J.C. Weyerman.

(30.) Ibidem, stuk 57. Anonieme brief aan Alexander le Roux, waarin deze wordt bedreigd met de Kronyk, waarvan de voorloper al is gedrukt. Zonder datum.

[p. 73]

dit vaak eigen inbeelding. Bankroutiers noemt hij ratelslangen. Toch is hij in dit geschrift al iets voorzichtiger dan voorheen. Niet dat hij nu een blad voor de mond neemt, maar wel verdedigt hij bij voorbaat strekking en stijl van de Kronyk. Weyerman is van mening, dat het juist goed is om de mensen hun feilen voor te houden en hij noemt daarvan enige voorbeelden, waarbij hij als terloops Le Roux nog eens een stevige veeg uit de pan geeft. Daarna begint hij met zijn voorproefje van de Kronyk. Hij vergelijkt IJsselstein, Culemborg en Vianen met de roofsteden Algiers, Tripoli en Salé en vindt bankroutiers maar een slecht voorbeeld voor de eerlijke mensen. Vervolgens beschrijft hij zijn tocht naar Vianen en geeft een levendig beeld van een deel van het bestand aan bankroutiers aldaar. Doch, ik zei het al, dit was slechts een smaakmaker, want op de laatste bladzijde van dit boekje werd de Kronyk zelf aangekondigd. Hierin zouden niet slechts de andere Viaanse bankroutiers aan de beurt komen, maar ook die van Culemborg en IJsselstein.

Voor zover ik heb kunnen nagaan, zijn er bij het Hof in die maand geen klachten over deze materie binnengekomen. Wel bij het stadsbestuur van Culemborg. In de resoluties van 24 september 1738 staat vermeld, dat Weyerman in de Voorlooper diverse mensen in Culemborg had beledigd, en dat hij de stad zelf een roofnest had genoemd en had vergeleken met Algiers, Tripoli en Salé^(31.). Men zou ter plaatse fielten en schelmen beschermen. Tenslotte hadden ook diverse inwoners chantagebrieven ontvangen. Door dit alles zou de souvereiniteit van stad en graafschap schade lijden, waarop men besloot, om Weyerman, zodra hij het mocht wagen om in Culemborg te komen, direct over de stadsgrens te zetten, met het verbod om ooit terug te komen. Van Blocquau hebben we intussen al bijna een jaar niets meer vernomen. Toch leed hij nog steeds onder de gevolgen van de lasterlijke geschriften van Weyerman. Zodanig zelfs, dat hij het Hof een rekest stuurde, waarin hij erop wees, dat hij zowel ambtelijk als persoonlijk van onbesproken gedrag was, maar dat hij niettemin het slachtoffer was geworden van de praktijken van Weyerman^(32.). Hij had zelfs zijn kwelgeest enige tijd betaald. Sinds de toezegging van het Hof in 1737, dat hij satisfactie, genoegdoening, zou krijgen, was er nog niets gebeurd en satisfactie had hij al helemaal niet gekregen. Hij moest nu de hoon wel dragen en was al afgewezen bij een sollicitatie op een vacature in een ander gewest. Dit kon alleen maar van kwaad tot erger gaan. Hij vroeg aan het Hof om een acte van justificatie, dit is rechtvaardiging, die hem zelfs tot over de grenzen dienst zou kunnen doen. Het Hof behandelde het rekest op 3 december 1738 en stelde het na lezing aan de procureur-generaal ter hand om mondeling bericht^(33.). En let u a.u.b. nu eens op het werktempo waartoe zo'n instelling in de pruikentijd in staat was. Teneinde dit nog eens extra goed te doen uitkomen, zal ik vanaf nu de data van handeling stuk voor stuk vermelden.

Op 4 december bracht de procureur-generaal verslag uit. Besloten werd om Blocquau een acte van justificatie te geven, waardoor zijn eer zou worden beschermd en waarin - naar uit de tekst blijkt - tevens verklaard zou worden, dat hij ieder ambt waardig was waartoe hij bekwaam geacht mocht worden^(34.). Dit stuk werd nog diezelfde dag uitgevaardigd en kort daarop in het memoriaal te boek gesteld^(35.). Verder gaf het Hof als zijn mening, dat het gezien de zwaarte van de door Weyer-

(31.) Ibidem, stuk 40. Uittreksel uit de resoluties van het stadsbestuur van Culemborg d.d. 24 september 1738. Onderhands afschrift.

(32.) HvH, inv.nr.5053. Rekest van mr. Jan Blocquau aan het Hof van Holland. Zonder datum. Dit rekest is gebruikt als basis voor het concept van de acte van justificatie.

(33.) HvH, inv.nr.295, resolutie d.d. 3 december 1738.

(34.) Ibidem, d.d. 4 december 1738.

(35.) Zie voor het concept: HvH, inv.nr.5053. Zie voor de registratie in het memoriaal: HvH, inv.nr. 153, folia 114 recto - 119 verso.

[p. 74]

man gepleegde delicten, nu maar ereis afgelopen moest zijn. Er moest wat gebeuren^(36.). Het probleem daarbij bleef natuurlijk, dat de delinquent nog steeds in Vianen, derhalve buiten de jurisdictie van het Hof, woonde. De raadsheren Fagel en Cau kregen opdracht om in overleg te treden met de raadpensionaris Van der Heim, teneinde de mogelijkheden om deze klip te omzeilen eens de revue te laten passeren. Deze vergadering vond vrijwel direct daarna plaats, want al op 5 december rapporteerden de commissarissen aan het Hof, dat de raadpensionaris had toegezegd over de kwestie te zullen spreken met de commissarissen tot de zaken van Vianen uit het college van gecommitteerde raden^(37.). Een week later, op 12 december, kon de procureur-generaal mededelen, dat de gecommitteerden tot de zaken van Vianen, de drossaard van Vianen en hijzelf hadden overlegd en hadden afgesproken, om Weyerman, onder goedkeuring van de gecommitteerde raden, te laten arresteren^(38.). De procureur-generaal verzocht tezelfdertijd aan het Hof om de arrestant daarna van de raden te requireren, opdat hij onder afgifte van een acte van non prejuditie kon worden overgeleverd. Het Hof hechtte aan dit voorstel zijn goedkeuring. Op 17 december 1738 vaardigden drossaard en gerecht van Vianen een publicatie uit, waarin zij een beloning van 100 rijksdaalders uitloofden aan diegene, die de verblijfplaats van Weyerman zou aanmelden, opdat die in handen van de justitie zou kunnen geraken^(39.). Tevens werd aan alle burgers verboden om hem te verbergen op een boete van 100 ducatons. Reeds één dag later schreef het gerecht van Vianen aan de commissarissen tot de zaken van Vianen, dat de verdachte was geapprehendeerd^(40.). Dit alles was niet zonder moeite gegaan. Weyerman had verzet geboden en was over de tuinmuur naar de buurman gevlucht, waar men hem uiteindelijk te pakken had gekregen. Hij was in verzekerde bewaring gesteld ten stadhuize van Vianen. Aan de gecommitteerden werd nu gevraagd, wat er verder moest gebeuren. Kon de arrestant zonder prejuditie door het Hof worden afgehaald? Vrijwel tegelijkertijd moet de drost een brief hebben geschreven aan de procureur-generaal. Ook hij meldde, dat de gezochte achter slot en grendel zat.

Op 22 december deelde de procureur-generaal het Hof mede, dat hij deze brief had ontvangen en dat de commissarissen tot de zaken van Vianen Weyerman wel wilden overdragen, mits het Hof daarom zou vragen en men een brief aan het gerecht van Vianen zou schrijven, waarin de Raad zou verklaren, dat de overdracht plaats vond wegens feiten, die buiten de vrijgeleide voor Vianen vielen^(41.). Voorts moest de brief ook een clausule van non prejuditie bevatten. De gecommitteerde raden hadden gevraagd om de brief eerst te mogen zien, alvorens deze zou worden verzonden. Hierop gaf het Hof de procureur-generaal opdracht om een concept op te stellen en dit ter goedkeuring aan hun voor te leggen. Een dag later kunnen we in de registers van resoluties lezen, dat het concept is overgelegd en goedgekeurd^(42.). Diezelfde dag nog hechtten ook de gecommitteerde raden hun goedkeuring aan dit stuk en zegden zij toe om zelf eveneens een brief te zullen schrijven aan het gerecht met de opdracht om Weyerman aan het Hof over te dragen. Het Hof tenslotte zou aan haar drossaard een commissie geven om de gearresteerde Weyerman af te halen. Beide stukken, zowel de brief^(43.) van het Hof, als de commissie^(44.) zijn in enigerlei vorm bewaard gebleven en gedateerd op 23 december 1738. U ziet, men liet er geen gras over groeien.

(36.) Zie noot 33.

(37.) Ibidem, d.d. 5 december 1738.

(38.) Ibidem, d.d. 12 december 1738.

(39.) Oud rechterlijk archief Vianen, inv.nr.109, stuk 360.

(40.) Ibidem, stuk 361. Minuut van de brief van het gerecht van Vianen aan de commissarissen tot de zaken van Vianen d.d. 18 december 1738.

(41.) HvH, inv.nr.295, resolutie d.d. 22 december 1738.

(42.) Ibidem, d.d. 23 december 1738. Zie voor het concept van de brief: HvH, inv.nr.4724. In het concept stond aanvankelijk ook nog het voorstel om t.g.t. de stukken en bescheiden ten laste van Weyerman in besloten vorm over te dragen of op een andere wijze te doen geworden. Men achtte dit verzoek waarschijnlijk nog niet opportuun, want de passage is doorgehaald.

(43.) Oud rechterlijk archief Vianen, inv.nr.109, stuk 362. Een afschrift van deze brief vindt men bovendien in: Oud rechterlijk archief Vianen, inv.nr. 106, omslag 1.

(44.) HvH, inv.nr.5053. Opdracht en machtiging voor Louis van Rhijn, drossaard van het Hof, d.d. 23 december 1738. Afschrift ten behoeve van de registratie in het memoriaal. Zie voor de registratie in het memoriaal: HvH, inv.nr.153, folium 170 verso.

[p. 75]

De commissie voor de drossaard, Louis van Rhijn, bevatte de opdracht om zich met enkele gerechtsdienaren naar Vianen te begeven, Jacob Campo Weyerman in ontvangst te nemen, hem naar Den Haag over te brengen en hem te ‘logeren’ op de Voorpoort. Op 24 december was Van Rhijn al ter plaatse en tekende, zoals dat hoort, een ontvangstbewijs voor zijn gevangene^(45.). Op de avond van kerstdag werd Weyerman op de Gevangenpoort ingesloten^(46.). Indien u de tel niet bent kwijt geraakt, kunt u met mij constateren, dat de afwikkeling van deze hele kwestie nauwelijks langer dan drie weken in beslag heeft genomen. Voorwaar, een behoorlijk tempo voor zo'n hoog college in een dergelijke moeilijke zaak.

Twee dagen voor de jaarwisseling overlegt de procureur-generaal opnieuw met het Hof^(47.). Hij heeft gehoord van de drossaard van Vianen, dat de papieren van Weyerman op bevel van de gecommitteerde raden in beslag zijn genomen. Het Hof verleent hem toestemming om die papieren op te vragen. De raadsheren Slicher en Van der Mieden worden gecommitteerd om de gevangene te verhoren, maar moeten wel eerst met de procureur-generaal overleggen over de artikelen en de wijze van aanpak. Het Hof geeft hun daarbij praktisch carte blanche.

Nu we op dit punt zijn gekomen, is het wellicht het aangewezen moment om u enigszins wegwijs te maken in de varianten en mogelijkheden van de criminele procedure voor het Hof. We onderscheiden twee hoofdvarianten, de ordinaris procedure en de extra-ordinaris procedure. De ene variant verloopt in grote trekken op dezelfde wijze als de procedure in civiele zaken. Dat wil zeggen, zij kent een sterk accusatoir karakter. De overheid eist, de verdacht antwoordt, de overheid repliceert, enz. Bij de andere, de extra-ordinaris procedure, verhoort de overheid aan de hand van vragenlijsten; zij is overwegend inquisitoir van aard. Indien de verdachte niet meewerkt, kan er eventueel enige druk op hem worden uitgeoefend door de toepassing van tortuur. De arrestant is hierbij duidelijk voorwerp van onderzoek. Indien hij bekende, stond er voor hem ook geen appel meer open op een hoger rechtscollege.

Tot zover dit uitstapje in de theorie van het oud-Nederlandse strafrecht. De oplettende lezer zal nu wel hebben begrepen, dat in de zaak Weyerman voor de extra-ordinaris variant werd gekozen. Immers, er is al opdracht gegeven tot het opstellen van vragenlijsten. Op 30 december werd de gevangene voor de eerste maal verhoord^(48.). Aanwezig waren, naast Weyerman, de raadsheren Van der Mieden en Slicher, de procureur-generaal en de griffier als adjunct. Men had een lijst opgesteld met 58 vragen, waarvan men er die dag 38 afwerkte. De eerste vragen zijn vrij eenvoudig te beantwoorden. De personalia^(49.) worden vastgesteld en de arrestant wordt geconfronteerd met het grootste gedeelte van zijn geschriften^(50.), waarvan hij het auteurschap zonder meer erkent. Er wordt een voorzichtig begin gemaakt met de zaken Osnabrugge^(51.), Le Roux^(52.) en Blocquau^(53.), maar het grootste deel van deze fase van het onderzoek wordt besteed aan de zaak Hoogerwaard^(54.). In deze laatste kwestie geeft Weyerman op de meeste punten toe. Voor de rest ontkent hij vrijwel alles^(55.).

Het valt licht te begrijpen, dat men op oudjaar geen verhoren afnam. Men liet de zaak voorlopig even rusten. Wellicht ook om nog wat meer stukken van overtuiging te vergaren. Op nieuwjaarsdag nam de eerste deurwaarder van het Hof, Frederik Groneman, voor de procureur-generaal

(45.) Oud rechterlijk archief Vianen, inv.nr. 109, stuk 363. Ontvangstbewijs d.d. 24 december 1738.

(46.) HvH, inv.nr.295, resolutie d.d. 29 december 1738.

(47.) Ibidem.

(48.) HvH, inv.nr.5443, doss.7, stuk 61-64.

(49.) Ibidem, vragen 1 en 2.

(50.) Ibidem, vragen 3-14. Deze vragen zijn voorbereid aan de hand van HvH, inv.nr.5443, doss.7, stuk 41.

(51.) Zie noot 48, vragen 15 en 16.

(52.) Ibidem, vragen 57 en 58.

(53.) Ibidem, vragen 17 en 34-36.

(54.) Ibidem, vragen 18-33.

(55.) Het exhibitum et recognitum 30 december 1738 komt voor op de navolgende stukken: 2 en 45 in de zaak Osnabrugge (zie hieronder noot 67), 46 in de zaak Blocquau, en 3, 44, 48, 53 en 56 in de zaak Hoogerwaard. Bovendien werden hem in de zaken Le Roux en Blocquau respectievelijk de stukken 57 en 59 voorgelegd, die hij echter niet erkende. Zie over deze stukken de noten 1, 3, 5, 12, 13, 15, 19, 30 en 66.

[p. 76]

De Gevangenpoort in het midden van de 18e eeuw.
Het is vrijwel zeker, dat Weyerman in het vertrek met het boogvenster, schuin boven de poort, was opgesloten.

[p. 77]

een mand met daarin de in beslag genomen stukken van Weyerman, in ontvangst^(56.). Op 14 januari werd het verhoor van de booswicht gecontinueerd^(57.). De vragen concentreerden zich weliswaar ook nu op de zaken Hoogerwaard^(58.), Le Roux^(59.) en Blocquau^(60.), maar als nieuwe onderwerpen werden bovendien de zaken Plevier^(61.), en de Kronykchantages^(62.) aangesneden. In alle zaken erkende Weyerman weer een aantal feiten, hetgeen hem waarschijnlijk de tortuur heeft bespaard^(63.). De kwestie met mevrouw Plevier zou hij ten behoeve van het Hof op papier zetten. De antwoorden op dit verhoor heeft hij met zijn handtekening bekrachtigd.

Het Hof zat intussen niet stil en ging onvermoeibaar door met het sprokkelen van bewijsmateriaal. Zo schreef men op 15 januari Raden en Magistraat van Culemborg aan, teneinde vier, aan inwoners van die stad gezonden chantagebrieven in handen te krijgen^(64.). De dag daarop verhoorde men Abraham Elzevier als medeplichtige, waarbij men vooral op de Kronykchantage inging^(65.). Elzevier gaf zich op bijna alle punten gewonnen.

De zaak Plevier betrof een weduwe, die door Weyerman al in 1726 werd gechanteerd^(66.). Zij had hem twee zilveren kandelaars betaald en daarna eigenlijk niets meer van de zaak vernomen. Ook de zaak Osnabrugge ging over een oude zonde van onze schurk. Osnabrugge werd al is 1734 in de tang genomen. Naar het mij echter toeschijnt, naar aanleiding van een tamelijk onbelangrijke kwestie^(67.). Eind januari legde mevrouw Plevier een verklaring af, waarin zij haar visie gaf op de zaak waarin zij zo'n treurige hoofdrol had gespeeld^(68.). Weyerman gaf in een tweetal verklaringen het merendeel van de feiten toe, maar chantage ontkende hij^(69.).

Op 6 april werd hij aan een nader verhoor onderworpen^(70.). Men had daartoe 57 vragen opgesteld, waarvan men er die dag 25 afwerkte. Hij legt daarbij weer gedeeltelijke bekentenissen af in de zaak Blocquau^(71.), Hoogerwaard^(72.) en Plevier^(73.). De volgende dag worden de resterende vragen gesteld. Hij legt bekentenissen af, die de zaken Hoogerwaard^(74.), Blocquau^(75.), en die van de Kronykchantages^(76.) rond maken. Het is overduidelijk, dat de maanden voorarrest hem tot spreken hebben gebracht en hij ziet wel in, dat de zaak verloren is. Bovendien had het Hof nog een andere interessante zaak in petto, waarop Weyerman niet direct verdacht zal zijn geweest. Hij bekende eind 1729 met Adriana Visser, de vrouw van zijn hospes, in de Spuistraat in Den Haag te hebben gelogeerd en met haar gedurende twee jaar op ‘Rotsoort’, tussen Utrecht en de Vaart te hebben samengewoond^(77.). Naar hij zei, was zij van zijn conversatie gecharmeerd. Zijn vrouw, waarmee hij sinds 1727 wettig was getrouwd, woonde in die tijd in Rotterdam. Een bekentenis van overspel^(78.). De zaak zal daarna wel in het reine zijn gebracht, al zal dit onze vrijbuiter wel enige moeite hebben gekost. Mogelijk heeft een opmerking tegen Blocquau in 1735 hierop betrekking, wanneer Weyerman zegt, dat hij zijn ketens nu met zoveel gemak draagt, als voortijds zijn braceletten^(79.). Maar zeker is dit natuurlijk niet. Hij gaf daarna zoveel details toe, dat het Hof de laatste vragen maar niet meer stelde, hoewel nu juist de allerlaatste twee zo interessant voor ons zijn: Is er ooit gedreigd zonder dat er ook wat werd gedaan? Was dat dan omdat er was betaald?^(80.). Dit is een probleem, dat zeer zeker nader onderzoek behoeft.

De correspondentie van Weyerman met zijn zoon en met de procureur-ge-

(56.) Oud rechterlijk archief Vianen, inv.nr. 109, stuk 364. Ontvangstbewijs van Frederik Groneman, eerste deurwaarder van het Hof van Holland, voor het gerecht van Vianen wegens de overname van een mand, verzegeld met het stadszegel van Vianen, waarin zich de papieren die ten huize van Weyerman waren aangetroffen, bevonden, d.d. 1 januari 1739.

(57.) HvH, inv.nr.5443, doss.7, stuk 61-64.

(58.) Ibidem, vragen 39-42.

(59.) Ibidem, vragen 44-51.

(60.) Ibidem, vraag 53.

(61.) Ibidem, vraag 43. Zie hieronder noten 66, 68 en 69.

(62.) Ibidem, vraag 52.

(63.) Een aantal van deze bekentenissen waren vooral bezwarend voor A. Elzevier. Hij gaf toe, dat hij stuk 54 had ontvangen en dat zowel stuk 54 als stuk 57 door Elzevier waren geschreven. Zie over deze stukken de noten 30 en 65.

(64.) HvH, inv.nr.4724. Minuut van de brief van het Hof van Holland aan Raden en Magistraat van Culemborg, d.d. 15 januari 1739.
Zie voor het antwoord op bovengenoemde brief: Hof van Holland, inv.nr.4647. Brief van de magistraat der stad Culemborg aan het Hof van Holland, d.d. 18 januari 1739, als begeleidend schrijven bij de verzochte vier brieven, die men graag na gebruik weer wilde terug hebben. Zie echter ook noot 88.
Een en ander terwijl men blijkens vraag 52 van het zojuist afgesloten verhoor al beschikte over brieven aan de heer Icart te Culemborg. Waarschijnlijk zijn deze laatstgenoemde stukken aan Weyerman voorgelegd in de vorm van de in noot 29 beschreven afschriften.

(65.) HvH, inv.nr.5443, doss.7, stuk 12-13. Het verhoor, dat bestaat uit 15 vragen met antwoorden, behandelt in hoofdzaak de bemiddelende rol van Elzevier bij het drukken van de Voorlooper. Hij gaf toe, dat hij brieven had geschreven aan inwoners van Vianen en Culemborg. Hij gaf toe stuk 57 (zie noot 30) en twee brieven aan Icart te Culemborg te hebben geschreven en afgezonden. De brieven aan Icart zou hij op eigen initiatief hebben verzonden. Sommige brieven heeft hij geschreven naar een voorbeeld van de hand van Weyerman. Zijn brief van 3 december 1738 aan Weyerman handelt volgens hem geenszins over een bedreiging. Zie: HvH, inv.nr.5443, doss.7, stuk 54.

(66.) Het slachtoffer was Anna Bruinsteen, achtereenvolgens weduwe van de advocaat Borghorst, de heer Plevier en de heer J. Pestalozzi. Omdat zij in dit verhaal voor het eerst opduikt als mevrouw Plevier, heb ik die naam verder aangehouden. Zie noot 1.

(67.) Weyerman zou een schuld aan Osnabrugge hebben ter grootte van 6 ducaten, die hij weigerde te betalen zolang hij niet zijn boeken en linnengoed, die zich nog in de herberg ‘Het hof van Rome’ op het Spui te Den Haag bevonden, terug zou krijgen. Zie HvH, inv.nr.5443, doss.7, stuk 45. Brief van Weyerman aan schipper Osnabrugge d.d. 29 september 1733 en ibidem, stuk 2: brief van Weyerman aan Osnabrugge d.d. 29 september 1734. In deze laatste brief dreigt Weyerman bovendien om Osnabrugge en de hospita van ‘Het hof van Rome’ in druk te kijk te zullen zetten, als hij zijn zin niet zou krijgen. Hij dringt er op aan om de goederen in Utrecht te mogen ontvangen, omdat zijn vrouw niets van deze zaak mag weten.

(68.) HvH, inv.nr.5443, doss.7, stuk 31. Verklaring van Anna Bruinsteen voor de commissarissen Slicher en Van der Mieden, in aanwezigheid van de procureur-generaal, met Cau als adjunct, d.d. 26 januari 1739. Ook hier dreigde Weyerman met het uitgeven van een pasquil. De hele opzet doet enigszins amateuristisch aan, want Weyerman bracht deze keer het bericht in hoogst eigen persoon over.

(69.) Ibidem, stuk 4. Volgens deze verklaring van Weyerman kwam er, toen hij in Breukelen woonde, een heer bij hem, die hem hem vroeg, of hij in zijn tijdschrift niet de biografie wilde opnemen van De hedendaagse Corisca. Hij stelde hem daartoe enige geschriften ter hand. Nadat hij de publicatie van de serie artikelen had aangekondigd, werd hij uitgenodigd op een buitenplaats te Abcoude, genaamd ‘Meer en Hoef’, om eens te komen praten. Daar vertelde hem een dame, dat zij het slachtoffer zou zijn, waarna hij zijn verdere medewerking had geweigerd en de geschriften had teruggegeven. Het stuk is ongedateerd.
Ibidem, stuk 5. In deze nadere verklaring brengt Weyerman naar voren, dat de onbekende heer namens een principaal kwam. Pas bij het tweede bezoek zou hij de geschriften hebben gekregen. Reeds deze geschriften zouden hem hebben doen besluiten om niet verder mee te werken. Twee of drie dagen daarna werd hij uitgenodigd om mee te rijden naar de buitenplaats. Later huurde hij de buitenplaats ‘Meer en Hoef’ en zou de dame hem een paar zilveren kandelaars ten geschenke hebben doen toekomen. Van chantage was volstrekt geen sprake geweest.

(70.) Ibidem, stuk 67-70.

(71.) Zie noot 70, vragen 15-24. Hij gaf toe, dat aantasting in de eer een reden kon zijn om te betalen. Noch Hoogerwaard, noch Blocquau zouden echter hebben betaald. Hij legde bekentenissen af ten aanzien van het tractaat ten nadele van Hoogerwaard en ten aanzien van De naakte waarheyt nr.14, d.d. 17 juni 1737. Hij gaf verder toe, dat stuk 59 (zie noot 19) in zijn opdracht was geschreven door ene Trekmeijer, voorheen kapitein van de koning van Pruisen en nu dictatenschrijver te Leiden.

(72.) Zie noot 70, vraag 1. Hij verklaarde, dat Sasburg het manuscript van de gedenkschriften (zie noot 3) op zijn verzoek zou hebben verbrand. Deze verklaring kon door het Hof niet worden geverifieerd, omdat Sasburg inmiddels was overleden.

(73.) Zie noot 70, vragen 2-14. Hij gaf toe, dat mevrouw Plevier metbehulp van de publicatie in het eerste deel van de Echo des werelds, d.d. 17 juni 1726, p.280 werd bedreigd. Verder bekende hij, dat de lezing van mevrouw Plevier op enige details na juist was en vulde hij zijn oorspronkelijke verhaal nog met een keur van bijzonderheden aan.

(74.) Voor men aan het in de schriftelijke vragen vastgelegde verhoor begon, legde men Weyerman eerst nog wat andere vragen voor. Naar aanleiding daarvan erkende hij o.a. het gedicht Enthusiasmus (zie noot 4). Sasburg, Ramskrammer en De Koning zouden op het schrijven daarvan hebben aangedrongen. Eerst had hij het gedicht aan oud-generaal Durven gestuurd, die het had geretourneerd. Daarna had hij het aan Sasburg gegeven. Geld zou hij er echter niet voor hebben ontvangen. Zie verder noot 70, vraag 29.

(75.) Naar aanleiding van de voorafgaande vragen bekende Weyerman de chantage van Blocquau. Zie verder noot 70, vraag 29.

(76.) Zie noot 70, vragen 26-37. Tezamen leveren de antwoorden op deze vragen een volledige bekentenis op, al blijft hij volhouden, dat de Voorlooper uitsluitend was geschreven ter wille van de winst, een uitspraak, die men natuurlijk op twee manieren kan interpreteren.

(77.) Zie noot 70, vragen 38-42. Vraag 39 noemt precies de periode waarin Weyerman met Adriana Visser in de Spuistraat te Den Haag zou hebben gelogeerd. Weyerman geeft het feit toe, maar zegt, dat hij zich de tijd niet meer kan herinneren. Dit zal wel waar zijn, want Adriana is al vóór die periode overleden.

(78.) Dit zal dan ook wel de reden zijn voor de aanwezigheid van een tweetal opmerkelijke stukken in het dossier. Hierbij gaat het om: HvH, inv.nr.5443, doss.7, stuk 42: trouwbelofte door Weyerman aan Johanna Ernst te Breda d.d. 30 juni 1713, en ibidem, stuk 43: huwelijksacte van Weyerman met Johanna Ernst te Breukelen d.d. 31 maart 1727. Het gaat hierbij om een authentiek stuk.

(79.) HvH, inv.nr.5443, doss.7, stuk 46. Zie noot 5. Het is natuurlijk evenzeer mogelijk, dat de bewuste opmerking betrekking heeft op zijn verblijf te Vianen.

(80.) Ibidem, stuk 67-70, vragen 43-54. Deze vragen behandelen voornamelijk het personele oogmerk van Weyermans geschriften. Hij legde in bijna alle gevallen een bekentenis af. Ook vraag 55 behoort tot deze groep, doch zij werd niet meer gesteld. Hetzelfde lot trof de al genoemde laatste vragen 56 en 57.

[p. 78]

neraal Bisdom vanuit de gevangenis is van een grote triestheid^(81.). Weyerman probeert medelijden te wekken en verzint uitvlucht op uitvlucht. Het helpt hem allemaal niet. De commissarissen brengen op 30 april verslag uit van hun bevindingen^(82.). De procureur-generaal zal worden gevraagd of de zaak zo kan worden afgedaan. De volgende dag besluit men, mede op grond van diens antwoord, om de zaak na de aanstaande vakantie af te doen^(83.). De procureur-generaal moet dan intussen wel zijn eis en conclusie formuleren. In deze eis en conclusie, die, zoals zovele stukken in deze zaak, bewaard gebleven is, dreunt de procureur-generaal de hele litanie nog eens op^(84.). Samengevat komt de aanklacht tegen Weyerman neer op 1. het schrijven van libellen, smaadschriften; 2. extorsie, chantage en afdreiging. Hij concludeert tot confinement op zijn (Weyermans) kosten in een verzekerde plaats binnen de provincie en veroordeling in de kosten en misen van justitie of tot zodanige straf als bij deze zal worden bevonden te behoren.

Op 9 juli 1739 wordt de sententie in die zin vastgesteld^(85.). Weyerman, die hiervan niets weet, verdedigt zich op 10 juli in een brief aan Bisdom^(86.). Naar wij nu weten te laat.

Op 22 juli volgt de pronunciatie, dit is de uitspraak, van de sententie en is het dus definitief met Jacob Campo Weyerman als vrij man gebeurd^(87.). De rekesten en smeekschriften, die hij uit de gevangenis aan procureur-generaal en Hof stuurt, spitsen zich allengs toe op Weyermans eerste levensbehoeften, hetgeen 's mans armoede illustreert^(88.).

Zeventig jaar oud, overlijdt hij op 9 maart 1747 in de Gevangenpoort te Den Haag, een schrijver met een giftige pen, een schilder waar we niet zoveel meer van af weten, een levensgenietende schurk, die door het Hof voor zijn gehele oeuvre zwaar werd gestraft^(89.).

(81.) Ibidem, stuk 11. Brief van Weyerman aan de advocaat-fiscaal Jacob Bisdom, d.d. 17 januari 1739. Ibidem, stuk 33. Brief van Weyerman aan zijn zoon Jacob jr. Zonder datum, doch waarschijnlijk vóór 26 januari 1739. Ibidem, stuk 34. Brief van Weyerman aan de advocaat-fiscaal, d.d. 26 januari 1739. Ibidem, stuk 35. Brief van Weyerman aan de advocaat-fiscaal, zonder datum. Ibidem, stuk 32. Brief van Jacob jr. aan de advocaat-fiscaal, d.d. 3 februari 1739, waarin hij deze verzoekt zijn vader te mogen bezoeken. Ibidem, stuk 6-8. Brief van Jacob Campo Weyerman (aan het Hof van Holland) d.d. 23 april 1739, waarin hij onder andere verzoekt naar Vianen te mogen worden verbannen. Ibidem, stuk 14. Brief van Weyerman aan de advocaat-fiscaal, d.d. 6 juli 1739, waarin hij beterschap belooft en onder andere verzoekt om confinement te Vianen of verbanning naar Engeland.

(82.) HvH, inv.nr.295, resolutie d.d. 30 april 1739.

(83.) Ibidem, resolutie d.d. 1 mei 1739.

(84.) HvH, inv.nr.5443, doss.7, stuk 1. Men kan zich licht de gedachtengang van de procureur-generaal voor de geest halen. Het delict was niet zwaar genoeg voor de doodstraf en indien men Weyerman zou verbannen (waar hij al diverse malen om had verzocht, zie noot 81), kon dit voor deze bereisde figuur nauwelijks een straf worden genoemd. Confinement lag dan ook min of meer voor de hand.

(85.) HvH, inv.nr.295, resolutie d.d. 9 juli 1739.

(86.) HvH. inv.nr.5443, doss.7, stuk 9-10. Brief van Weyerman aan de advocaat-fiscaal Jacob Bisdom, d.d. 10 juli 1739, waarin hij zich verdedigt en nogmaals vraagt om verbanning naar Vianen.

(87.) HvH, inv.nr.5663, folia 10 recto - 17 verso. De veroordeling was vrijwel conform de conclusie van de procureur-generaal. Zie noot 84. Zie voor de minuut van deze sententie: HvH, inv.nr.5863.

(88.) HvH, inv.nr.295, resolutie d.d. 27 juli 1739. Ibidem, d.d. 9 september 1739. Opmerkelijk is hierbij ook, dat de procureur-generaal meldt, dat hij op 19 augustus een brief heeft ontvangen van de fiscaal van Culemborg met het verzoek om terugzending van de geleende brieven en om een aantal exemplaren van de gedrukte sententie in de zaak Weyerman. De griffier krijgt opdracht om dit uit te voeren. Zie dienaangaande ook noot 64. Ibidem, d.d. 17 november 1739. Weyermans verzoek om verwijdering van het traliewerk wordt, in verband met de veilige bewaring, afgewezen. Theologische werken moeten eerst worden gelezen door de visitatores classis en zijn andere werken door de procureur-generaal.
HvH, inv.nr.296, resolutie d.d. 12 februari 1740. Het verzoek van de gevangene om meer licht op zijn werk door het plaatsen van grotere ruiten wordt toegewezen.
Ibidem, d.d. 6 december 1740. Ibidem, d.d. 20 december 1740. Ibidem, d.d. 9 januari 1741. HvH, inv.nr.297, resolutie d.d. 11 september 1743. HvH, inv.nr.298, resolutie d.d. 24 april 1744. HvH, inv.nr.300, resolutie d.d. 20 juli 1746.

(89.) HvH, inv.nr.301, resolutie d.d. 22 maart 1747. Tot het genoemde oeuvre behoort ook: HvH, inv.nr.5443, doss.7, stuk 36: t Zamenspraak in Nobis kroeg tusschen Abraham Musket** en Abraham Torenvl**. Dit is het enige stuk in het procesdossier, dat ten processe geen enkele rol heeft gespeeld, hoewel dit mijns inziens wel had gekund. Het stuk is ongedateerd.