Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 8

[p. 12]

K. Bostoen
De satire als ‘ineetend vocht’. Enkele opmerkingen naar aanleiding van de nieuwe uitgave van Weyermans Baron van Syberg.

‘Tot een blyk, dat 'er geen gevaar was in het gebruyk van dat drinkbaar goud, slabberde den Baron een vyfdubbele dosis in zyn dikke bast in een glas wyn; maar dat hy zich door een bekent tegengif had gewapent, zal niemant in twijfel trekken; vooral die persoon niet, die weet, dat die gemoedelooze guyt dat drinkbaar goud had gemaakt door een ineetend vocht, waar door dat geneesmiddel zo heylzaam was voor de ingewanden en voor de maag, gelyk als een troep moordaadige Arabiers voordeelig is aan een weerlooze karavaan.’ (Syberg Dl. 1a, 131-132)

De Baron van Syberg (1733) is het eerste boek van Weyerman waarvan een teksteditie is verschenen met alles erop en eraan: de editie bevat de volledige tekst, illustraties, een inleiding, uitvoerige woordverklaringen en zelfs twee registers.^(1.) De rijkdom van deze uitgave maakt dat men dit kleine Weyerman-monument wel voortdurend van alle kanten zou willen bekijken, als was het een pas gerestaureerd achttiende-eeuws theekoepeltje.

De uitgevers, die deze schat aan gegevens hebben bijeengebracht, hebben zich gedwongen gevoeld om veel detailwerk te verrichten. Dit heeft tot gevolg gehad dat de aandacht voor de grote lijnen is verminderd. Het viel mij b.v. op dat in de annotaties terecht wordt gezegd dat Weyermans opdracht aan de hermetische geneesheren tot de satire behoort.^(2.) Satire is inderdaad een van die grote lijnen, die vanwege de tekstuitgevers nauwelijks aandacht krijgt. Daarentegen wordt in de inleiding ruime aandacht besteed aan het z.g. genre ‘oplichtersverhaal’. Dit genre is een verzinsel van de moderne, literaire scholastiek en lijkt ‘alleen zichtbaar voor hem die zulke scherpe ogen bezit dat hij in staat is ook door de dikste duisternis heen het nergens bestaande waar te nemen’.^(3.) Bestaat het genre niet echt, het blijkt bovendien dat de Syberg er niet eens toe behoort, wat eufemiserend omschreven wordt met: ‘Samenvattend kunnen we zeggen dat Syberg een bijzondere plaats inneemt in het door ons geschetste genre van oplichtersverhalen’.^(4.) Zou het niet veel nuttiger zijn geweest om de plaats, die nu aan het z.g. ‘oplichtersverhaal’ werd besteed, in te ruimen voor een structuuranalyse? De structuur van de

(1.) J.C. Weyerman: De Leevensbyzonderheden van Johan Hendrik, Baron van Syberg, Heer van Ermelinghoven en Bonckersbek, &c. Ed. Werkgroep Amsterdamse neerlandici onder leiding van A. Hanou en H. Stouten. Deventer, 1984. 2 dln. (Deventer Drukken 1) Hierna verkort weergegeven als Syb.

(2.) Ibidem, dl. 1b, 4 s.v. ‘OPDRAGT’.

(3.) Erasmus: De lof der zotheid. Ed. A.H. Kan. 16e dr. Utrecht, (z.j.). (Prisma-boeken 547) blz. 104. De originele tekst luidt als volgt: ‘quas nemo possit oculis adsequi, nisi tam Lynceus, ut ea quoque per altissimas tenebras videat, quae nusquam sunt’.

(4.) Syb. dl. 1b, 50.

[p. 13]

Syberg is niet bepaald doorzichtig. De episode uit Sybergs leven, die hier wordt verhaald, is doorspekt met allerlei stukken die veel weg hebben van documenten, precedenten en testimonia als ging het hier om een juridische redevoering.

De lijnen die ik heb uitgezet - dit zal niemand verwonderen, gezien het voorgaande - liggen op het vlak van de genretheorie en van de structuuranalyse. Bij het volgen van die lijnen kwam mij allerlei merkwaardigs voor, waarvan ik hier in het kort kond doe.

In de Syberg wordt een historische persoon geattaqueerd: Johann Heinrich von Syberg (1696-na 1733) staat centraal in het boek. Dit is niets bijzonders. In satires van dit type wordt steevast een - aan tijdgenoten - bekende persoon op de korrel genomen, wiens vernietiging men beoogt.^(5.) Prototype van dergelijke satires is de tweedelige Historie van Broer Cornelis (1569-1578), een werk waarvan de laatste druk dateert uit 1714. Dat Weyerman dit werk heeft gekend, kan men vaststellen op grond van zijn uitlatingen.^(6.) Syberg is evenwel niet de enige die wordt geattaqueerd; in zijn persoon wordt een veel grotere groep getroffen, namelijk: die van de malafide, hermetische geneesheren die van z.g. geheime kennis gebruik maken en met behulp van duistere, pseudo-medische praktijken hun lichtgelovige patiënten bedriegen.

Uit de satirische opdracht aan hen in het eerste deel van de Leevensbyzonderheden blijkt dat Syberg functioneert als een soort pars-pro-toto:

‘Maar zo eerwaardig als een verdienstig Geneesheer is, voor zo schandelyk staat een bedrieglyk Paracelsist, een opsnydent Quakzalver, een windverkoopent Alchimist, met een woord, den zogenaamden Baron van Syberg by ons geboekt’^(7.)

Behalve op de artsen-bedriegers is Weyermans spervuur ook nog gericht op een tweede categorie, die - wonderlijk genoeg - bestaat uit de slachtoffers van de Sybergen. In de opdracht van het tweede deel worden met evenveel verve de rijke, domme cliënten van de bedriegers aangepakt als de bedriegers zelf. De slachtoffers worden betiteld als ‘ligtgeloovige Gulde Esels en Goudgierige Houvasten’ die lijden aan een van de twee soorten hebzucht. De ene soort is namelijk de vrekkigheid die sinds Plautus met de regelmaat van de klok op het Europese theater aanschouwelijk wordt gemaakt in de Euclio's, Warenars en de Harpagons; de andere soort is wat we nu het materialisme plegen te noemen:

‘een roofzieken honger naar winst, niet zo zeer ter liefde van het geld zelve, als uyt vermaak om het aanstonds te hergieten door alle de kanaalen van wellust, en hovaardy.’^(8.)

Bedriegers en slachtoffers; daarop is in de Syberg de aanval gericht. Deze tweeledigheid vinden we ook terug in de structuur van het boek. Het eerste deel eindigt met het relaas van de oplichterijen van de hermetische geneesheer Giuseppe Francesco Borri (1627-1695) in Nederland, terwijl het tweede deel besluit met het uitstippelen van een pad tussen wantrouwen en lichtgelovigheid voor hen die onverhoopt met een bedrieger te maken krijgen. Vooral dit laatste slotvertoog is sterk geschreven: het ‘ineetend vocht’ van Weyermans satire dient hier om toekomstige bedriegerspraktijken als van Syberg en zijn rotgezellen op te lossen in het niets. Doordat de auteur zijn ‘schipbraak, geleden’^(9.) met hermetische geneesheren als Syberg op schrift

(5.) Over het aspect van vernietiging in de satire, zie: A.B. Kernan: ‘Agression’. In: Die englische Satire. Ed. W. Weiss. Darmstadt, 1982. (Wege der Forschung 562) blz. 52-66. Kernan citeert op blz. 54 een Eskimo-vers in Engelse vertaling dat ik de lezer evenmin wil onthouden, omdat het zo voortreffelijk weergeeft waar het om gaat:
‘I beat you
I kill you
I cut off your head
I cut off your arm
And then the other
I cut off your leg
And then the other
The pieces for the dogs
The dogs eat.’

(6.) Syb. dl. lb, 136. Zie ook Syb. dl. 1a: ‘het gekastreert gepiep van Kornelis den leugenaar’. De ‘Sermoenen’ van Broer Cornelis worden dus hier omschreven als ‘gekastreert gepiep’. Men lette ook op het epitheton ‘den leugenaar’ dat Weyerman de broeder meegeeft. Over Sybergs ‘onbeschaamde leugentaal’ zal ‘den schryver van die Leevens byzonderheden’ zich eveneens krachtig uiten (Ibidem, 104).
Bekendheid met de sexueelgetinte geselpraktijken van Broer Cornelis blijkt uit Weyermans De Historie des Pausdoms, Of een Verhaal van de Dwaalingen en Bygeloovigheden, Dewelke van tyd tot tyd zyn ingesloopen in de Kerk (...). Amsterdam, 1725-1728. 3 dln. (Ex. UB Leiden: Th. 1790 1-3). In zijn opdracht aan ‘de Hervormde Jeugd’ schrijft onze auteur: ‘Den Minnebroeder Broeder Kornelis wil ik niet eens aanraaken, dat Ondier valt niet onder myn Ontleeders Vlym, die laaten wy heulen met de Cellebroeders en met de Nachtwerkers’ (dl.1, fol. *** 2 verso). Over de Historie van B. Cornelis, zie: Literatuur 1 (1984), 254-261.

(7.) Syb. dl. la, 6.

(8.) Ibidem, 77.

(9.) Ibidem, 182.

[p. 14]

heeft gesteld, zijn mogelijke, toekomstige slachtoffers afdoende gewaarschuwd.

Behalve duidelijke structureringselementen als de twee opdrachten en de twee slotvertogen, dienen ter verdere structurering een aantal documentaire stukken die zich duidelijk van de rest van de tekst onderscheiden door hun titel. Het gaat hier om zeven stukken in het eerste deel en acht stukken in het tweede deel, waarvan de titels als volgt luiden:

Deel 1a

1.	Schets van de geheele Hermetische Konst (blz. 14-19)
2.	Naamlyst van de echte Hermetische Wysgeeren (blz. 23)
3.	Verhaal van de Opkomst der Roozenkruys Broeders (blz. 32-34)
4.	Den Regel van de Broeders des Roozenkruys (blz. 34-40)
5.	Eenige Aanmerkingen over het Drinkbaar Goud (blz. 42-44)
6.	Sprookje (49-55)
7.	Eenige Leevens Byzonderheden van den Ridder Borri (blz. 68-72)

Deel 1b

1.	Sprookje (blz. 100-104)
2.	Karakter van den Baron van Syberg, &c. (blz. 131-132)
3.	Het Drinkbaar Goud (blz. 133)
4.	Het Bruyn Geneesmiddel (blz. 133-134)
5.	Het Wit Medikament (blz. 134-135)
6.	Het Karakter van den Baron van Syberg, &c. (blz. 144-147)
7.	Eenige Kortbondige Spreuken By my opgeschreven uyt den mond van den Heer Baron van Syberg (blz. 159-160)
8.	Eenige Zeedekundige Aanmerkingen over het Wantrouwen en de Ligtgeloovigheid, tot het besluyt van 't Werk (blz. 180-183)

Uit dit overzicht blijkt dat in deel la de onderdelen 3 en 4 op elkaar aansluiten zoals dit ook het geval is met de onderdelen 3 t/m 5 in deel 1b, zodat we eigenlijk kunnen spreken van twee delen met elk zes documentaire onderdelen. Deze documentaire onderdelen worden door de auteur met verbindende tekst aan elkaar gekoppeld. Dit alles geeft een indruk van grote verscheidenheid die chaotisch aandoet, maar dit chaotische is schijn en kenmerkend voor het schouwspel dat in satires wordt vertoond, naar het woord van Alvin Kernan: ‘Pick up any major satiric work and open it at random and the immediate effect is one of disorderly profusion’.^(10.)

Op grond van een onderzoek waarin theorievorming van eeuwen (te beginnen met de humanisten) over de satire werd betrokken, slaagde Brummack erin om drie constanten binnen die theorievorming te localiseren. In hetgeen men een satire noemt attaqueert de auteur iets of iemand; bij die aanval wordt zichtbaar wat de auteur precies tegenstaat en wat hij vóór staat; de uitspraken van de auteur worden zo aantrekkelijk verpakt dat de lezer blijft doorgaan met lezen, hoewel de feitelijke boodschap van de auteur vrij spoedig geen geheimen meer voor de lezer heeft.^(11.) In nog eenvoudiger bewoordingen gesteld, luidt dit: de satire is een scheldkanonnade, waarvan de redenen op een geestige en onderhoudende wijze uit de doeken worden gedaan.

(10.) A. Kernan: ‘A Theory of Satire’. In: SATVRA. Ein Kompendium moderner Studien zur Satire. Ed. B. Fabian. Hildesheim (etc.), 1975. 142-177. Met name op blz. 149.

(11.) J. Brummack: ‘Zu Begriff und Theorie der Satire’. In: Deutsche Vierteljahrschrift für Literaturwissenschaft und Geistesgeschichte 45 (1971), 275-377. (Sonderheft). Zie: blz. 333-334. Voor dezelfde driedeling hanteert Brummack resp. de termen: Angriff, Norm, Indirektheit.

[p. 15]

Met deze drie satirische constanten als uitgangspunt valt goed te werken, wat betreft de analyse van Weyermans Syberg. De documentaire onderdelen kunnen stuk voor stuk worden beschouwd als punten waartegen Weyermans agressie zich zal keren. Vandaar dat hij die punten eerst aan de orde stelt, zodat de lezer de ontlading van die agressie kan begrijpen. Wanneer de agressie zich ontlaadt, dan gebeurt dit evenmin willekeurig, maar volgens een min of meer vast patroon. Dit patroon houdt in dat Weyerman na het documentaire onderdeel met zijn ongunstige commentaar op de proppen komt, waarin het punt dat aan de orde was, op de korrel wordt genomen. Hierbij slechts één voorbeeld van een dergelijke commentaar:

‘Aldaar maakte den Baron van Syberg een eynde van zyn Roman, en daar uyt trok ik innerlyk dit besluyt, Dat het ruym zo zeker is te gelooven aan het visioen van een met opsteygingen behebde Non, aan de droomvertellingen van een mangraage Kindermeyd, en aan de getrouwheyds beloften van een jonge snol gevloekt met een grys Mainteneur; als aan de nietwaardige diamantsprookjes van een Hermetisch Baron’.^(12.)

Nadat Weyerman heeft laten zien wat hem tegenstaat, geeft hij meestal weer wat hem tot zijn agressie heeft gebracht. Natuurlijk doet hij dit op een geestige en enigszins verhulde wijze. Om bij mijn laatste voorbeeld aan te knopen, nadat de baron aan Campo een hooggestemd staaltje van het idealisme van zijn leermeester op het gebied van de Rozenkruiserij heeft verhaald, haakt Campo hierop in door te vragen of de Rozenkruisers zich ook onzichtbaar kunnen maken. Natuurlijk beantwoordt de baron dit bevestigend, waarop Campo mijmert over de Rozenkruisers in het algemeen, die als enige verdwijntechniek slechts die beheersen van het onzichtbaar worden voor hun schuldeisers. Tegenover Sybergs presentatie van het idealisme van de Rozenkruisers stelt hij dus hier de platvloerse oplichterspraktijk.

In het werk van satirici wordt meestal sneller duidelijk wat hen tegenstaat en waarom, dan wat zij voorstaan. Weyerman maakt op deze algemene regel meestal geen uitzondering; in de Syberg evenwel is er duidelijk sprake van een positieve norm. Dit is een reden om hier even bij stil te staan. De positieve norm vinden we in de tweede opdracht aan de ‘Gulde Esels’: hard werken,^(13.) onthechting^(14.) en soberheid^(15.) zijn de deugden die Campo blijkt voor te staan. Dat hij zich trouwens bewust is van zijn rol als moralist, een rol die hij meteen weer relativeert, blijkt uit:

‘Maar ik heb ongelyk, van zeedelessen voor te schryven aan de gulde esels, ofte de roozen van een heylzaame vermaning voor te strooyen aan de blinkende torren, en aan de veelkleurige ruspen des menschdoms.’^(16.)

Van een geheel ander gehalte zijn daarentegen de morele lessen die onze satiricus zijn lezers geeft aan het slot van zijn boek. Naar mijn gevoel behoren Eenige Zeedekundige Aanmerkingen Over Het Wantrouwen en de Ligtgeloovigheyt, tot het besluyt van 't Werk tot de beste bladzijden uit dit werk. Wie proefondervindelijk heeft vastgesteld dat hij met een bedrieger te maken heeft, kan bouwen op vaste grond, luidt hierin de empirische les. De tweede les, die een religieuze strekking heeft, overschaduwt evenwel de eerste: wie het schort aan de Vreze des Heren, tekent voor een ‘rampzalig eynde’. Een dergelijk einde is voor Syberg weggelegd. De baron zondigt immers

(12.) Syb. dl. la, 55. Andere voorbeelden zijn te vinden op blz. 19: ‘Aldus luyde de Schets’ enz.; blz. 25: ‘Ik bespeurde fluks’ enz.; blz. 40: ‘Hoor voor 't laatst’ enz.; blz. 44: ‘Maar by het gemunt goud’ enz.; blz. 104: ‘Waarlyk ik stond verzet op den ernstigen toon’ enz.; blz. 132: ‘Nu was de groote zwaarigheyt voor Syberg’ enz.; blz. 136: ‘Wat ontbrak 'er nu aan de wereldsche gelukzaligheyt’ enz.; blz. 147: ‘Het verveelt my, zegt den schryver van deeze Leevens byzonderheden’ enz.; blz. 160: ‘Na dat den grilzieke Syberg zich van die spreuken had ontlast’ enz.

(13.) Ibidem, 76: ‘Ik ken geen grooter noch beter schat dan die ons gewort door des Heeren zegen, na een eerlyken arbeid,’ enz.

(14.) Ibidem, 76: ‘De kortste weg om ryk te zyn, is niet door ons inkomen uyt te breyden, maar door onze begeertens t'zamen te trekken.’

(15.) Ibidem, 79: ‘Waarom, roofzieke harpyen! hebt ghy niet liever de tanden in raapen gezet, als in boonen,’ enz.

(16.) Ibidem, 78.

[p. 16]

zowel tegen het eerste als tegen het tweede gebod, wanneer hij beweert drinkbaar goud te kunnen maken zonder ‘ineetend vocht’. Weyerman zondigt noch tegen de Heer, noch tegen de regels der kunst wanneer hij naar het beeld van de werkelijke Von Syberg zijn Syberg schept met behulp van het ‘ineetend vocht’ van de satire.

Tot besluit stellen we hier dat Campo in zijn rol van satirische Schepper een duivels genoegen moet hebben geschept.