Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 7

[p. 56]

K. Bostoen
De Geleerde Wereld en het Niets

De lectuur van Weyerman levert doorlopend commentaarproblemen op. Wie ooit met Hanou's uitgave van Den Vrolyke Tuchtheer heeft gewerkt, weet hoe ver een commentator soms gaat of zich verplicht voelt te gaan om alle toespelingen in de tekst te verduidelijken en hij weet ook dat die allusies vaak niet of slechts ten dele kunnen worden thuisgebracht. Wie echter een editie zonder commentaar ter hand neemt, zoals b.v. de facsimile-editie van De Rotterdamsche Hermes, neemt in feite een soort puzzle-boek voor de lange winteravonden in handen. Nu ‘de scherpe Wintervorst zijne gryze kruin komt vertoonen’ ben ik weer in de stemming om een aantal duistere plaatsen in De Rotterdamsche Hermes na te lopen. Maar vooraleer ik het over het ‘Eilant van Puimsteen’ heb, moet ik eerst nog een schuld voldoen in verband met mijn observatie van vorig jaar toen ik het onder meer over ‘den grooten Bontekoe’ had zonder daar toen verder op in te gaan.^(1.) In aflevering No. 18 van de RH, dat is de aflevering waarin de dialoog staat tussen Erasmus en ‘het rootgeverft houte Leeutje’,^(2.) heeft Weyerman het ook over ‘eene oprechte vergelyking tusschen de oude en hedendaagsche Schryvers’.^(3.) Die vergelijking valt in het nadeel uit van zowel Homeros als van Vergilius, maar in het voordeel van ‘den grooten Bontekoe’ die in tegenstelling tot de klassieke meesters van het epos een voortreffelijk verhaal over de groene thee wist te schrijven. Wie is deze Bontekoe? Het gaat hier niet om Willem Ysbrantsz. Bontekoe, ‘doe ter tijdt schipper’ die in de lucht vloog met de woorden ‘Daer vaer ick heen, o Heer! weest my arme sondaer genadigh!’ en die pas in aflevering No. 47 van de RH komt opdagen met ‘zyne geschroeide Luiksche Zolen’,^(4.) maar het betreft hier de medicus Cornelis Bontekoe wiens Tractaet van het Excellentste Kruyd Thee in 1678 werd gepubliceerd.^(5.)

‘Hoe gebrekkig is Homerus in de beschryving van de groene Thee geweest, en hoe volmaakt is dat Kruit van den grooten Bontekoe beschreven!’

roept Weyerman uit. Dit is natuurlijk ironisch bedoeld: thee was in de Klassieke Oudheid volslagen onbekend, vandaar dat Homeros er niet van rept. Het wekt echter geen verbazing dat we bij Bontekoe uitvoerig uiteengezet vinden dat zowel de thee in droge vorm (‘de corlen’) als de uitgeschonken thee groen is of althans groen dient te zijn.^(6.) Het lijkt erop dat Weyerman hier Bontekoes uitvoerigheid of de uitvoerigheid van de Modernen op de hak neemt.

‘Hoe laf en onsmakelyk is Virgilius Maro omtrent de Theetafel van Dido, wanneer hy de gulde randen en gekleurde bloemtjes van hare Japansche kopjes en schoteltjes optelt! hy durft zich niet eens uitdrukken of het Trekpotje Oostindies of Delfs is geweest.’

vervolgt onze auteur, hiermee suggererend dat Bontekoe zich in tegenstelling tot Vergilius wel over het trekpotje uitlaat. Inderdaad in Bontekoes Tractaet wordt op het ‘trek-potje’ uitvoerig ingegaan.^(7.) Die theetafel van Vergilius kan evenwel niet helemaal uit de lucht

(1.) Med. JCW jrg. 6 (1983), nr. 1, p. 8-9, n. 11.

(2.) RH p. 82.

(3.) RH p. 86.

(4.) RH p. 313.

(5.) Ik heb een exemplaar van de tweede druk geraadpleegd, namelijk: Cornelis Bontekoe: Tractaet Van het Excellentste Kruyd Thee: 't Welk vertoond het regte gebruyk, en de groote kragten van 't selve in Gesondheyd, en Siekten. Benevens een kort discours op Het Leven, de Siekte, en de Dood: mitsgaders op de Medicijne van dese tijd. Ten Dienste van die gene, die lust hebben, om Langer, Gesonder en Wijser te leven. Den tweeden druk. Vermeerdeet, [sic] en vergroot met byvoeginge van noch twee korte Verhandelingen, I. Van de Coffi; II. Van de Chocolate. Mitsgaders van een Apologie van den Autheur tegens sijne Lasteraars. 's Gravenhage; Pieter Hagen, 1679. (Ex. UBLeiden 1833 G 23). Zie over hem en over zijn werk: E.D. Baumann: Cornelis Bontekoe (1640-1685). De Theedoctor. Oosterbeek 1949.

(6.) Bontekoe p. 234: ‘De Coleur van de corlen van de THEE moet uyt den groen-blaauwen zijn [...]’ en over de kleur van uitgeschonken thee zegt Bontekoe op p. 242 dat ‘die niet geel, noch rood, maar groen of witachtig wesen moet; [...]’.

(7.) Bontekoe p. 242: ‘[...] een trek-potje, ('t sij van tin, 't sij van roode aarde, 't sij van Delfs Porcelein)’.

[p. 57]

zijn komen vallen. Vermoedelijk bedoelt Weyerman hiermee het feestmaal dat door Dido werd aangericht voor de held Aeneas en voor zijn Trojanen, waarbij honderd dienstmeisjes en evenveel dienstknapen de tafels voorzagen van spijzen en bekers.^(8.) Het nadenkertje, dat de bekers (‘pocula’) bij Vergilius geen thee hebben bevat, maar waarschijnlijk wijn, wordt door Weyerman aan de aandachtige lezer overgelaten. In vergelijking met Bontekoe en Weyerman is Vergilius inderdaad zeer summier, want de bekers worden niet nader omschreven en hij heeft het allerminst over ‘gulde randen en gekleurde bloemtjes’.

Ik kom nu tot het eigenlijke thema van deze observatie, namelijk ‘het Eilant van Puimsteen’, waar de afleveringen 47 en 48 van de RH over handelen. Het zijn wonderlijke afleveringen, want voor Weyermans doen is hierin sprake van een sterke eenheid van onderwerp. De eerste aflevering heeft een motto, ontleend aan de Epigrammata van John Owen, dat nogal cynisch aandoet voor een publieksgericht auteur als Weyerman. De vertaling ervan luidt:

Ik heb genoeg aan weinig lezers; ik heb genoeg aan één.
Als niemand mij leest, heb ik genoeg aan geen.^(9.)

Het motto van de daaropvolgende aflevering is eveneens aan John Owen ontleend, maar zonder dat dit deze keer wordt vermeld. De strekking ervan is al evenzeer cynisch. In vertaling staat er het volgende:

Omdat Pallas te maken heeft met wijsheid, Wilde zij met riemand trouwen. Waarom? Omdat niemand wijs is.^(10.)

In beide motto's valt de ontkenning op. In het eerste gaat het om het niet voorhanden zijn van lezers en in het tweede om het niet bestaan van wijze mensen. Zijn de motto's negatief, de feitelijke inhoud van beide afleveringen is zo mogelijk nog negatiever. Waar handelen die afleveringen over? Een door het vuur verzengde Daemon komt hevig ontdaan bij Hermes binnenvallen en vraagt hem of hij het relaas van kapitein Hales heeft gelezen over ‘een vlottend Eilant van Puimsteen, vier mylen lang, met een' vuur in 't midden, en aan weerkanten met bergen gefortificeert’.^(11.)

Hermes heeft dit relaas gelezen - ik helaas niet en bij dezen verzoek ik ieder die dit verhaal van kapitein Hales ooit mocht tegenkomen om daarvan terstond melding te maken - en hij vraagt of Daemon hem nog wat details kan verschaffen. Daemon vertelt hierop hetgeen een dichter, die doende was op het Vulkanische Eiland de Pindus zonder klimsporen te beklimmen, hem voor wetenswaardigs wist mee te delen. Het eiland in kwestie is identiek aan de ‘Republyk der Geleerden’ leren we vervolgens. Het is een republiek waar meer vrijheid heerst dan waar ook. Een nadere beschrijving van de populatie van deze republiek laat zien dat we met de universiteit te maken hebben. De bevolking bestaat namelijk uit: filosofen, medici, juristen, historici, classici, rhetorici, grammatici, astronomen, chemici en poëten. Een prominente plaats in deze republiek is gereserveerd voor het altaar dat aan de Afgod NIET (d.w.z.: niets) is toegewijd. Op het niets zijn alle bezigheden van de inwoners van deze republiek gericht. Daarna wordt de rest van deze aflevering gevuld met de beschrijving van de ondeugden die typerend zijn voor deze eilanders, voorts heerst aldaar honger vanwege de geringe materiële welvaart en staan er nog twee altaren ter ere van Diefstal en Bedrog. Het is niet de vis, maar de vrijheid die volgens Weyerman kennelijk duur wordt betaald.

In de volgende aflevering wordt nog eens uitdrukkelijk het grote niets

(8.) P. Vergilius Maro: Eclogues, Georgics, Aeneid, The Minor Poems. Ed. with an English translation by H. Rushton Fairclough. Cambridge (Mass.) [etc.] 1978. 2 dln. Loeb Classical Library no. 63-64. Het citaat in kwestie luidt: ‘qui dapibus mensas ornerent et pocula ponant.’ In: ‘Aenefs’ Bk I, vs. 706. Dl. 1, p. 29.

(9.) Ioan. Owenius: Epigrammatum [...] Editio postrema [...] Amsterdami; Lud. Elzevirus, 1647. (Ex. UB Leiden: 180 H 8). De volledige tekst van het epigram luidt (vlgs. Lib. II, no. 1, p. 27)
1. Ad lectorem
NE placeant stultis, quorum sunt omnia plena, Carmina non multis nostra placere volo.
Sat mihi sunt pauci lectores, est satis unus: Si me nemo legat, sat mihi Nullus erit.
Voor een moderne teksteditie, zie: Ioannes Audoenus: Epigrammatum Libri I-X. Ed. John R.C. Martin. Leiden 1976-1978. 2 dln. Textus minores 49, 52. Het geciteerde epigram staat in deel 1, p. 44.

(10.) Owenius p. 141. De volledige tekst van het epigram: 34. Philosophi luxor.
VUlcani formosa Venus, Jovis inclyta Juno Uxor erat, nulli nupta Minerva viro.
Cur ita? Pallas enim cum sit Sapientia, nulli Nubere vult homini: cur? quia nemo sapit.
Het geciteerde epigram bevindt zich in de moderne tekstuitgave in deel 2, p. 64-65.

(11.) RH p. 314.

[p. 58]

aan de orde gesteld:

‘Nochmaals het is een groote NIET waaraan zich alle Geleerden attacheren. Het is voor NIET dat zy disputeeren en harrewarren, pleiten en schelden, zich vermoorden en verdoemen... in 't kort, na het Outer van den Afgodt NIET hunnen ganschen levensloop bewaakt, bewierookt en geëert te hebben, vallen zy als okkernoten uit de rype bolsters van hunne aartsche huiden, met die vertroosting alleenlyk, dat zy door NIET zoo wel anderen als zich zelven misleit hebben en bedrogen.’^(12.)

Tenslotte dreigt een vulkanische uitbarsting, die wordt beschreven als de op handen zijnde geboorte van een kind van deze Republiek. Deze geleerdenstaat was namelijk zwanger geraakt van het grote niets en in barensnood gekomen. Het spreekt vanzelf dat de Republiek in deze moeilijke stonde zal worden bijgestaan door de filosofen in hun functie van gelegenheidsgynecologen. Op dat ogenblik ontleent Daemon wat vuur aan Pallas en ontsteekt de mijn waarin het filosofisch kruit ligt opgeslagen. Daardoor worden zowel de mijn als de drie altaren opgeblazen. Na zijn zegenende taak te hebben volbracht, weet Daemon met de pakketboot van kapitein Hales hierop naar Londen te ontkomen, om daarna over te steken naar Rotterdam naar zijn baas Hermes. De aflevering eindigt met Hermes' tirade tegen ‘de waanwyse Eeuw’, wat onmiddellijk weer gerelativeerd wordt met de stelling:

‘De tyden verschillen noit in hartstogten, maar wel in het behandelen der hartstogten [...] Het is de onkunde der Zangers die de gelukzaligheit, gout en zilver, in de verwydering der eeuwen hebben geplaatst. Hermes is van gevoelen dat onze Naneven van dit tegenwoordige zullen zingen gelyk wy thans doen van het gepasseerde’.^(13.)

Deze twee afleveringen die handelen over de geleerde wereld van de achttiende eeuw zijn om diverse redenen interessant. Ik wil hierbij de aandacht vestigen op een bepaald aspect dat een moderne lezer licht kan ontgaan. Evenzeer als Swift in zijn Travels [...] By Lemuel Gulliver (1726) die in hoofdstuk 5 ‘the Grand Academy of Lagado’ beschrijft - een instelling die wel eens is geïdentificeerd met de Leidse universiteit -^(14.) beschrijft Weyerman de vleesgeworden waanwijsheid met wellicht een concrete universiteit in gedachten. Een indicatie in die richting geeft een passage in No. 48 warin de Railleurs (de spotters) van de Republiek aan de orde komen:

‘De Railleurs, die dagelyks met de puntige Stekades van schimpscheuten de quart en tierce naar 't plastron van hunnen Evennaasten stooten, worden menigmaal met de eige munt betaalt. Heeft Vossius den grooten Salmasius niet de huit over d'ooren gehaalt? Is Bokkenberg niet als een Marmiton door Dousa over den neus gehouwen? En is uw Baas Hermes niet door twee Zangers zoo van naby gebarbiert, dat men des Zaturdagsavont niet een grys hair op de Kin van den Ouden kan bespeuren?’^(15.)

De ruzie tussen Isaac Vossius en Claudius Salmasius vanwege het feit dat Salmasius' zoon zijn schulden aan Vossius niet had voldaan, kan men een Leidse aangelegenheid noemen, maar de problemen die hiermee samenhangen verdienen elders apart te worden uiteengezet omdat aan de allusie zoals die door Weyerman hier is geformuleerd te veel haken en ogen vastzitten.

De ruzie tussen P. Corneliszoon Bockenberg en Janus Dousa waarop Weyerman alludeert, voert ons eveneens naar Leiden. In 1591 schreef Janus

(12.) RH p. 325.

(13.) RH p. 328.

(14.) D.J. Palomo: ‘The Dutch Connection. The University of Leiden and Swift's Academy of Lagado’. In: The Huntington Library Quarterly 41 (1977-1978), p. 27-35.

(15.) RH p. 323.

[p. 59]

Dousa namelijk een voorrede bij H.L. Spiegels uitgave van de Riim-Kroniik van Melis Stoke. Van Dousa, de Neolatijnse dichter, de curator en eerste bibliothecaris van de Leidse Academie, is weinig Nederlandstalig werk tot ons gekomen. In de voorrede echter, die aan Spiegel is opgedragen, vinden we een satirische passage van een kleine vijftig versregels gericht tegen de onkunde van de historicus van de Staten van Holland, de Gouwenaar Bockenberg. Het is opmerkelijk dat dit mooie geschrift, dat wellicht vanwege zijn badinerende toon niet in aanmerking is gekomen om in het Walhalla van onze literaire handboeken te worden opgenomen, aan Weyerman helemaal niet is ontgaan.^(16.) Het is best mogelijk dat meer passages in deze afleveringen over de Republyk der Geleerden toespelingen op Leidse gebeurtenissen bevatten die ons tot nu toe zijn ontgaan. Ik hoop in elk geval dat met deze uiteenzetting is aangetoond hoe vruchtbaar de lectuur van Weyerman kan zijn voor lezers die in ons literaire verleden werkelijk geïnteresseerd zijn. Laten we hopen dat deze lezers, in tegenstelling tot de motto's van John Owen, steeds meer dan geen mogen zijn en vooral dat ze wijs mogen zijn.

(16.) De verwijzing naar Melis Stoke en naar de secundaire literatuur die handelt over de kwestie Dousa-Bockenberg dank ik aan Dr. C. Heesakkers. Titels: [Melis Stoke]: Hollandtsche Riim-Kroniik. Jnhoudende de gheschiedenissen der Graven van Hollandt tot het Jaer M.CCC.V. [Ed. H.L. Spiegel]. Amsterdam; Barendt Adriaensz., 1591. (Ex. UB Leiden: 1438 A 14, prov.: bibl. I. Vossius). De verzen uit de voorrede in alexandrijnen van Janus Dousa die gericht zijn tegen Bockenberg bevinden zich op fol.(:)iv recto t/m (:)iv verso.
B.A. Vermaseren: ‘De werkzaamheid van Janus Dousa Sr (+ 1604) als geschiedschrijver van Holland’. In: Bijdragen en mededelingen van het Historisch Genootschap 69 (1955) p. 49-107, vooral: p. 63-64, 66-67.
B.A. Vermaseren: ‘P.C. Bockenberg (1548-1617), Historieschrijver der Staten van Holland’. In: Bijdragen en mededelingen van het Historisch Genootschap 70 (1956) p. 1-81, vooral: p. 20, 29-39, 55.
Het is echter ook mogelijk dat Weyerman de verwijzing naar deze geleerdenstrijd heeft ontleend aan Ignatius Walvis' biografie van Bockenberg. In verband met de kwestie Dousa-Bockenberg schrijft Walvis: ‘Latijnsche, zelfs Nederduytsche punt- en hekeldichten (Dousaas geest-werk) hongen in de Leidsche boekwinkels opentlyk te koop. Zelfs wierden ze by 's Lands toestemminge eenen Drukker met voorrecht, alleen vergunt te drukken.’
In de kantlijn staat hierbij: ‘Haald Dousa op den hals, die hem hevig doorstrijkt, tot het laatste sijns levens toe.’
Zie hiervoor: J[gnatius] W[alvis]: Beschryving der Stad Gouda (...). Gouda [etc]; Johannes en Andries Endenburg [etc], 1714. 2 dln. Dl. 1, p. 304. (Ex. UB Leiden 1153 C 16)