Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 7

[p. 61]

Adele Nieuweboer
Weyerman en de Satire

Het onderwerp is niet nieuw en niet opzienbarend. Menigeen heeft een opmerking gemaakt over Weyerman als al of niet vermeend satireschrijver en sommigen hebben zich aan de satirische analyse van een tijdschriftfragment gewaagd. Ik denk echter dat een indeling van JCW bij de satirische schrijvers meestal meer op intuïtie dan op grond van uitgebreide argumentatie heeft plaats gevonden^(1.); specifieke bestudering op dit punt van fragmenten kan tot meer onderbouwde uitspraken leiden, maar blijft gezien de omvang en veelzijdigheid van Weyermans werk ‘fragmentarisch’.^(2.) Voorzichtig met indelen is Hanou in zijn inleiding tot de Vrolyke Tuchtheer, als hij suggereert dat JCW geen satiricus pur sang was, omdat hij lichtvoetig amusement zocht ‘onder het mom van kritiek op onterechte situaties’.^(3.) Of deze opmerking terecht is, moet m.i. nog blijken. Ik wil vooreerst wat materiaal en suggesties aandragen. Daarbij ga ik uit van de door J. Brummack verwoorde betekenis van satire in engere zin als ‘ästhetisch sozialisierte Agression’, met 1. de individuele component van agressie, verontwaardiging, irritatie etc., 2. de sociale implicatie van een door een norm gerechtvaardigde aanval op het verkeerde en 3. de noodzakelijke esthetische presentatie die aanval en norm voor het publiek indirect en daarmee acceptabel maakt.^(4.)

Allereerst zijn er de titels van enkele tijdschriften zelf die te denken geven: 1. Den Amsterdamschen Hermes. Zynde een historisch, poëetisch, en satyrisch verhaal van de zotheden der voorby zynde, der tegenwoordige, en der toekomende Eeuw [...] (AH); 2. Den Ontleeder der gebreeken, zynde een aangenaam Vertoog over de Opperheerschende Feilen dezer Eeuw [...] (OdG); 3. Den Vrolyke Tuchtheer [...] (cursivering van mij, AN).

Vervolgens zijn er de motto's bij en citaten in vele afleveringen uit de satirische werken van Juvenalis, Horatius, Persius, maar ook anderen. Ook verklaringen bij titelprenten zijn veelzeggend. In die bij de Rotterdamsche Hermes bijvoorbeeld toont Hermes zijn zusje Thalia ‘wat gebreken doorgaens in kap en keuvel steken: als Schraepzucht, Traegheit, Hovaerdy, Nydt, Wrok en geestlyke apery, en andre menschlyke euveldaden’ en hij kondigt aan ze ‘van lieverleê [...] aen den dagh’ te brengen, en dat niet alleen, maar ook ‘d'eedle Deugt ten top van eer te voeren op zyn fenixveêr’.^(5.) Als de ondertekenende A.H. inderdaad staat voor ‘Amsterdamsche Hermes’, zoals Erik de Blauw eerder suggereerde^(6.), dan moet aan deze uitspraak voor wat betreft de intentie van Weyerman de nodige waarde worden gehecht. Anders wordt het met de verklaring van de titelprent van de OdG; deze is namelijk van G. Tysens. Volgens Tysens ontbloot de OdG het bedrog van ‘Mom’ en ‘Voszevel’, waarna te voorschijn komen ‘bedekte Schyndeugd’, ‘dolle Wraakzugt’, ‘trotsse Hovaardy’, ‘vuile Dronkenschap’, ‘bitsse Nyd’, ‘dart'le Geilheid’, ‘vrekke Geldzugt’ en ‘vadsse Ledigheid’. De prent vertoont een hovenier die onkruid wiedt, hetgeen verzinnebeeldt ‘Heer ^xxx, en zyne Ontléding [...], die 't onkruid door zyn pen den

(1.) Ik noem slechts Vieu-Kuik, Geerars en Buijnsters.

(2.) Jelle Feenstra, Marianne van Onck, Sara Stel, studenten aan de Haagse Leergangen; het betreft analyses in het kader van werkgroepen over satire.

(3.) Jacob Campo Weyerman: Den Vrolyke Tuchtheer (1729). Uitgeg. door A.J. Hanou. Amsterdam 1978. 2 dln. Deel 2, p. 193.

(4.) J. Brummack: ‘Zu Begriff und Theorie der Satire’. In: Deutsche Vierteljahrschrift für Literaturwissenschaft und Geistesgeschichte 45 (1971), Sonderheft, p. 276, 282, 333-4.

(5.) Gebruikt: Jacob Campo Weyerman: De Rotterdamsche Hermes. Ingel. door Adèle Nieuweboer. Amsterdam 1980.

(6.) Mededelingen van de Stichting JCW (1978), p. 6.

[p. 62]

doodsteek tragt te géven’, aldus Tysens.^(7.) En waarom zouden we de visie (en dus receptie?) van deze tijdgenoot niet betrekken bij het beoordelen van de satirische waarde van Weyermans werk?

Tenslotte zijn er ook verschillende theoretische uitspraken van Weyerman zelf. De vroegste mij bekend is uit Democritus en Heraclitus Brabantsche Voyage.^(8.) In een ‘Tot den Leser’, blijkens een voorafgaand voorbericht door de auteur zelf, leest men een variant op het spreekwoord Wie de schoen past... Fout, zegt Weyerman, ‘d'intentie is de fouten (maar niet de geen die ze plegen) te denoteren’. Dus: niet de persoonlijke verontwaardiging of wraakneming is de uiteindelijke drijfveer, maar het sociale doel: de verbetering der zeden. Uit de Rotterdamsche Hermes blijkt verder dat Weyerman het nodig vindt dat een censor of zedenmeester zijn taak vervult vanuit een behoorlijk ‘ingeklede’ situatie, in zijn woorden: ‘door diergelyke fantastyke waerdigheden [dit verwijst naar: koningschap via de loterij van een driekoningenbriefje] de misbruiken zyner eeu [...] attaqueren’.^(9.) Iets verder in de RH komt via een brief aan Hermes nogmaals ter sprake of de aanval gericht moet zijn op persoonlijke of op algemene gebreken. Hermes theoretiseert vervolgens over de twee belangrijkste historische satirische genres, die van Juvenalis en Horatius, en verklaart Horatius'ironische schildering van ondeugden en Juvenalis' scherpe aanval op ‘verschrikkelyke waarheden’ uit beider verschillende tijdsomstandigheden. Hermes' bewondering voor ‘deze twee wakkere Zangers’ zal hem doen trachten beiden voortaan ‘in eene generale critique wegens de predominerende Eeufeilen [...] te volgen, en in het toekomende dit papier niet meer met de walgchelyke afbeelding van een persoon [= Argus] [...] bezwalken’.^(10.) In de AH geeft JCW de Latijnse dichters de eer de satire te hebben uitgevonden en laat vervolgens in drie klassen van waardering een aantal namen de revue passeren. Onder degenen die zijn waardering krijgen, treffen we zowel oude (Varro, Seneca) als eigentijdse (Swift) auteurs aan, zowel amusante als scherpe schimp, zowel poëzie als vermenging van poëzie en proza.^(11.) In de Doorzichtige Heremiet heeft JCW zijn literatuurhistorische mening bijgesteld: de Romeinen hebben waarschijnlijk ook voor het schimpdicht geleerd van de Grieken, maar we danken aan hen in ieder geval de verbetering en de vervolmaking van het genre. Dankzij Horatius en Juvenalis is ‘de weerelt verdeelt in twee klassen van gevoelens’ en JCW constateert dat de nakomende satires aller landen hun verdiensten ontlenen aan de één of de ander. In Nederland echter zijn slechts weinig geslaagde satireschrijvers te vinden. Ze zijn té ‘grammoedig’, te ‘koen’, te ‘wreed’. En dan volgt JCWs definitie: ‘Een Schimpschrift, het zy in rym of in onrym, is gedestineert om de ondeugd ten toon te stellen, en om de deugd aan te moedigen’, maar ‘veele Dichters gehoorzaamen maar de helft van die weezendlyke stelling’.^(12.)

Deze kleine inventarisatie, die zeker kan worden uitgebreid, geeft m.i. aan dat JCW wel een persoonlijk maar nog meer een algemeen doel zegt te hebben, dat hij zowel ondeugd wil hekelen als de deugd aanwijzen, en dat hij dat zowel op Juvenalische als op Horatiaanse wijze zal doen. Nu eens zal amusante spot overheersen, dan weer de ernst van de aanval. Bij beide echter speelt de esthetische verhulling een rol.

Wat is echter JCWs praktijk? Valt hij overwegend personen aan of ‘eeuwfeilen’? Richt hij zich vooral op amusement of op ernst; volgt

(7.) Den Ontleeder der gebreeken. Amsterdam; H. Bosch, 1724-26. 2 dln. (Ex. Instituut voor Neerlandistiek, Amsterdam. Sign. 51 B)

(8.) Gebruikt: de vierde druk. Amsterdam; H. Strik, 1718. (Ex. SB Haarlem. Sig. 73 K 8)

(9.) RH (zie noot 5), p. 141.

(10.) RH, p. 153-54.

(11.) Gebruikt: kopie van deel 1, Amsterdam; H. Bosch, 1722. (Ter Inst. voor Neerl. Amsterdam. Sign. 49 B, p. x2V en x3R)

(12.) Gebruikt: de tweede druk, z.p., z.j., p. 2-3. Privé-exemplaar.

[p. 63]

hij meer Horatius of Juvenalis? In welke mate en in welk verband met welk soort aanval is Weyerman esthetisch verhullend? Wijzigen zijn opvattingen en zijn praktijk zich in de loop der jaren? Houden wijzigingen verband met de voorbeelden die hij zich voor ogen stelt en die hij als motto's voor zijn werk gebruikt? In hoeverre is er eigenlijk een relatie tussen motto en werk?

Deze en nog andere vragen zijn nog niet voldoende aan de orde geweest. Beantwoording ervan lijkt me noodzakelijk om meer dan een incidentele opmerking over het satirisch karakter van Weyermans werk te kunnen maken.