Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 3

J.Z. Kannegieter
De auteur ontdekt
(overgenomen uit: historia. Maandschrift voor geschiedenis en kunstgeschiedenis 11 (1946))

⁺ Wie eenigszins op de hoogte is van de zeer omvangrijke literatuur, welke zich in de uitgebreidste beteekenis van het woord bezig houdt met het leven onzer voorouders, en die men bij gebrek aan een betere uitdrukking wel aanduidt met het woord cultuurhistorie, weet, dat er in de voorgaande eeuw eenige keeren een merkawaardig stuk proza, voorstellende een schoolmeesterlijke sollicitatiebrief, onder de oogen van de lezers werd gebracht, waarvan men noch de bedoeling, noch den auteur, noch den datum van ontstaan kende.

Ofschoon hier van een belangrijke historische ontdekking geen sprake is, meen ik toch, dat het zijn nut kan hebben, al wqs het alleen om anderen het zoeken te besparen, de volledige oplossing van het vraagstuk, dat mij, zonder opzettelijk aan den boom te schudden, als een rijpe appel in den schoot viel, mede te deelen.

Het eerst werd de aandacht op het stuk gevestigd door een inzender in de ‘Navorscher’ van 1856^1.. Wij vinden daar den brief, een sollicitatie van den schoolmeester Simon Jan Verwey te Oudewater, die een begerig oog had geslagen op het gecombineerde onderwijzers-, voorzangers- en kostersambt te Zalt-Bommel, in zijn geheel afgedrukt. Commentaar op de serie nonsens, die echter de opmerkzaamheid boeien door verrassende wendingen en aanstonds een vaardige pen verraden, ontbrak. Er onder lezen wij alleen: ‘Een stuk van 1750 of vroeger, volgens eene copy van 1736. Eene dergelijke heeft H.J.W. te D.’. Blijkbaar wisten de lezers van de ‘Navorscher’ er niets aan toe te voegen, althans in de kolommen van dit tijdschrift werd er niet meer op terug gekomen.

De altijd en overal speurende Ter Gouw meende eindelijk, zooals hij in de ‘Oude Tijd’ van 1871^2. mededeelde, over den mysterieuzen brief meer licht te kunnen verspreiden. Hij had hem gevonden in de ‘Oprechten nieuwen Utrechtschen Almanak’ van 1777, in een versie, die soms belangrijk afweek van die van de ‘Navorscher’, welke laatste redactie - het lot van vele copiëen! - dan ook kennelijk verminkt in handen van den inzender was gekomen. In weerwil van het reeds genoemde jaartal 1736, dat toch niet den indruk maakt, verzonnen te zijn, decreteerde Ter Gouw, dat de brief, dien hij overigens niet als een farce wilde beschouwen, van pl. m. 1770 dateerde.

Slaan wij het Utrechtse Almanakje van 1777 op, gedrukt bij ‘Dirk Kemink, Boekverkoper in de Schoutesteeg’, dan treffen wij na enig zoeken in het ongepagineerde duodecimootje inderdaad den brief aan, zooaals Ter Gouw hem overgenomen had, evenwel niet onderteekend met den volledigen naam van den sollicitant, maar met de initialen S.J.V., schoolmeester te O., die zich richtte tot de regeering van B. Den naam ontleende Ter Gouw dus - wat hij verzweeg - aan de ‘Navor [p. 37] scher’. Niet aannemelijk schijnt het, dat de samensteller van den Almanak het geschrijf voor een echt stuk hield. Waarschijnlijk nam hij het op als een curiositeit tot vermaak van zijn lezers. Aan de uitdrukking ‘almanakvertellinkjes’ hechtte de achttiende eeuw dan ook een bepaalde, spreekwoordelijke betekenis.

Een stap verder werd de zaak gebracht door dr. J. Hartog in diens Spectatoriale Geschriften^3.. Bij het bestudeeren der achttiende-eeuwsche periodieken en periodiekjes was hij het geestesproduct van S.J.V. tegengekomen in de ‘Philanthrope’ van 1758, thans voorzien van datum en jaar: 17 1/5 54. Opmerking verdient het, dat ook de ‘Philanthrope’ slechts initialen in de onderteekening gebruikte, waaruit volgt, dat de lezing van de ‘Favorscher’ op een anderen tekst moet teruggaan, misschien wel op een afschrift van den oorspronkelijken, welken laatsten wij stranks in pleno zullen laten volgen. Dr. Hartog liet in het midden, of de brief verdicht was of niet. Hij nam hem in zijn boek slechts op, om te demonstreeren, ‘hoe zuinig het met de onderwijzers der jeugd (in de 18e eeuw n.l.)

+ [P. 36]

1. Blz. 302.

2. Blz. 311.

3. Utrecht, 1890, blz. 121.

[p. 328]

gesteld was’.

Merkwaardig mag het heeten, dat vorschers als Ter Gouw en Hartog niet bij den eersten oogopslag het mallotige stuk als een bespotting der paedagogen uit den pruikentijd hebben gebrandmerkt. Er is maar een oppervlakkige kennis der achttiende-eeuwsche volkslectuur noodig, om te weten, dat de schrijvers der ontelbare onder allerlei namen toen uitkomende blaadjes, die ten doel hadden, onder het behandelen van ware of verzonnen schandaaltjes, met gebruik van gefingeerde of verdraaide namen, het publiek eenige vroolijke oogenblikken te bezorgen, het met den ernst niet zoo nauw namen. Bij eenige diepere kennismaking ontdekt men, dat zij meestal naar vaste cliché's werkten. Het waren de dokter, de advocaat, de schoolmeester, de kleermaker en voorts de Jezuïten, de Joden, de ‘gehoornde’ echtgenooten en de ‘kortgehielde meisjes’, die zij het meest tot mikpunt van hun spotternijen maakten. De dokter was altijd onbekwaam en deed niet anders, dan zijn medemenschen in het graf helpen; de advocaat brabbelde steeds Latijn, om zijn onkunde te verbergen; bovendien rekte hij de processen met opzet, om hooge rekeningen te kunnen schrijven; de schoolmeester was een liefhebber van het hoogdravende woord, wiens eenige conversatie bestond in een dicours over de schrijfwijzen ick of ik, Mey, May of Mei, enz. (Meester Pennewip is nog een laatste creatie van het achttiende-eeuwsche genre^4.), en de kleermaker was er voortdurend op uit, zich te verrijken, door minder stof in een rok of kamizool te verwerken, dan de klant hem ter beschikking had gesteld. Erkend dient te worden, dat sommige schrijvers het in het uitwerken van deze thema's zeer ver hadden gebracht en dikwijls lachwekkende, nog vaker schunnige, effecten wisten te bereiken.

In dit kader past volkomen de sollicitatiebrief van meester Verweyk, zooals hij blijkt genoemd te zijn (en niet Verwey, gelijk het in de slordige copie, die de inzender in de ‘Navorscher’ gebruikt had, luidde).

Een van de bekendste en meest beruchte hekelschrijvers, die voor twee eeuwen de toenmalige journalistiek niet altijd tot een sieraad strekten, was Jacob Campo Weyerman, geboren te Breda, of, zooals hij zelf met een niet geheel geslaagde letteromzetting zegt, te Abdera. Hij was het type van den broodschrijver, die de sensatie en het prikkelen der hartstochten als zijn dagelijksche gereedschappen moest gebruiken, om aan den kost te komen. Intusschen kan men dezen man geest, kennis en eruditie zelfs niet ontzeggen. Bovendien schreef hij een pittig, kernachtig, Nederlandsch. In deze tragische figuur, die zijn leven op de Voorpoort te 's-Gravenhage eindigde, is waarlijk een groot schrijver en vooral een groot criticus ten onder gegaan. Gedurende tal van jaren schreef hij geheel alleen een wekelijksch blaadje vol, dat hij achtereenvolgens doopte: ‘Den Amsterdamsche Hermes’, ‘Den Ontleeder der Gebreeken’, ‘Den Echo des Weerelds’, ‘Den Kluyzenaar in een vrolijk humeur’ en ‘Den vrolijke Tuchtheer’.

In den ‘Ontleeder der Gebreeken’ van 3 Januari 1723 nu troffen wij den sollicitatiebrief tusschen andere grollen van hetzelfde kaliber aan. Aan het auteurschap van Weyerman behoeft geen twijfel te bestaan. Het stuk ademt geheel zijn geest en vertoont geheel en al zijn trant van schrijven. Wij drukken het hier af, omdat alle reeds gepubliceerde teksten niet alleen onderling, maar ook van het origineel afwijken. Vooraf ga de inleding, waarop de lezers van ‘Historia’ hun vernuft moger wetten.

Het is al zo gemakkelyk om een Schoolmeester te kennen aan zijn hoogdravenden Styl, dan het is, om een Parfumeur te kennen aan zyn ongemeene Reuk, om een Boschduivel uit zyn Mede-Apen te kennen aan zyn lange Armen en om de Ridderorde der Maas-Wyn-brouwers te kennen aan hun opgekookte Scheepjes-schellingen. De volgende brief, opgesteld door een Kinder-beul van Oudewater, zal u doen zien, dat de Stelling van een Schilder, afgemeeten door de Passer der Oogen, vry wisser is dan de Ordonnantie van een Geneesheer, losjes gegist op de kortbondige Spreuken van Mumin Gaseli en nog losser gecalculeert op den Meridiaan van den Geneesheer Jan Kerveltaart.

4. Zie ook ‘De Philanthripe’ III, blz. 185 vlg.

Sollicitatie-Brief.
Oudewater, den 19 April 1723.

Zonder roem, na waarheid, dient deeze, tot Informalisaatje, dat onze Familie bestaat in een Drieboek, in Man, Vrouw en Zoon. Wy zyn alle Drie ruim Veertig jaar, uitgezondert den Zoon, de Kracht onzer Lendenen, de Stokroos zyner Medejongelingen, de Staf onzer bejaarde dagen, die, gewogen in het Waaggewigt des Tyds, twintig Zomerponden ophaalt, zynde die een Meester Glazemaker en Vewer,

[p. 329]

de meeste tyd myn Ondermeester. Een Jongeling onzes Geluks, fris en wel geformeert van Leden, zo UEd. Achtbaarh. begeeren een wel gedresseert Schoolm. en Voorzanger etcetera, God geeve UEd. Achtbaarh, Wys [p. 38] heid en Voorzichtigheid in de Parlementaire Electie van zodanigen vereischt Persoon, verzekert UEd. Achtbaarh. aangaande myn geestelyke en vleeschelyke Wetenschappen, bestaan in de navolgende dingen.
In Italiaans en Scheeps Boekhouden, Wynroeijen, Konst der Stuurluiden, Landmeeten, zonder roem, doch het is Gods gave. Extraordinaar schoon zingen, zo het UEd. Achtbaarh. begeeren is, zelfs tot verwondering en verbaastheid, dat zo een teder en Nachtegaals ligchaam zodanig een geluid kan geeven in 't Zingen en in 't Leezen. Ik spreek niet van myn Buitenlands Kerkbestier in de Voortteeling der Kerkduiven en Torenspreeuwen, want dat is oneindig, nog van myn vierde verandering van Domicilium, van alle Figuuren, op 't kostelykst, door Ovaals, Ronds, doorgetrokken, alle Zonnewyzers te formeeren, Italiaansche, Romeinsche Letteren, ja tot 50 diversche handen te schryven, Capitaale regels, slinks door één haalen en vergulden, en diergelyke bovenmenschelyke Wetenschappen en Capassiteiten meer, mede in de vlugheid der Penne voor niemand te wyken, en den Roem buiten gesloten, een Schoolmeester uit het Uittrekzel aller Schoolmeesters geformeert. Wanneer UEd. Achtbaarh. my gelieven te zien en te hooren, hebben my op UEd. Achtbaarhedens kostens en Misens te commandeeren.
Myn Huisvrouw, de allerbekwaamste in haar huishouding, en in 't assisteeren van haar School, is benevens my een geheele Schoolmatres, van den schedel des hoofds tot de Voetzoolen toe, ook wort er geen Wyn of sterke drank ooit genut over de Grensscheding van myn Dorpel. Voor 't laatst en andermaal zullen UEd. Achtbaarh. 't nog beter vinden; aangaande myn comportement, zal vertoont worden door Ecclesiasticke Heeren onderteekent. Zal my hierop verlaaten per eerste occasie te komen, of niet, en verhoope, dat aan UEd. Achtbaarh. zal worden geschonken Eendrachtigheid en Liefde in de Electie van een deugdelyk, goed en eerlyk Persoon, in het vasseerend Ampt van uwen Schoolmeester, blyve na hertelyke Salutatie, prezentatie en congratulatie van myn onderdaanige dienst aan UEd. Achtbaarheden,
Achtbaare Heeren
Vôtre tres humble obligante
Simon Janse Verweyk.
't Adres aan my is, aan Jan Janse de Garnaalman, Bode van Gouda op Oudewater, en woonende tot Gouda, om verder te behandigen aan Jan Janse Verweyk, Schoolmeester alhier.
Cito, Cito, Cito, Port.