Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 3

D.J.H. ter Horst
Merkwaardige sollicitatiebrief uit de 18e eeuw
(In: De Navorscher 83 (1934)), p. 1-5

In zijn uitstekend en veelgelezen boekje DE SPECTATORIALE GESCHRIFTEN VAN 1741-1800 (2e druk. Utr. 1890) behandelt Dr. J. Hartog ook den treurigen toestand van het lager onderwijs in de achttiende eeuw. Hij drukt dan, als bijzonder typeerend, den volgenden sollicitatiebrief van een schoolmeester af (p. 121-122):

[p. 234]

Wel Ed. Achtb. Heeren

van de Regeering van de stad B....

Zonder roem na waarheid, diend deze tot informatie, dat onze familie bestaat uit man, vrouw en zoon; wij zijn ruim 40 jaren; de zoon, de fleur onzer jonkheid, de kragt onzer lendenen, de stut onzer bejaarde dagen, is 20 jaren oud, en meester glazenmaker en verwer, en meesten tijd ondermeester, een jongeling des geluks, fris en wel geformeert, en regt van leden. Zoo UEd. Achtb. een wel gedresseert schoolmeester en voorzanger van doen of van noden hebt. God geve UEd. Achtb. wijsheid en voorzigtigheid in de electie van zoodanig een persoon: of wat het ook zij, verzoeke UEd. Achtb. aangaande mijne kunsten en weetenschappen eens aan te merken; dezelve bestaan uit de volgende dingen of weetenschappen, n.l.: Italiaans- of scheepsboekhouden, de wijnroeiers-konst stuurmans- en landmeetskonst, zonder roem, dog het is Gods gave, extra ordinaire puik overheerlijk schoon zingen, als het God belieft. Zoo UEd. Achtb. begeerig bent aan te hooren, tot verwondering, ja zelfs verbaasdheid, en wat iets meer zij, dat een zoo teeder ligchaam in lezen en zingen zoo een geluid kan geven. Ik ben op de vierde verandering van domicilium; alle figuren op het konstigste door ovaal rondsgewijze met de passer te halen, alle de zonnewijzers te vormeeren, Italiaansche Romeinsche letters, ja tot 50 diversche standen te schrijven, capitaal links en regts door te haalen, met de panseel te schrijven en te vergulden, en diergelijke weetenschappen en kapaciteiten meer; mede de veerdigheid der pen, in dewelke ik voor niemand hoef te wijken; de roem buitengeslooten, ik ben verzekert dat UEd. Achtb. nog beter zult ondervinden, wanneer ik het met de pen durf exprimeren; wanneer UEd. Achtb. gelieven te hooren of te zien, hebt maan tot UEd. Achtb. te recommandeeren, of door iemand te laaten afhaalen; de distantie tusschen beide is 9 of 10 uuren; mijn vrouw is de allerbeste in haar huishouden, in het adsisteren van mijn schoolij anfijn, van de hoofdschedel af tot de voetzoolen toe ben ik een schoolmeester.

N.B. Wijn of sterken drank word van mij nimmer gedronken. Ziet ook voor het laatst, ja voor het laatste zeg ik, en koort UEd. Achtb. zullen nog beter ondervinden, aangaande mijn comportement.

P.S. Per eerste occazie antwoord verwagtende van te komen of niet: zoo UEd. Achtb. op zoodanige conditien niet geliefde te hooren of zien, gelieft dan maar de goedheid te hebben van mijn paier met den eersten terug te zenden; dan hoop ik dat UEd. Achtb. den Hemel wil geven eendragtigheid en liefde, ja zelfs concordantie tot in de electie van een goed, braaf, eerlijk en bejaard en deugdzaar man; de Heer zegene UEd. Achtb. en de waarde broeders der gemeente in het electriseeren van een ander persoon van het vaceerande ampt uwer schoolmeesters en voorzangers ampt. Blijve na hertelijke salutatie en prezentatie van mijn onderdanige dienstpresentatie aan UEd. Achtb. met de broederen der gemeente.

Uwen onderdanigsten dienaar

S.J.V.

Schoolmeester te O.

17 1-5 54.

Hierbij geeft Hartog den volgenden commentaar: ‘Deze brief heeft eene geschiedenis, waarvan ik hier in 't voorbijgaan nog iets moet zeggen. In 1856 ga de Navorscher deze brief uit met de opmerking, dat hij waarschijnlijk thuis behoorde in de eerste helft der achttiende eeuw. Anderen meenden toen ter tijd, dat hij in 1806 of 1816 opgesteld zou zijn, verdicht om, zooals de heer J. ter Gouw het in DE OUDE TIJD, bl. 333 uitdrukt, de “verbeteede onderwijzers” dier dagen eens ten koste der “oude schoolmeesters” wat op te vrolijken.

Laatstgenoemde schrijver vond denzelfden brief in den “Oprechten nieuwen Utrechtsen Almanack” van 1777 en trok uit de bijzonderheid, dat de namen van den schoolmeester en van de plaats verzwegen worden, het besluit, dat de brief in 1777 nog van jonge dagteekening was en denkelijk niet veel ouder dan 1770. Deze gissing blijkt onjuist te zijn, aangezien de brief het eerst voorkomt in DE PHILANTHROPE van 1758, waaruit hij in 1777 in dien Utrechtschen Almanak overgenomen is. Volgens de Heer ter Gouw was de naam van den Schoolmeester SIMON JANSZ. VERWEIJ, en de betrekking naar welke hij dong, te begeven door, te begeven door de regeering en den kerkeraad van Zalt-Bommel.’

In DE NAVORSCHER was het eerst de aandacht op dit merkwaardig document geves-

[p. 235]

tigd, maar het was, zooals J. ter Gouw in de Oude Tijd van 1871 t.a.p. zegt, ‘zoo miserabel verminkt, dat het naauwelijks leesbaar is: ja zoo slordig, dat men er zelfs, in plaats van “Zonnewijzers te formeeren”, leest: “Zonnewijzers te smeeren!!” 't Is dus wel noodig er een betere editie van te geven.’

Ter Gouw gaf dan ook een betere uitgave van den brief, in de meening, dat deze voor het eerst in 1777 gedrukt was. Hartog ontdekte echter, dat het zonderlinge stuk reeds in 1758 was gepubliceerd. Sedert dien vond het epistel zijn weg in de wetenschappelijke litteratuur over de geschiedenis van ons onderwijs in de achttiende eeuw en vooral werd natuurlijk een dankbaar gebruik van dezen amusanten tekst gemaakt in vele populaire geschriften over 18e-eeuwsche cultuur.

J. Versluys drukte den brief in extense af in zijn GESCHIEDENIS VAN DE OPVOEDING EN HET ONDERWIJS VOORAL IN NEDERLAND (III. Groningen, 1878. p. 143-144) Prof. L. Knappert verwees ernaar in een zijner interessante artikelen in de NIEUWE ROTT. VOURANT (‘De Spectatoren als volksopvoeders’. In: Avondblad C van Donderdag 14 Februari 1929). Enz., enz.

Men durfde nimmer met zekerheid te verklaren, dat de sollicitatiebrief echt was. Was hij van A tot Z authentiek? Of was hij een falsificatie van een spotvogel? Of had men misschien te doen met een komische omwerking, een ‘retoucheering’ van een echt document?

Het is wellicht niet onaardig, om, na vele jaren, ook in DE NAVORSCHER de oplossing van het raadseltje te brengen. De brief is nog een stuk ouder dan alle historici tot nogtoe gemeend hebben.

De schilder-pamflettist-avonturier Jacob Campo Weyerman gaf in zijn ONTLEEDER DER GEBREEKEN van Maandag den 3. January 1723 (p. 100-101), zonder verdere op-of aanmerkingen den volgenden

Sollicitatie-brief
Oudewater den 19. April 1723.

Zonder roem, na waarheid, dient deeze, tot Informalisaatje, dat onze Familie bestaat in een Driehoek, in Man. Vrouw, en Zoon. Wy zyn alle Drie ruim Veertig jaar, uitgezondert den Zoon, de Kracht onzer Lendenen, de Stokroos zyner Medejongelingen, de Staf onzer bejaarde dagen, die, gewogen in het Waaggewigt des Tyds, twintig Zomerponden ophaalt, zynde die een Meester Glazemaker, en Verwer, de meeste tyd myn Ondermeester. Een Jongeling onzes geluks, fris en wel geformeer van Leden, zo UEd. Achtbaarh. begeeren een wel geadresseert Schoolm. en Voorzange. & cetera. G** geeve UEd. Achtbaarh. Wysheid en Voorzichtigheid in de Parlementaire Electie van zodanigen vereischt Persoon; verzekert UEd. Achtbaarh. aangaande myn geestelyke en vleeschelyke Wetenschappen, bestaan in de navolgende dingen.

In Italiaans en Scheeps Boekhouden, Wynroeijen, Konst der Stuurluiden, Landmeeten, zonder roem, doch het is G**s gave. Extraordinary schoon zingen, zo het UEd. Achtbaarh. begeeren is; zelfs tot verwondering en verbaastheid, dat zo een teder, en Nachtegaals ligchaam, zodanig een geluis kan geeven, in 't Zingen en in 't Leezen. Ik spreek niet van myn Buitenlands Kerkbestier in de Voortteeling der Kerkduiven, en Torenspreeuwen, want dat is onëindig, nog van myn vierde verändering van Domicilium, van alle Figuuren, op 't kostelykst, door Ovaals, Ronds, doorgetrokken, alle Zonnewyzers te formeeren, Italiaansche Romeinsche Letteren, ja tot 50 diversche handen te schryven, Capitaale Regels, slinks door één haalen en vergulden, en diergelyke bovenmenschelyke Wetenschappen, en Capassiteiten meêr, mede in de vlugheid der Penne voor niemand te wyken, en den roem buiten gesloten, een Schoolmeester uit het Uittrekzel aller Schoolmeesters geformeert. Wanneer UEd. Achtbaarh. my gelieven te zien en te hooren, hebben my op UEd. Achtbaarhedens kostens en Misens te Commandeeren.

Myn Huisvrouw, de allerbekwaamste in haar huishouding, en in 't assisteeren van haar School, is benevens my een geheele Schoolmatres, van den schedel des hoofds tot de Voetzoolen toe, ook wort er geen Wyn of sterke drank ooit genut over de Grensscheiding van myn Dorpel. Voor 't laatst, en andermaal, zullen UEd. Achtbaarh. 't nog beter bevinden; aangaande myn Compertement zal vertoond worden door Ecclesiaticke Heeren onderteekent. Zal my hier op verlaaten, per eerste occasie te koomen, of niet, en verhoope dat aan UEd. Achtbaarh. zal worden geschonken Een drachtigheid en Liefde in de Electie van een deugdelyk, goed, en eerlyk Persoon, in het vasseerend Ampt van uwen Schoolmeester; blyve na hertelyke

[p. 236]

Salutatie, prezentatie, en congratulatie van myn onderdaanige dienst aan UEd. Achtbaarheden,

Achtbaare Heeren,

Vôtre tres humble obligante,

Simon Janse Verwyk.

't Adres aan my' is, aan Jan Janse de

Garnaalman, Bode van Gouda op Oudewater,
en woonende tot Gouda, om verder te
behandigen aan Jan Janse Verwyk, Schoolmeester alhier.

Cito Cito Cito Port.

Hier hebben wij het nog niet geretoucheerde origineel.

Wie de geschriften van Weyerman kent, proeft den auteur uit al deze curieuse stijlbloempjes. Niemand anders dan Weyerman is de maker. Wanneer we de lezing van DE PHILANTHROPE naast de oorspronkelijke leggen, dan zien we, dat de tekst door latere bewerkers inderdaad geretoucheerd is, doch niet in dien zin, dat van een serieusen brief een parodie is gemaakt, maar zóó, dat de al te koddige franje is weggeknipt, om daardoor een paskwil voor een authentiek document te kunnen uitgeven.

De schalk Campo Weyerman zou zich van pleizier in zijn graf rondwentelen, wanneer hij de toedracht vernam.