Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 2

Erik de Blauw

(Persijnstraat 6, Edam)

Een kort verhaal van Jacob C. Weijerman

Het oeuvre van Jacob Campo Weijerman wordt, onder veel meer, gekenmerkt door een grote gevarieerdheid. Weijerman heeft zich beziggehouden met genres als het tijdschrift, het blijspel, het sprookje, de fabel, met raadselgedichten, erotische poëzie, zeer uitvoerig met de verschillende vormen van satire, met levensbeschrijvingen, al of niet geromantiseerde, en met vertalingen. Opvallend is het ontbreken van het literaire genre dat naast het tijdschrift in de eerste helft van de achttiende eeuw snel populair werd. Ik bedoel: de roman. Weijerman heeft wel wat vertalingen en bewerkingen gemaakt van romans (o.a. van Cervantes' Don Quichot) en romanachtige prozawerken, een deel van zijn (pseudo-)biografische werken zou men zonder veel problemen te hoeven maken tot de achttiende-eeuwse roman kunnen rekenen, maar romans van zijn hand zijn toch niet bekend. We hoeven dat niet geheel te betreuren, we mogen ons wat dat betreft ook wel gelukkig prijzen, want als het toch al omvangrijke oeuvre van Weijerman ook nog enkele forse romans zou omvatten, zou een uitgave van alle Weijermanwerken, wat het doel is van de Stichting, zeker niet voor het jaar 2077 gerealiseerd zijn. Het zal wat dat betreft toch gedurende enige generaties stevig doorwerken worden.

Weijerman heeft zich vooral beziggehouden met kortebaanproza: kleine satirische beschrijvingen, vinnige typeringen, komische schetsen, hekelend en bondig commentaar op talloze personen en zaken. Hoewel er een tendens is aan te wijzen in zijn tijdschriften dat hij zijn onderwerpen in de loop der tijd steeds uitvoeriger per aflevering gaat behandelen, heeft hij toch meestal ruim voldoende aan één nummer om één zaak aan de orde te stellen. Uitzonderingen zijn dan ook die stukken in zijn periodieken die over meerdere nummers

[p. 144]

worden uitgesmeerd. Weijerman vult zo soms twee of drie tijdschriftnummers met toneelstukjes, beschrijvingen van landen, volken, kunstschilders, met typeringen van bijzondere individuen en groepen. Heel zelden vertelt hij één aaneengesloten verhaal dat meerdere tijdschriftafleveringen beslaat.

Een voorbeeld van ze 'n verhaal is dat van de Snappende Goudbeurs in de Doorzichtige Heremyt, hoewel er daar tussen de verhaalpassages ook nog veel andere zaken worden aangestipt. Een unicum in het werk van Weijerman lijkt mij daarom het verhaal Den Opkomst en den Val van een Koffihuys Nichtje, dat vandaag precies tweehonderdtweeenvijftig jaar geleden, op 13 januari 1727, begon te verschijnen. Het verhaal beslaat de nummers dertien tot en met zestien van het tweede deel van de Echo des Weerelds. In zo 'n dertig pagina's geeft Jacob Campo daar zonder enige interruptie van de kant van de verteller en zonder andere zaken aan de orde te stellen, een stuiversromannetje in de notedop over een boerenmeisje dat aan lager wal geraakt. Het geheel is continu verteld in de eerste persoon en in de bekende bloemrijke stijl van Weijerman. Hij voert het nichtje sprekend in en laat haar voortdurend aan het woord, hetgeen vrij bijzonder is bij Jakob die zijn personen bijna steeds na enkele zinnen of hoogstens een pagina weer met een opmerking in de rede valt. Mede door het vrijwel ontbreken van auctoriaal commentaar is deze tekst te lezen als een kleine roman. En het zou zonder veel problemen ook als zodanig kunnen worden uitgegeven.

De gebeurtenissen in het verhaal zijn gauw verteld: een meisje van veertien jaar wordt door haar ouders naar een oom in de stad gestuurd die er een koffiehuis heeft. Hij zal ter vereffening van een schuld ontstaan door de levering van kool, ui en zoete room door de vader zijn nichtje doen trouwen met een goede partij. Welgemoed gaat ze naar de stad waar haar oom haar opwacht. Binnen enkele weken leert tante haar de kunst van het bekoren van voorname jongeheren. Nichtje is zeer gelukkig met de mooie kleren, het lekkere eten en drinken en het nietsdoen. Ze laat zich de attenties van de heren welgevallen, doch weet haar onschuld te bewaren. In een paar jaar wordt ze tot een jongedame die de kunst van te behagen tot in de toppen van haar vingers etc. beheerst. Ze krijgt vele aanzoeken en brieven van minnaars, onder andere van een jong advocaat die wordt omschreven als een lichtmis en van een jong geneesheer die een kwakzalver blijkt te zijn. Nichtje ziet niets in al die vrijers. Een rijke burgerman wordt dan door oom en tante geïntroduceerd. Nichtje moet echter niets van hem hebben. Een jonge koopman weet tenslotte haar liefde op te wekken, doch hij wijst haar af middels een brief omdat hem anders een erfenis zal ontgaan. Onze heldin weet uit wraak te bewerkstelligen dat de jongeman onterfd wordt. Als de derde serieuze minnaar geen scheepsrecht voor Nichtje blijkt te betekenen, stort ze zich in een romantisch avontuur met een knappe officier, met wie ze in de lente, bij afwezigheid van oom en tante, vlucht naar zijn garnizoensplaats. Het paar is zeer verliefd, maar binnen een jaar is de grote liefde voorbij en gaan ze uiteen. Nichtje krijgt een klein kapitaal, gaat naar de grote stad, ontdekt dat ze zwanger is, doch jaagt haar geld er onbekommerd door. Hoogzwanger en platzak raakt ze in de klauwen van een hoerewaardin die haar op contract stelt kosten van bevalling voor een jaar dienst als prostituée. Kind wordt geboren, sterft en wordt schielijk begraven. Nichtje krijgt dan de smaak van het tippelen flink te pakken, maar al spoedig is ze ziek. De hoeremadam gooit haar de straat op. Een oudoom van haar eerste minnaar neemt haar in huis ‘[...] alwaar ik een kort Sterflot te gemoet zie, of een langdraadige Geneezing’ (p. 128). Volgt nog als cliché een korte waarschuwing aan de jonge dochters om niet gelijk de heldin zo de deugdzaamheid uit het oog te verliezen.

Het verhaal heeft hetzelfde patroon als iedere achttiende eeuwse roman over gevallen meisjes. Doch Weijerman heeft er ondanks dat toch nog hier en daar iets bijzonders van gemaakt: in tegenstelling tot het gros van dit soort dertien-in-een-dozijn-boekjes kent dit verhaal geen happy end, en ook in tegenstelling tot andere achttiende eeuwse clichéromannetjes is er weinig handeling, weinig actie, maar veel karaktertekening en aandacht voor detail (zeer opvallend is de uitgebreide beschrijving van een moeizaam vorlopende bevalling). Verder is bijzonder dat het verhaval een soort waarschuwing is,

[p. 145]

geschreven op het sterf-/ziekbed in plaats van aan een secretaire in een buitenhuis. In tegenstelling tot bijvoorbeeld Defoe's Moll Flanders waar dit verhaal in de verte een beetje op lijkt, is de heldin niet zuinig en in wezen niet deugdzaam en afkerig van erotiek. Nichtje smijt met geld, denkt niet aan de toekomst, geeft niets om een eerzaam huwelijk, houdt van sex en laat zich niet beduvelen door lichtmissen en kwakzalvers. Haar karakter komt dan ook over als zeer geloofwaardig.

Het is vanwege het onderscheid dat dit verhaal heeft ten opzichte van andere verhalen en romans uit de schttiende eeuw uiteindelijk toch te betreuren dat Weijerman niet een echte, dikke roman geprobeerd heeft. Hij had in januari 1727 al een juweel van oen ontwerp gemmakt.

13-1-1979