Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman. Jaargang 1

Ton Broos
In en uit de bibliotheek van D.J.H. ter Horst

De Koninklijke Bibliotheek bezit diverse werken van Weyerman. Tenminste één daarvan draagt de vermelding ‘Uit de bibliotheek van wijlen dr. D.J.H. ter Horst’ en wel de ‘Maandelyksche 't Zamenspraaken, tusschen de Dooden en de Leevenden, bestaande in Vertoogen tusschen alderhande Mogendheden, Keyzers, Koningen, Vorsten, Ministers, Getabberden, Gedegenden, Konstenaars, Wysgeeren &c. en in vrolyke 't zamenspraaken tusschen beruchte Vrouwen en befaamde Dieren.’ In zijn bibliografie vermeldt Ter Horst dit werk onder nr. X met als aantekening: ‘Klein in-8^o. Met frontispice. Het geheel telt 760 blz.’ Ik voeg daar aan toe: met titelplaat met ondertitel Zamenspraak tusschen Jakob den tweeden en den Pretendent, titelpagina en 8 pagina's Aan den leezer; signatuur KB 234 J 2. Ter Horst vermeldt dan de diverse titels van de acht samenspraken, waarbij we in gezelschap raken van o.a. Baron van Ripperda, Hendrik de Achtste, Barthold Schwarts, Laurens Koster, Ronsard, Rubens en Godefroi Kneller. Over deze laatste straks meer.

‘Onder de werken van Weyerman is dit een der aardigste, doch tevens een der allerzeldzaamste. Mij is slechts één ex. bekend: in mijn verzameling.’ meldt Ter Horst niet zonder trots. Bibliotheken hebben dit soort persoonlijke genoegens niet of bezitten zaak een nog zeldzamer exemplaar. Door Ter Horst zelf is dit unieke exemplaar nog aardiger geworden: met een vlijtige kroontjespen heeft hij zijn aantekeningen op het binnenblad aangebracht. Hier volgt het:

‘Onder de werken van Weyerman is dit een der zeldzaamste. V. Doorninck kende het boek niet en geeft dan ook een onjuiste aantekening er over in zijn Vermomde en naamlooze schrijvers, dl. II, kol. 493, no. 3197. W.P. Sautijn Kluit zag zelf nimmer een ex. dezer Samenspraken en vermeldt alleen enkele titels. Zie zijn uitvoerige verhandeling: “Jacob Campo Weyerman als journalist” in: Nijhoffs Bijdragen. N.R. dl. VII (1872). Over dit werk van Weyerman: blz. 206-207 van genoemde verhandeling. S. Kalff nam in zijn boek: “Oudhollandsche karakters” ook een schets op over Weyerman: “Een libelschrijver uit de XVIIIe eeuw”, (blz. 129-158). Hierin zegt hij op blz. 157: “Misschien dagteekenen uit deze periode [den tijd door W. op de Gevangenpoort in 's Gravenhage doorgebracht] zijne Stichtelijke Betragtingen, zijn Zamenspraak der Dooden en dergelijke “bibelstof”....”. Uit deze opmerking blijkt voldoendedat ook Kalff deze Samenspraken niet kende.

Ook is dit werkje niet vermeld in de uitvoerige lijst van W. 's geschriften, opgemaakt [door G. van Rijn] in “De Librye”, 1889, p. 57-59; en 1890, p. 9-10.’

De volgende pagina bevat een ingeplakt velletje met aantekeningen over vergelijkende literatuur: ‘Fr. Muller, Essai d'une bibliographie Neerlando-Russe, Amst. 1859 80 B 36 p. 11, no. 37: Maandelijksche Berichten uit de andere Waerelt... etc. Amst. 1721-1755. 69 vol. (met noot) p. 91, no. 763: - 1756-1771. dl. 70-100 [compleet in KB 459 K 1] cf. Dav. Fassmann, Gespräche in dem Reiche derer Todten 1718-1739. (Hayn-Gotend. “Gespr.”) [No. 1-16 KB 857 D 92] Lucianus Dial. mort.’

Tot zover de aantekeningen van Ter Horst in zijn eigen exemplaar. Is dit allemaal in zijn bibliografie in Het Boek terecht gekomen? Wie onder nr. X (p. 232-233) kijkt vindt niet alles terug: Van Doorninck, Sautijn Kluit en Kalff worden achtereenvolgend genoemd en de laatste alinea gaat aldus: ‘Soortgelijke verre navolginger der “Dialogi mortuorum” van Lucianus waren in de 18e eeuw zeer geliefd. Zoo verschenen bijv. te Amsterdam tusschen de jaren 1721 en 1771 niet minder dan 100 dln. “Maandelijksche Berichten uit de andere Waerelt”. Vgl. Fr. Muller, Essai d'une bibliographie Neerlando-Russe. Amst., 1859, p. 11, no. 37 en p. 91, no. 763. Zie hieronder bij XII.’

[p. 79]

Onder XII wordt De reizende Chinees genoemd dat niet van Weyerman is volgens Ter Horst maar een Nederlandse vertaling van een oorspronkelijk Duits werk van de hand van David Fassmann, ‘die ook schreef “Gespräche in dem Reiche derer Toten”, 1718-1739.’ Sautijn Kluit had dit ten onrechte aan Weyerman toegeschreven, gebaseerd op een advertentie in de Echo des Werelds van 25 november 1726.

Alles bij elkaar opgeteld blijkt Ter Horst niet opgenomen te hebben: de zeroinformatie die Van Rijn in De Librije geeft, de ‘Stichtelijke Betragtingen’ die volgens Kalff van Weyerman zijn (welk werk wordt hier bedoeld?), de signaturen van de K.B. van de diverse werken; sommige titels kort hij sterk in of hij vermeldt alleen de auteurs. Wie gehoopt had in het keukentje van Ter Horst nog een extra toetje te vinden komt dus enigszins bedrogen uit.

Maar, we hebben nog een verrassing in petto. In het K.B.-exemplaar is na p. 502 anderhalve pagina getypt commentaar toegevoegd.

‘Aanteekeningen bij:
Jacob Campo WEYERMAN, Maandelyksche 't Zamenspraaken enz...
Nr. X in “De Geschriften van J.C.W.” door D.J.H ter Horst. Het Boek Deel XXVIII blzz. 227/240. (1944)
Het boekje wordt vermeld in: Prosper ARENTS, Geschriften van en over Rubens. Antwerpen. De Sikkel, 1940. als volgt:
“WEYERMAN, JAKOB (sic) CAMPO.
't Zamenspraak tusschen Pieter Paulus Rubens, Anthony van Dyk, en Godefroi Kneller, drie beruchte schilders. 130 blz. In: Maandelijksche 't zamenspraaken, tusschen de dooden en de levenden,... 8e 't Zamenspraak. Amsterdam, H. Boosch (sic)... 1726, 631-760.”
Vermoedelijk bezit dus de eene of andere openbare boekerij in België, waarschijnlijk de Stadsbibliotheek van Antwerpen, waarvan de Heer Arents Hoofdbibliothecaris is, ook een expl. van dit zeldzame werkje van J.C.W.
Een vergelijking van hetgeen in deze achtste samenspraak door Rubens en van Dyck verhaald wordt over hun eigen levensloop, met J.C. Weyerman's “De Levens-beschryvingen der Nederlandsche konst-schilders en konst-schilderessen. 1729.” Bibl. ter Horst Nr. XIV leert dat W. ongeveer alles in de samenspraak heeft verwerkt, wat hem o.a. uit Felibien en verder uit mondelinge berichten over beide schilders bekend was. Sommige verhalen worden in de “Levens-beschryvingen” iets uitvoeriger behandeld.
Tot het Klinkdicht toe “'t Hof is een Vrystad” (Maandelijksche 't Zamenspraaken, blz. 645) vinden we terug in “De levens-beschryvingen” en wel op blz. 255.
In het laatste werk wordt ook vermeld dat de vertaling van de verzen uit Vergilius' Aeneas “Ille etiam...” M.Z. blz. 649, L. 259 D.I, “'t zedert aldus vertaalt (werden) door Joost van Vondel”.
Waar in M.Z. blz. 693 het grafschrift “Ipsa suos Iris...” vermeld wordt zonder den naam van den als “een Dichter” aangeduiden Isaac Bullaert te noemen, wordt deze laatste wel als auteur van het grafschrift aangewezen in L. I, blz. 295. Tevens verklaart W. dat hij zelf de vertaling heeft geleverd “dat wy aldus hebben vertaalt”.
De anecdote M.Z. blz. 710 “Op myn eerste terugkomst uyt Engelant ontbood my den op die tyd regeerende Bisschop van Antwerpen, wiens Voornaam ook Anthony was... enz.” wordt in L.D. I blz. 305 verbeterd en aangevuld door te vermelden dat het gaat om den bisschop van Gent, Antonius Triest. Uit het voorbericht “Aan den Leezer” van de M.Z. blijkt dat W. dit werk heeft aangevangen met het doel de Nederlandsche vertaling van Fassmann's “Gespräche in dem Reiche derer Toten” te bestrijden. “Zou ik dan niet gedwongen zyn om te zeggen; Dat de voorgaande 't Zamenspraken tusschen de Dooden, in de Hoogduytsche Taal en op een hoog uytheemsch Kasteel opgestelt, (+) tot een Schimp der Nederlanders vertaalt zyn geworden in onze Nederduytsche Spraak? enz. enz. (+) Als of onze Natie genecessiteert was om Hoogduytsche boeken te vertaalen.” Fassmann, die aan het Hof te Berlijn was gehecht als een soort gangmaker van gesprekken (Zie Allg. Deutsche Biographie) gaf van 1718 t/m 1740 zijn “Gespraeche” uit. De N.B. [Hiermee wordt Nationale Bibliotheek = Koninklijke Bibliotheek. bedoeld. T.B.] heeft de 4 eerste jaargangen. Sig. 857 D 92.
De Ned. “Maand. Berichten” loopen van Juli 1721 tot Juni 1771. 100 Deeltjes, van een half jaar ieder, zijn in de N.B. aanwezig. Sig. 459 K 1.

[p. 80]

Uitverkochte afleveringen werden later herdrukt of met nieuw titelblad voorzien. Zoo bestaat de eerste bundel der N.B. uit Juni by J. Ratelband 1750, Aug., Sept., Oct., Dec. By Nicolaas ten Hoorn, 1721 en Nov., by d'Erven J. Ratelband en Compagnie, 1738.
In 1746 werd een Bladwijzer over de tot dan toe verschenen M.B. geleverd, maar met Juni 1771 breekt de reeks van de N.B. geheel onverwacht af. Zijn er elders latere jaargangen voorhanden?
Uit een algemene “Voorrede” van 1750 is op te maken dat Fassmann, die echter niet bij name wordt genoemd 240 gesprekken had geschreven, wat op den grondslag van 12 in het jaar, twintig jaar zou betekenen. Hij heeft echter zijn reeks 22 jaar volgehouden. Die overblijvende 24 gesprekken zijn waarschijnlijk vervolgstukken, want ook in de Nederl. M.B. komen gesprekken voor die over twee en zelfs drie maanden loopen.
Er werd tevens bij verklaard dat de “Nederduitsche Schryver” in 1750 reeds “byna 14 jaren heeft geschreven”. Hij zou dus rond 1736 begonnen zijn. Bedoelt men hiermede zijn zelfstandig werk, en zijn de M.B. van 1721 t/m 1736 enkel vertaalwerk?
In 1747 komen voor het eerst kunstenaars aan de beurt en wel Januari/Feb. Rubens en Jan Steen, Maart, Adriaan van der Werf en Gerard de Lairesse, met vervolg over April; Mei en Juni komen Apelles en Rembrandt aan de beurt. Uit een tamelijk vlugtig onderzoek is mij niet gebleken, dat deze “kunstenaars-reeks” is voortgezet.
Wat nu het gesprek tusschen Rubens en Jan Steen betreft, zijn alle mededeelingen van Rubens, zoowel over zijn eigen leven als over Antoon van Dyck overgenomen uit J.C. Weyermans “Levens-beschryvingen der Ned. konstschilders... enz.” Dikwijls zijn het gewoon de bewoordingen van W. zoodat men wel van plagiaat mag spreken. Dit geldt ook voor de andere kunstenaars.
Wel heeft de schrijver zijn bron onvermeld gelaten. Bij het Grafschrift door Isaac Bullaart (sic) wordt verklaard dat het “door een Liefhebber van de Poezy en schilderkonst in 't Nederduitsch is vertaalt, en in Vaerzen gebracht: De blozende Iris... enz.”
De hoogervermelde bibliographie over Rubens van Pr. Arents kent ook dit gesprek (blz. 159) waar het aantal blzz. met 376 i.p.v. 248 aangegeven is.
Wie was (waren) de schrijver(s) der Maandelijksche berichten? Bevat de reeks ook plagiaat van de overige 't Zamenspraken van Weyerman?
Het zou in ieder geval gewenscht zijn een klapper op de 100 deeltjes der reeks in de N.B. uit te werken, vooral daar de latere jaargangen herhaaldelijk Nederlandsche persoonlijkheden behandelen.
Of er echter in deze “rudis indigestaque molis” onder het vele kaf wel voldoende korreltjes graan te vinden zijn? Men dunkt van wel.
Voorburg, den 15en April 1945.
J.B.’

Allereerst, de auteur blijkt volgens een potloodaantekening Jan Borms te heten. Ik neem aan dat het hier een kunsthistoricus betreft die over houtsneden rond 1500 heeft geschreven, alsmede over Breughel en in 1924 aktief was bij een amnestieaktie van het dr. Jacob-comité. Dit is n.l. de enige J. Borms die in KB en CC voorkomt en zijn interesse gaat duidelijk uit naar de kunstenaars in dit werk; ik neem overigens niet aan dat hij voor amnestie pleitte voor dr. Jacob Campo Weyerman. Wie dr. Jacob is, is mij onbekend.

De antwoorden op de vragen van Borms die hij aan het einde stelt lijken mij voer voor kunsthistorici. Daarentegen kan ik met blijdschap aankondigen dat de Mededelingen van ons genootschap een antwoord op de vraag kunnen geven n.l. of er exx. van de Maandelijksche Zamenspraken in België voorkomen (zie derde alinea). Er is geen ex. bekend in Gent (zie Jan Vleugels, Mededelingen 6, p. 55-56) maar wel in Antwerpen (zie A.J. Hanou, Mededelingen 2, p. 18) onder signatuur C 67994. Volgens de daar gegeven short-title is alleen de laatste, achtste samenspraak over Rubens, Van Dijk en Kneller aanwezig.

De volgende keer hoop ik de biografie van Kneller uit zijn eigen postmortale mond opgetekend door Weyerman in deze Zamenspraak aan de lezers mee te delen.