Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap 27

[p. 41]

Echo's in De Strijd
Proeve van een intertekstuele lectuur
Deel 1⁽¹⁾
door Bart Veeckmans

1. Inleiding

Zonder miskenning van de evolutie in zijn werk, kan toch worden vastgesteld dat het verhalend proza van Buysse een sterke eenheid vertoont: dezelfde plaatsen, personages, scènes en dramatische situaties, gemoedstoestanden en motieven komen in talrijke variaties telkens terug. In iedere roman wordt zijn gehele oeuvre weerspiegeld.

Deze stelling probeer ik hard te maken door een analyse van De Strijd (1918), een roman in drie delen.⁽²⁾

In het eerste deel vertelt Buysse hoe het vijfenzestigjarig rijke ‘boerke’ Biebuijck en zijn vrouw Meerken afscheid nemen van hun grote, op een ver gehucht gelegen, prachtige hoeve om in een huisje in het dorp te gaan rentenieren. De boerderij wordt nu bestuurd door hun twee nog ongetrouwde kinderen, de zwijgzame, stugge Florimond en de kwezelachtige Reinilde. Het tweede deel van de roman omvat een aantal fragmenten uit het eentonige rentenierleven van de oude boer en boerin, maar focust toch vooral op de nieuwe boer Florimond. Laat komt in zijn leven de liefde en zij werkt verwoestend. Wanneer de mooie jonge wiedster Lena, die vrijt met Oscar, op de hoeve komt werken, wordt baas Florimond hartstochtelijk verliefd op dit meisje, dat hij echter niet kan of mag huwen. Een dergelijk huwelijk met een arme dienstmeid zou betekenen dat de boerderij tussen de broers

(1) Van harte dank ik Prof. dr. Em. Anne Marie Musschoot voor haar aanmoedigingen om deze bijdrage te schrijven, voor haar suggesties en haar pertinent kritisch commentaar. Eveneens dank ik de heren Jan Luyssaert en Hugo Schaeck van de heemkundige kring ‘Het land van Nevele’ voor hun bereidwillige antwoorden op mijn vragen.

(2) C. Buysse, Verzameld Werk 2, samengesteld en ingeleid door A. van Elslander en A.M. Musschoot, Brussel 1974, p. 973-1141.

[p. 42]

en zusters moet worden verdeeld en Florimond meteen zijn rijke boerenleven moet opgeven. Deze felle innerlijke strijd tussen het geld en de liefde, nog aangewakkerd door enerzijds het hevig verzet van zijn zuster Reinilde (‘of ik hier wig, of zij hier wig’) en anderzijds het dilemma waarvoor Lena's moeder hem plaatst (‘wegblijven of trouwen’), wordt plotseling afgebroken als Lena een huwelijk met haar lief Oscar verkiest boven een onzekere ‘vrijage’ met haar baas en het paar naar Amerika emigreert. Na deze persoonlijke nederlaag gaat de tweeëndertigjarige Florimond in het derde deel van de roman op zijn beurt in het dorp een rentenierbestaan leiden met zijn zuster en de boerderij wordt overgenomen. Maar het lusteloze leven daar, het liefdesverdriet en de verbittering over de gemiste kansen en het heimwee naar de grote, mooie hofstede doen de ongelukkige vrijgezel het ‘slechte pad opgaan’. Dan barst echter die andere strijd - de Eerste Wereldoorlog - los en Florimond, hevig geschokt door bepaalde gruwelijke berichten, ijlt terug naar de hoeve, die hij altijd als zijn hoeve is blijven beschouwen. Hij vindt de ganse boerderij door de vijand bezet en verwoest; opstandig, dol van ongetoomde drift valt hij de Duitse soldaten aan, totdat een schot aan alles een einde maakt.⁽³⁾

Omdat deze roman zich zowel afspeelt op het eenzame gehucht als in de dorpskern, het lot van twee generaties omspant en eindigt met het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, komen hier zeer veel ‘Buyssiaanse’ thema's samen.⁽⁴⁾ Daarnaast klinken ook echo's door van andermans werk, zoals van Stijn Streuvels, Rosalie en Virginie Loveling, Reimond Stijns, Emile Zola en Guy de Maupassant.

Na een korte bespreking van de ontstaansgeschiedenis van De Strijd en een analyse van de vertelde tijd, wordt in deze eerste bijdrage uitsluitend het eerste deel van de roman in relatie met andere teksten onderzocht. Hoewel dit eerste luik, zoals Van Elslander en Musschoot hebben opgemerkt, gekenmerkt wordt door een overwegend statisch karakter, veroorzaakt door enerzijds een idyllische beschrijving van

(3) Deze samenvatting is deels ontleend aan A. van Elslander en A.M. Musschoot, VW 2, Inleiding, p. XXIII.

(4) Y. De Maesschalck, ‘Oorlog en vrede in het proza van Buysse’, in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap XII, Gent 1996, p. 39, waarin werd opgemerkt dat De Strijd in narratief opzicht een synthetiserend karakter heeft en uitnodigt tot een bijna ‘intertekstuele’ lectuur. In deze bijdragen wordt op sommige bevindingen van deze auteur voortgebouwd.

[p. 43]

het dagelijks leven op de grote boerderij, op zijn beurt bepaald door de steeds terugkerende gang van de seizoenen, en anderzijds een reeks van zich herhalende momentopnamen van het grijze, eentonige rentenierbestaan in het dorp⁽⁵⁾, biedt het veel stof voor een intertekstuele lectuur.

In een volgende bijdrage zullen het tweede en derde deel van De Strijd, waarin de eigenlijke lotgevallen van Florimond aan bod komen, nader onderzocht worden en enkele conclusies worden geformuleerd.

(5) A. van Elslander en A.M. Musschoot, VW 2, Inleiding, p. XXII-XXIII.

2. De ontstaansgeschiedenis van De Strijd

Gedurende de lentemaanden van 1914 en tijdens de eerste weken van de oorlog schreef Buysse aan deze nieuwe, uitvoerige boerenroman, met als oorspronkelijke werktitel ‘Het gemakkelijke leven’, handelend over een boer en boerin die hun ideaal van dorpsrenteniers realiseren maar niet het daarvan verhoopte geluk verwerven.⁽⁶⁾ De roman was dus in oorsprong een vooroorlogs concept.⁽⁷⁾ Maar het uitbreken van de oorlog en zijn gedwongen verblijf in Den Haag vanaf oktober 1914 deden de schrijver zijn werkzaamheden onderbreken en zouden hem ook van koers doen veranderen, minstens voor wat betreft het derde deel van de roman. Slechts in de zomer van 1917⁽⁸⁾, klaarblijkelijk overstelpt door heimwee naar het Vlaanderen van zijn jonge jaren⁽⁹⁾, werkte hij weer aan deze roman, ditmaal onder de titel De Strijd, die in oktober 1917 werd voltooid. In november 1917 stuurde Buysse aan de drukker van Groot Nederland de tekst van een voorwoord waarmee hij alle kritiek op de publicatie van de roman in de eerste drie nummers van jaargang 1918 vóór wilde zijn:⁽¹⁰⁾

(6) J. van Parys, Het leven, niets dan het leven. Cyriel Buysse en zijn tijd, Antwerpen/Amsterdam 2007, p. 546.

(7) Y. De Maesschalck, Mededelingen XII, p. 38.

(8) Herdenkingscomité Cyriel Buysse, Cyriel Buysse 1859-1932, Album samengesteld ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van zijn overlijden, Gent 1982, p.106.

(9) J. van Parys, Het leven, niets dan het leven, p. 545.

(10) J. van Parys, Het leven, niets dan het leven, p. 546.

[p. 44]

[p. 45]

(...) Lang heb ik geaarzeld hem nu te publiceren. Er is zo'n wanklank tussen toen en nu; en, zoals ik in die tijd schreef, zou ik thans niet meer kúnnen schrijven. (...) Wat geweest is, is dood en zal nooit meer herleven. Vlaanderen, als het na de oorlog nog bestaat, zal ‘iets anders’ zijn geworden, evenals de ganse wereld anders wezen zal. Dit boek dan, trachte te geven een beeld, niet uit het Vlaanderen zoals 't nu is, maar uit het Vlaanderen der heldere geluksdagen, het geliefde, rijke, schone Vlaanderen, dat eenmaal wás.⁽¹¹⁾

Aanvankelijk lag het niet in Buysses bedoeling om de roman ook in boekvorm uit te geven, maar door de bijzonder gunstige voorwaarden, aangeboden door Nijgh & Van Ditmar uit Rotterdam, besloot hij toch tot publicatie.⁽¹²⁾ Het boek verscheen in het voorjaar van 1918 en is opgedragen aan de drie broeders Hyppolite, Louis en Gustave Rolin, die hun leven voor het vaderland geofferd hebben.⁽¹³⁾

(11) VW 2, p. 975. In de schets Wat eeuwig is, geschreven ‘In den vreemde, lente 1917’ en later opgenomen in de bundel Uit de bron (1922), benadrukte Buysse reeds in gelijkaardige bewoordingen hetzelfde contrast: ‘en in verbeelding zag ik weer mijn dierbaar Vlaanderen, niet zoals het was tijdens de heerlijke geluksdagen van vóór de gruweljaren, maar zoals het thans geworden is door de vernieling van de oorlog.’ (C. Buysse, Verzameld Werk 5, samengesteld en ingeleid door A. van Elslander en A.M. Musschoot, Brussel 1978, p. 695).

(12) A. van Elslander en A.M. Musschoot, VW 2, Inleiding, p. XXIV.

(13) Herdenkingscomité Cyriel Buysse, Cyriel Buysse 1859-1932, Album, p.108.

3. De vertelde tijd

Het verhaal van De Strijd vangt aan op een heerlijke aprilochtend op de boerderij van Biebuijck⁽¹⁴⁾ en eindigt met de inval van de Duitsers en de plunderingen van de Duitse soldaten in Nevele en omgeving, hetzij in oktober 1914. Dankzij deze precieze datering van het slot van het verhaal en omdat het ritme van de handeling in deze roman mede wordt bepaald door de expliciet beschreven terugkerende gang der seizoenen,⁽¹⁵⁾ is het mogelijk om, wat eerder uitzonderlijk is bij Buysse, de vertelde tijd op vrij nauwkeurige wijze te dateren.

(14) VW 2, p. 982.

(15) A. van Elslander en A.M. Musschoot, VW 2, Inleiding, p. XXIII; Y. De Maesschalck, Mededelingen XII, p. 40, waarin wordt gewezen op de bijna ‘topische’ openingszinnen van menig hoofdstuk, bijvoorbeeld ‘Zo ging de schone zomer heen’, als exemplarische beschrijving van het geliefde vredige Vlaanderen.

[p. 46]

In hoofdstuk II van het eerste deel zijn we in de maand april (VW 2, p. 982). In hoofdstuk VII nadert de winter (p. 1022). De openingszin van hoofdstuk VIII luidt: ‘Zo verliep de eerste lange, trage winter’ (p. 1027). In hoofdstuk I van het tweede deel zijn we weer in de maand mei (p. 1030). Hoofdstuk III begint als volgt: ‘Zo ging de schone zomer heen’ (p. 1057). De openingszin van hoofdstuk IV luidt: ‘Zo ging de schone, lange zomer alweer heen en naderde nog eens de winter’ (p. 1067). Deze vermelding sluit echter aan op hoofdstuk III; tussen dit hoofdstuk en hoofdstuk IV is niet nogmaals een jaar verlopen. Hoofdstuk VIII vermeldt: ‘Meerken stierf in de eerste schone dagen van de lente’ (p. 1079). In hoofdstuk IX is het zomer (p. 1084), in hoofdstuk X hooitijd (p. 1089) en in hoofdstuk XI vindt het huwelijk tussen Oscar en Lena plaats op een prachtige juli-ochtend (p. 1092). De openingszin van hoofdstuk I van het derde deel luidt: ‘De schone zomer was nog eens voorbij’ (p. 1096). De eerste geruchten over een nakende oorlog steken de kop op (p. 1100). In hoofdstuk II vindt op oudejaarsavond de ‘overhaalfeeste’ plaats (p. 1102). In hoofdstuk III is er sprake van ‘grijze, koude winterdagen’ (p. 1108), in hoofdstuk IV is het april (p. 1112) en in hoofdstuk V is het alweer zomer (p. 1121). De openingszin van hoofdstuk VI luidt: ‘En nu bloeide nog eens weer volop de rijke zomer over 't schone land’ (p. 1126). In hoofdstuk VII vernemen wij dat de oorlog was verklaard en de vijand de vaderlandse grond had betreden (p. 1129); wij schrijven dan augustus 1914.

Vanaf het begin van het verhaal in april zijn er dan vier lentes verlopen. De vertelde tijd in De Strijd heeft bijgevolg betrekking op de periode van april 1911 tot oktober 1914.

4. Het verre, kleine gehucht

De grote hoeve van boerke Biebuijck bevond zich op een klein gehucht, ver afgelegen van de dorpskern.⁽¹⁶⁾

(16) VW 2, p.1016: ‘Het waren lange, vermoeiende tochten, want de grote hoeve was ruim vijf kwartier van het dorp afgelegen.’; p. 1130-1131: ‘maar ook ginds, op het gehucht, in de schone, grote boerderij moesten ze weg blijven (...)’; p. 1138: ‘Toen zag hij daar (...) een man uit het gehucht, een vroegere werkman van de hoeve (...)’.

[p. 47]

Deze topos komt vanaf het vroege werk⁽¹⁷⁾ van Buysse frequent voor, maar heeft in De Strijd een heel andere connotatie gekregen. Eerst bespreek ik de contouren van het kleine, verre gehucht in enkele prozateksten die van vóór De Strijd dateren, waarbij vooral aandacht wordt besteed aan de sociale verhoudingen.

4.1 - Het verhaal Moeder (1892) wordt hier besproken in de oorspronkelijke door Buysse geschreven versie die in het jaarboek van 2010 voor het eerst werd gepubliceerd, m.a.w. vóór de redactionele ingrepen van Vermeylen in samenspraak met Van Langendonck.⁽¹⁸⁾ In de openingspagina wordt het kleine, eenzame gehucht als volgt beschreven:

Het oord, dood-eenzaam, is van een navrante treurigheid. Behalve het arm, klein hutteken der Van Lierde's (...) bevinden zich daar geen andere woningen dan de groote hoeve van Lemmens, wier grauwe spitse stroodaken zich nog vaaglijk (...) onder het duister der naakte boomenkruinen afteekenen, en recht tegenover, het kleinere hoefje der Verbauwens (...). De weg ligt modderig, vol waterplassen, bezaaid met dorre bladeren, bezoomd door hooge boomen en struikgewas (...); en rondom (...) zijn het de velden, de vierkante, ook van slaghout en slooten omsingelde stukken land, (...) en allen even ingesluimerd, dood, verlaten, als zou er nooit iets weer op wassen, als zou er nooit meer eene ziel op leven.⁽¹⁹⁾

Vervolgens noteert de verteller de sombere gedachten van moeder Van Lierde:

‘Och, wat is 't leven toch ruw voor sommige menschen!’ (...) Wat heeft ze gëarbeid, gezwoegd, daar op die groote sombere hoeve, sinds hare jongste jaren, van 's morgens tot 's avonds, in zonnebrand, in regen en in kou! En ook haar man heeft er gezwoegd, zijn leven lang; en Miel, haar jongsten zoon; en Lisa, hare dochter, alvorens zij er haren misslag beging.⁽²⁰⁾

(17) Zie W. Verkerken, Het land van Buysse, volgens Cyriel Buysse, Cyriel Buysse Genootschap, Gent 1994, p. 51-52.

(18) Zie hierover: S. de Baere en Y. T'Sjoen, ‘De ontstaans- en drukgeschiedenis van een vroege novelle van Cyriel Buysse’, in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap XXVI, Gent 2010, p. 7-30.

(19) C. Buysse, ‘Moeder’, in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap XXVI, p. 32.

(20) C. Buysse, ‘Moeder’, in Mededelingen XXVI, p. 34.

[p. 48]

Het tweede deel van het verhaal vangt aan met de overpeinzingen en het portret van vader Van Lierde, die werden gekortwiekt in de publicatie in Van nu en straks, waarop alle latere drukken werden gebaseerd. De thans ‘gerestaureerde’ tekst bevestigt met nog meer evidentie de stelling⁽²¹⁾ dat Moeder (1892) geldt als een oerversie van de toneeltekst Het gezin Van Paemel (1902):

‘Een arm mensch (...). Dan nog, wanneer alles hem ten beste slaagt, heeft hij maar juist genoeg om met zijn onverpoosd arbeiden en slaven, eerlijk zijn mager brood te winnen. Maar, ongelukkiglijk, 't is juist boven het hoofd der arme lieden, dat het noodlot alle mogelijke onheilen samengaart. (...). Heel ons leven zullen wij moeten zwoegen; heden zwoegen om het arm stuk brood te verdienen, dat ons de kracht zal geven morgen nog te zwoegen, zonder ooit iets te bezitten, zonder ooit iets voor onzen ouden dag te mogen besparen. En, toen wij oud zijn en versleten, zullen wij ons nog zeer gelukkig mogen achten, indien men ons niet van honger en van koude langs de straat laat sterven, indien men ons wil in het Armenhuis opnemen (...).⁽²²⁾

Het verhaal Op het kleine gehucht (1901), opgenomen in de bundel Van arme mensen (1901), is eveneens gesitueerd in een ‘aangrijpend triestig-stille, ver van alles afgezonderd klein gehucht’,⁽²³⁾ waarop zich opnieuw de ‘grote, sombere hoeve van boer Lemmens’ bevond:

Op hun armzalig gehucht, of in hun klein dorpje was het geen bestaan voor hem. Jarenlang was hij er tegen zijn zin gebleven omdat moeder het zo naar vond hem te zien vertrekken, jarenlang had hij⁽²⁴⁾ er voor een hongerloon: acht stuivers per dag in de winter, één frank in de zomer, gesjouwd en gebeuld, dáár op die grote, sombere hoeve van boer Lemmens (...) maar na moeders dood was hij al heel spoedig weggegaan om voor zichzelf en voor zijn zuster toch iets meer dan het hoogst nodige te verdienen.⁽²⁵⁾

(21) P.H.S. van Vreckem, De invloed van het Franse naturalisme in het werk van Buysse, Brussel 1968, p. 120; uitvoeriger: J. van Parys, Het leven, niets dan het leven, p. 293-294.

(22) C. Buysse, ‘Moeder’, in Mededelingen XXVI, p. 36-37.

(23) C. Buysse, Verzameld Werk 4, samengesteld en ingeleid door A. van Elslander en A.M. Musschoot, Brussel 1977, p. 864.

(24) Ivo van den Bossche, hoofdpersonage van dit verhaal.

(25) VW 4, p.865. Zie ook p. 872: Zwanckaert werkte nog steeds als vroeger op de grote boerderij van Lemmens.

[p. 49]

Ook Het leven van Rozeke van Dalen (1905) speelde zich af op een klein gehucht.⁽²⁶⁾ Vóór de erfenis van nicht begijntje werkte Alfons in dagdienst bij boer Kneuvels.⁽²⁷⁾ Zijn hoeve wordt eveneens als ‘groot’ en ‘somber’ omschreven.⁽²⁸⁾ Voor de slijting van de grote vlasaard werd Alfons om één uur 's morgens gewekt⁽²⁹⁾ en de slijters zwoegden door - slechts onderbroken door enkele korte eetpauzes - van twee uur 's morgens⁽³⁰⁾ tot het 's avonds opnieuw duister werd.⁽³¹⁾ De leute van het ginnegappend werkvolk wordt door Buysse niet miskend, maar evenzeer heeft hij oog voor de grote vermoeienis van deze verschrikkelijk zware en lange arbeidsdag, onder meer van het repen en roten tijdens de namiddaguren:

Nu was het hijgen en zweten zonder ophouden; nu was het beulen als afgejakkerde lastdieren. De haren van de vrouwen hingen in natte, slordige verwarring om hun vuurrode gezichten; de mannen, hemdsmouwen en broeken opgestroopt tot over de ellebogen en knieën, waren beslijkt en bemorst als hadden zij in een modderpoel ondergeduikeld. En echte vreugde klonk er niet meer in hun af en toe nog gewilde uitgelatenheid: de ogen stonden dof en hol, de wangen waren ingevallen, de knieën knikten en de handen beefden. (...).
Zij snakten allen naar de avond, naar het einde van het afmattend gebeul.⁽³²⁾

's Avonds vielen de slijters als uitgehongerden op de kommen ‘slijtpap’ aan.⁽³³⁾

Enkelen waren zó moe dat hun zware oogleden onder het slurpend eten neerzakten.
Reeds een volle week hadden de meesten dag aan dag bij verschillende boeren ‘gesleten’; en morgen vóór het eerste daglicht zouden zij opnieuw beginnen...⁽³⁴⁾

(26) VW 2, p. 68. Over het trouwfeest van Rozeke en Alfons: ‘Haast heel het klein gehucht kwam daar weldra bijeengestroomd’ (...).

(27) VW 2, p. 78: ‘Alfons was reeds voor zes uur vertrokken, naar zijn gewone dagwerk op boer Kneuvels' hoeve’ (...); p. 90: ‘Zoals vanzelf spreekt, had hij bij boer Kneuvels zijn dienst opgezegd.’

(28) VW 2, p. 13.

(29) VW 2, p. 4.

(30) VW 2, p. 13.

(31) VW 2, p. 39.

(32) VW 2, p. 32.

(33) VW 2, p. 45.

(34) VW 2, p. 45.

[p. 50]

In schrijnend contrast met het zwoegen van de werklieden stond de houding van hun baas, boer Kneuvels, ‘die hakkelpot, die luiaard, die hele dagen dronken op zijn hof of in het dorp liep, en zo slecht op zijn zaken paste (...)’.⁽³⁵⁾ Op de slijtingsdag verscheen hij om vijf uur 's namiddags plots stomdronken op de vlasakker en zou in de rootput zijn gevallen, indien twee mannen hem niet bijtijds hadden tegen gehouden. Een boer van een nabijgelegen hoeve sleepte hem naar huis om er wat bij te komen.⁽³⁶⁾

Ook Schoppenboer (1898) wordt door Buysse gelokaliseerd in een gehucht.⁽³⁷⁾ Hierop bevond zich het ‘Schoonhof’, de grote, verouderde en versleten boerderij van baas Baetens,⁽³⁸⁾ later overgenomen door boer Meganck.⁽³⁹⁾ Schuins tegenover het ‘Schoonhof’ lag de kleinere hoeve van de drie ongetrouwde broeders Foncke,⁽⁴⁰⁾ die, de woorden van de oude Foncke indachtig, onverpoosd zwoegden en zich afbeulden ter wederverovering van hun door de hoevebrand vernielde stoffelijke welstand,⁽⁴¹⁾ waarbij Domien en Jan slechts af en toe - indien de te lang onderdrukte natuur in opstand kwam - zich een ‘uitspanning’ veroorloofden.⁽⁴²⁾

Het notitieboekje van Buysse van 1895 bevat al een resumé van deze roman, zij het dat hij de Fonckes toen nog de Verbauwens noemde.⁽⁴³⁾ Zoals in Moeder (1892) de kleinere hoeve van de Verbauwens tegenover de grote, sombere hoeve van boer Lemmens lag, zo bevond bijgevolg in Schoppenboer (1898) het boerderijtje van de Verbauwens of Fonckes zich tegenover de grote hoeve van boer Baetens.

In Het advertentiebriefje (1904) uit de verhalenbundel In de natuur (1905) beschrijft Buysse het gehucht de ‘Wulfhoek’:

(35) VW 2, p. 10.

(36) VW 2, p. 33.

(37) C. Buysse, Verzameld Werk 1, samengesteld en ingeleid door A. van Elslander en A.M. Musschoot, Brussel 1974, p. 753: ‘Zijn terugtocht in 't gehucht werd van ver, door de buren, die spoedig hun deuren sloten, aangekondigd’.

(38) VW 1, p. 782.

(39) VW 1, p. 787.

(40) VW 1, p. 782.

(41) VW 1, p. 752.

(42) VW 1, p. 753-754.

(43) P.H.S. van Vreckem, De invloed van het Franse naturalisme in het werk van Cyriel Buysse, p.179-180.

[p. 51]

(...) één van de verste gehuchten van het dorp. Er zijn daar geen andere woningen dan twee grote, wijd van elkander gelegen pachthoeven, en vijf of zes kleinere boerderijen en huisjes, waarin de mindere mensen wonen. Eigenlijk zijn er precies vier van die kleinere boerderijtjes, en twee werkmanshuisjes en twee winkeltjes met herberg (...).
Haast nooit een ander mens dan van 't gehucht richt er zijn schreden heen, en met de duisternis wordt het er als een wereldje apart, van alle verdere gemeenschap met de mensen afgezonderd.⁽⁴⁴⁾

Op één van de kleinste, eenzaamst gelegen boerderijtjes woonden de ‘kinders Verbauwen’ (alweer die naam):

Die ‘kinders’ zijn twee oude vrijgezellen van reeds een eind in de zestig, broeder en zuster. Zij leven daar sinds heel hun leven, en komen slechts zelden naar het verre dorp. (...) Verder zien ze niets noch niemand. Zij hebben geen familie meer, en houden ook geen knecht of meid. Zelf doen zij al hun werk. (...) Het heet dat ze welgesteld zijn. Zij staan op het gehucht bekend als eigenaardige, ietwat zonderlinge, mensenschuwe, maar in-brave-en-goedige oudjes. De hoogst zeldzame komst van iemand op hun boerderijtje (...) is telkens voor hen een ontroerende, bijna ontzettende gebeurtenis.⁽⁴⁵⁾

De gebroeders Van Heule uit De nachtelijke aanranding (1912) woonden eveneens op een gehucht.⁽⁴⁶⁾ De levenswijze van Ivo en Guustje heeft Buysse als volgt getypeerd:

(...) Werken, trouwens, deden zij allebei aanhoudend, ook Guustje, buiten zijn uitspattingsuren. Zij zwoegden en sjouwden aldoor, als afgejakkerde lastdieren, om geld op te potten. Waren ze werkelijk rijk? Niemand wist het, maar eenieder vermoedde 't: zij werden nooit anders dan ‘de twee rijke beesten Van Heule’ genoemd. (...)
Met dat geld, áls ze 't werkelijk hadden, deden zij niets. Zij leefden als armzalige schooiers. De ellendigste kleinboer of dagloner uit hun gehucht, had het veel beter en ruimer dan zij. Zij waren van een triestige, verhongerende vrekzucht. (...) Hun eten groeide op hun akker, hun kleren leken op geen kleren, zij hielden knecht noch meid

(44) VW 4, p. 1109.

(45) VW 4, p. 1109-1110.

(46) VW 2, p 775. Zie ook p. 816: ‘De meid, die Guustje bedoelde, was een van de dochters uit de Graeve van Halfvasten, een der herbergjes van het gehucht, waar hij nu geregeld kwam.’

[p. 52]

en deden zelf de strikt nodige herstellingswerken aan hun krotterig huis en wrakke schuur en stallen. (...) Zó was, in twee woorden, hun eenvoudig budget op te maken: aldoor ontvangen; nooit uitgeven.⁽⁴⁷⁾

In het verhaal Het huwelijk van neef Perseijn (1893) wordt de verhouding tussen de rijke boer Mul en zijn veldarbeiders zeer scherp afgelijnd. Na alleen op zijn slaapkamer zijn ontbijt te hebben genuttigd, verscheen boer Mul, fris van gelaatskleur en netjes gekleed, in de keuken waar zijn wrochtende werklieden, verhit door de arbeid, al hun tweede ochtendmaal gebruikten. Zij waren in lompen gekleed, gedroogde zweetstralen tekenden zich langs hun ongeschoren wangen af en hun vuile handen brachten de paplepels naar hun wijd geopende, gulzig slokkende monden.⁽⁴⁸⁾ Tijdens het monsteren van zijn akkers bewonderde boer Mul verrukt (‘- Verdeke! verdeke! verdeke!’) de weelderige oogst, de rijkste sinds jaren, overdreef hij nog de stramheid van zijn gang vanuit een hovaardig bewustzijn dat dit te wijten was aan tweemaal per dag rundvlees eten en droomde hij ervan om een aloud Vlaams gebruik - namelijk het gezamenlijk middagmalen met zijn werkvolk - op zijn hoeve af te schaffen.⁽⁴⁹⁾ Jammer genoeg moest hij enkele vrijpostigheden van de wiedsters op de vlasaard gedogen:

Hij was in hetzelfde geval gelijk alle boeren: hij moest zijn arbeiders ontzien, wilde hij ze niet kwijt geraken. Enkelen, die in zijn huizen woonden, waren wel aan hem verplicht, maar anderen waren het niet, en het bespottelijk dagloon - vijf stuivers - dat de wiedsters wonnen, was niet van aard hen tot verkleefdheid aan te wakkeren. Die vrijpostigheid van zijn bedienden, vooral van de wiedsters was een der dingen, die Mul, in zijn hovaardij van rijke boer, het meest aanstieten en vernederden. Meer dan eens had hij inwendig de kwestie geagiteerd, door een verhoging van loon meer gezag over hen te verwerven, maar zijn vrekkigheid en de gedachte: ‘waarom zou ik meer moeten geven dan een ander?’ revolteerden zich telkenmale tegen de uitvoering van dit ontwerp, en de strijd tussen zijn gekwetste trotsheid en zijn gierigheid bleef duren, des te vinniger, daar de arbeiders, beseffend dat hij hen niet missen kon en dat hun oneerbiedige familiariteiten hem tot de hoogste graad mishaagden,

(47) VW 2, p. 775-776.

(48) VW 4, p. 243.

(49) VW 4, p. 245.

[p. 53]

er een boosaardig vermaak in schiepen hem bij elke mogelijke gelegenheid te kwellen en te verkleinen.⁽⁵⁰⁾

Op basis van deze teksten zag het kleine, verre gehucht als topos in het vooroorlogse werk van Buysse er uit als een stil en treurig-ogend gebied waarop zich één, maximum twee pachthoeven bevonden, ‘groot en somber’, en erom heen liggend de werkmanshuisjes of hutjes van de ‘mindere mensen’, die zich als afgejakkerde lastdieren tegen een bespottelijk dagloon moesten afbeulen voor een hovaardige, vrekkige (Lemmens, Mul) of verloederde boer (Kneuvels).⁽⁵¹⁾ Ook waren er nog enkele kleinere hoeven, bewoond door ongetrouwd gebleven broers (Foncke, Van Heule) of een broer en een zuster (‘kinders’ Verbauwen), die zelfstandig boerden en alleen maar dag in, dag uit zwoegden en sjouwden om geld op te potten, niet om er iets mee te doen, maar als halsstarrig levensdoel op zich en, ondanks hun welgesteldheid, in geïsoleerde achterlijkheid een ruw, vrekkig bestaan leidden. In zijn geheel was het een zeer gesloten, ver van het dorp en de rest van de buitenwereld afgezonderde gemeenschap.

4.2 - In De Strijd (1918) kreeg dit gehucht een meer idyllisch en sociaal harmonieus karakter.

4.2.1 - Deze idyllische trant blijkt al in de openingszin: ‘De hoeve van boerke Biebuijck was een der mooiste boerderijen van de streek...’.⁽⁵²⁾ Hier is geen sprake van ‘somberheid’ maar van een woonhuis met groene luiken en grijs strodak, grote stallen en schuren, daaromheen een rijke boomgaard, en verder de weiden en bouwlanden en het uitgestrekte woud als een muur van veiligheid tegen de einder.⁽⁵³⁾ De concrete beschrijving gelijkt zeer sterk op de hoeve van Corijn in het verhaal Een verzoening (1889), die ook ‘eenzaam in een verre wijk van 't dorp’⁽⁵⁴⁾ stond. ‘Het zag er schilderachtig, maar tevens enigszins

(50) VW 4, p. 247-248.

(51) Het valt op dat Buysse in zijn vroegste werken met sociale inslag de uitbuiting van de Vlaamse landman door de eigen Vlaamse herenboer beschrijft (Moeder, Het huwelijk van neef Perseijn, De kikkers) en slechts later dezelfde uitbuiting, zij het nog veel explicieter, door de Frans sprekende kasteelheer-baron ('t Beeldeken, Het gezin Van Paemel).

(52) VW 2, p. 978.

(53) VW 2, p. 978.

(54) VW 2, p. 137.

[p. 54]

somber en droefgeestig uit’,⁽⁵⁵⁾ noteerde Buysse in dat verhaal. In De Strijd (1918) is deze droefgeestigheid volledig weggevallen en wordt deze beschrijving aangevuld met een leven vol dieren, het heen en weer geloop van knechts en meiden, glanzende ploegen en emmers en ketels, die blonken als zonnen.⁽⁵⁶⁾

Voorwoord.
Deze roman werd geschreven gedurende de lentemaanden van het jaar 1914 en tijdens de eerste weken van den oorlog.
Lang heb ik geaarzeld alvorens hem nu te publiceeren. Er is zoo'n wanklank tusschen toen en nu; en, zooals ik in dien tijd schreef, zou ik thans niet meer kùnnen schrijven. Toen straalde 't geluk als een zon over Vlaanderen. Nu flitsen er de rosse bliksemschichten van het bulderend kanon.
Wat geweest is, is dood en zal nooit meer herleven. Vlaanderen, als het na den oorlog nog bestaat, zal ‘iets anders’ zijn geworden, evenals de gansche wereld anders wezen zal.
Dit boek dan, trachte te geven een beeld, niet uit het Vlaanderen zooals 't nu is, maar uit het Vlaanderen der heldere geluksdagen, het geliefde, rijke, schoone Vlaanderen, dat eenmaal wàs.
C.B.

Een gelijkaardige beschrijving van een ‘prachtige, ouderwetse hoeve’ is te vinden in het verhaal Toatsjespap uit de bundel Typen (1925).⁽⁵⁷⁾ Overigens zullen in beide verhalen deze grote, mooie boerderijen tijdens de oorlog hetzelfde lot ondergaan...⁽⁵⁸⁾

(55) VW 2, p. 137-138, p.144.

(56) VW 2, p. 978.

(57) C. Buysse, VW 5, p. 725. Deze hoeve werd uitgebaat door de rijke, ongetrouwde broeders Ertelee.

(58) VW 5, p. 736.

[p. 55]

Evenmin wordt het gehucht in De Strijd geassocieerd met een ‘dood-eenzaam oord, van een navrante treurigheid’, zoals in Moeder (1892). Zelfs de kleine huisjes rondom Boerkes grote hofstede lagen ‘in pittoreske eenzaamheid’⁽⁵⁹⁾ in het land verspreid. En in plaats van ‘velden, dood, verlaten, als zou er nooit iets weer op wassen’ wordt in het tweede hoofdstuk al meteen een uitvoerige beschrijving van een erg lyrisch gestemde lentemorgen⁽⁶⁰⁾ gegeven:

Wat was het alles jong en mooi en fris vandaag! Boerke stond en staarde, alsof hij dat nog nooit gezien had. Zo was het toch immers elke lente: een nooit uitgeputte wereld van voortdurende verrassingen: dát, wat gisteren nog sliep, helemaal ontwaakt en bloeiend; dát, wat gisteren bloeide en geurde, aan 't tanen en verwelken reeds.⁽⁶¹⁾

‘Een fijne morgend in de mei’, zo luidt óók het eerste hoofdstuk van Felix Timmermans' Pallieter (1916), waarin aan de lyrische beschrijving van een lentemorgen - tijdens de tocht van Pallieter op de dijk van de Nete⁽⁶²⁾ - eveneens een filosofische verwondering over het leven wordt vastgeknoopt:

Langs alle kanten lag de gewillige aarde weer heel haren rijke schat te geven, bloemen, planten (...) en allerhande vruchten; en allerhand gediert dat ontpopte, terwijl andere koppelden, en de lucht rook naar honing, en een spuitende beerkar doordrenkte den grond. Dat is het Leven: altijd maar geven en koppelen, en 't een heeft nog geen dag gezien of het andere wordt reeds gemaakt. Zoo gaat het altijd voort en altijd rond, het eene maakt plaats voor het ander, en staat ge nu met uw tien geboden in het haar, of op uwen vinger te zuigen, de ‘waarom’ komt ge toch niet te weten.⁽⁶³⁾

Pallieter is ook een prozastuk waarin de weinige verhaalelementen bij uitstek door de gang der seizoenen worden bepaald.⁽⁶⁴⁾ Buysse had

(59) VW 2, p. 984.

(60) Y. De Maesschalck, Mededelingen XII, p. 39.

(61) VW 2, p. 987.

(62) F. Timmermans, Pallieter, Amsterdam 1917 (tweede dr.), p. 7 e.v. Pallieter was gezeten op de geitebok Lucifer en werd gevolgd door zijn hond Loebas en haar vier jongen. In De Strijd was Boerke vergezeld van zijn hondje Tibi, zie hierna 6.1.

(63) F. Timmermans, Pallieter, p. 8.

(64) Gaston Durnez merkt in zijn biografie op dat, hoewel Pallieter een symbolische figuur is, de vertelde tijd van dit werk precies kan worden aangeduid. Dit is mogelijk op grond van de scène waarin Pallieter een tochtje maakte met een vliegtuig dat in de streek een demonstratie kwam geven. Literaire detectives hebben ontdekt dat deze demonstratie, waarop de schrijver zich inspireerde, plaatshad in Lier op 30 en 31 juli 1911. Zie G. Durnez, Felix Timmermans, Een biografie, Tielt 2000, p. 190-191. Dit zou dus betekenen dat zowel in Pallieter (1916) als in De Strijd (1918) het verhaal niet alleen de gang der seizoenen doorloopt maar ook een aanvang neemt in hetzelfde jaar, nl. 1911.

[p. 56]

Pallieter (1916) reeds gelezen vooraleer hij in oktober 1917 De Strijd voltooide, wat blijkt uit zijn rubriek ‘Van de hak op de tak’ in De Haagsche Post van 11 augustus 1917⁽⁶⁵⁾ en uit zijn brief van 12 augustus 1917 aan Fritz Francken.⁽⁶⁶⁾ Daarbij sprak hij op genuanceerde wijze zijn waardering uit over dit werk: ‘Pallieter is een mooi boek, vol heerlijke beschrijvingen en wilde levenslust, maar misschien wel wat ál te onbeteugeld wild en zot. Uilenspiegel is oneindig veel grootser, menselijker, completer’.⁽⁶⁷⁾ In 1920 zal Buysse Pallieter bij zijn Parijse vriend en uitgever Bazalgette aanbevelen voor de reeks ‘Prosateurs étrangers modernes’.⁽⁶⁸⁾ Maar anders dan Timmermans zal Buysse de evocatie van dit idyllisch landschap in het kleine gehucht laten volgen door meerdere antithesen, zoals verder zal blijken.⁽⁶⁹⁾ De Strijd is dan ook een echte roman; Pallieter is eerder een prozaschetsboek.

4.2.2 - Yvan De Maesschalck wees er op dat, gezien in De Strijd (1918) de beschreven gang van de natuur het ritme van het dagelijks leven op het platteland bepaalt, de harmonie van de natuur tevens een spiegelbeeld wordt van de sociale harmonie.⁽⁷⁰⁾

Ook daarvan wordt reeds op de eerste bladzijde een aanduiding verstrekt, bij de beschrijving van de ouderwetse, ruime keuken waar driemaal per dag al het werkvolk samenkwam voor de maaltijden en waar ‘houten banken en tafels zich langs de muren rij-den, als in een soort rustieke kostschool.’⁽⁷¹⁾ De maaltijden van de werklui, zoals

(65) C. Buysse, ‘Eindelijk!’, in Verzameld Werk 7, samengesteld en ingeleid door A. van Elslander en A.M. Musschoot, Brussel 1982, p. 450.

(66) M. Somers, ‘Cyriel Buysses brieven aan Fritz Francken’, in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap V, Gent 1989, p. 13. Zie ook J. van Parys, Het leven, niets dan het leven, p. 547.

(67) VW 7, p. 450.

(68) J. van Parys, Het leven, niets dan het leven, p. 579.

(69) Meer bepaald de grijze monotonie in de dorpskern, de innerlijke strijd van boer Florimond en - later - de gruwel van de oorlog.

(70) Y. De Maesschalck, Mededelingen XII, p. 39: ‘De ongestoorde opvolging van ochtendnevel, zon en maan, en parallel daarmee, de menselijke eensgezindheid, refereren aan een sacrosancte “schone orde”, die meteen geldt als een lyrische vertaling van de vrede.’

(71) VW 2, p. 978.

[p. 57]

beschreven in Het huwelijk van neef Perseijn (1893) alsook in Het erfdeel van Onkel Baptiste (1885) - ‘hun gulzige monden slokten en smekten, hun ruige en vuile handen krielden rondom de schotels’⁽⁷²⁾ - deden allesbehalve aan een ‘rustieke kostschool’ denken.

De verhouding tussen boerke Biebuijck en zijn veldarbeiders komt trouwens in de volgende beschouwing van de verteller expliciet aan de orde:

En allen waren zowat de lijfeigenen van Boerke Biebuijck, want allen bewoonden een of ander van zijn kleine huisjes die hier en daar, in pittoreske eenzaamheid, rondom de grote hoeve verspreid lagen, en woonden er tegen een kleine huur, maar op voorwaarde, dat zij met hun gezin steeds bereid zouden zijn om bij Boerke - en bij niemand anders dan bij Boerke -, de veldarbeid te verrichten. Dit leek nu wel een zwaar drukkende tirannie en toch was het dat niet: Boerke had hen zo sterk nodig als zij Boerke nodig hadden, en dat wisten zij van weerskanten; en waar zij deferentie betuigden aan Boerke, omdat hij zulk een aanzienlijke boer was en wel zeer veel geld moest hebben, had Boerke ook heel wat ontzag voor hen, omdat hij wel wist hoe het met de dag lastiger werd goede veldarbeiders te krijgen. In zover waren zij enigszins elkanders gelijken en daardoor ontstond er ook een gemeenschappelijke omgang van natuurlijke en familiare solidariteit.⁽⁷³⁾

Onmiddellijk valt de sterke gelijkenis op met het hiervoor geciteerde fragment uit het 24 jaar eerder geschreven Het huwelijk van neef Perseijn (1893), waarvan deze beschrijving ongetwijfeld een bewerking is.⁽⁷⁴⁾

In beide verhalen moet Buysse een verklaring geven voor de ‘familiare’ omgang met de boer die de wiedsters zich konden veroorloven: zij wisten dat het voor de boer lastig was om goede veldarbeiders te krijgen zodat hij hen moest ontzien. Maar de verschillen tussen beide teksten zijn evenzéér relevant. De arbeiders van boer Mul, die niet in zijn huizen woonden, werden tewerkgesteld tegen een bespottelijk dagloon dat helemaal niet van aard was om hen aan zijn hoeve te binden. Hoewel de hovaardige boer zich erg stoorde

(72) VW 2, p. 4.

(73) VW 2, p. 984-985.

(74) Verdere frappante overeenkomsten tussen het tweede hoofdstuk van De Strijd en Het huwelijk van neef Perseijn worden hierna (in 6) onderzocht.

[p. 58]

aan de vrijpostigheden van de wiedsters, won zijn vrekkigheid het op zijn gekrenkte trots. Van een werkelijke ‘natuurlijke en familiare solidariteit’ was hier helemaal geen sprake. Boerke Biebuijck echter betaalde geen ‘bespottelijke daglonen’ uit; ál zijn werklieden mochten zijn kleine werkmanshuisjes tegen een kleine huur bewonen, op voorwaarde dat zij met hun gezin steeds bereid zouden zijn om bij hem - en bij niemand anders - de veldarbeid te verrichten. In die zin waren zij de ‘lijfeigenen’ van Boerke en was de binding met zijn hoeve verzekerd. Volgens de verteller ontstond er hier een harmonieus model, gesteund op wederzijdse afhankelijkheid.

In deze idealisering van de verhouding tussen de boer en zijn werkvolk doet De Strijd (1918) denken aan De Vlasschaard (1907) van Stijn Streuvels,⁽⁷⁵⁾ wat duidelijk blijkt uit de volgende citaten:

De hofstede was een wereld op zichzelf, - al de bewoners van de omtrek vonden er hun bestaan; wie er 's zomers gewerkt had, kon er zich 's winters vetmesten; wanneer alles toegevroren lag, en er nergens kostwinning was, bood de veeldakige hofstede een veilige beschutting voor alle nooddruftigen.⁽⁷⁶⁾

Een brede wal (gracht) omsingelt de gebouwen, en de grote, stevige poort, achter de stenen brug, als enige toegang, beveiligt het hele gedoen. De huizetjes en kaveten (hutjes) van kortwoners (lui die een lapje grond bewerken en bijverdienen als handwever, zwingelaar of dagloner op de boerderij) en lijfeigenen (lui die een huisje pachten aan de boer, op zijn velden werken en dus zeer afhankelijk van hem zijn) staan er rond geschaard en daar oekert (hokt) en wemelt de hele bevolking die werkt op de hoeve en er het bestaan vindt.⁽⁷⁷⁾

(75) R. Van De Linde, Het oeuvre van Streuvels, sociaal document, Leuven 1958, p. 84, waar wordt opgemerkt dat er bij Streuvels geen klassenstrijd tussen boer en werkman is maar wel een tamelijk ontwikkeld eigen-standsbewustzijn.
Van deze idealisering was trouwens nog geen sprake in Streuvels' vroege novelle Lente (1898), waarin de herenboer Van de Pacht, die ‘beeste speelt met de kleine meisjes’, er op aandrong dat Horieneke, dochter van één van zijn knechten, daags na de roes van het eerste communiefeest bij hem op de hoeve kwam werken. Uit vrees zijn werk te verliezen en te moeten verhuizen uit het huisje, dat eigendom was van de boer, meende Horienekes vader dat zij niet anders konden dan deze eis in te willigen en ook omdat ze ‘dat elders ook kan opdoen’. Op de eerste werkdag stond Van de Pacht op de hoek van het veld ‘zijn lijf gesteund op een staf en zijn donkere ogen keken naar zijn volk’. Zie S. Streuvels, Volledig Werk I, ingeleid door G. Knuvelder, Brugge 1971, p.183-236.

(76) S. Streuvels, Volledig Werk II, ingeleid door M. Janssens, Brugge 1972, p. 505.

(77) S. Streuvels, VW II, p. 597. De gecursiveerde vermeldingen tussen haakjes bevatten de verklarende voetnoten die in de editie van het Volledig Werk werden toegevoegd.

[p. 59]

Streuvels verklaart ook waarom Barbele, de vrouw van boer Vermeulen - in tegenstelling tot boer Mul en zelfs boerke Biebuijck - zoveel wiedsters kreeg als ze wilde:

Alzo miek de boerin er de volgende zondag haar werk van om al de vrouwen en meisjes te noden die zij krijgen kon. Eerst ging ze bij degenen die op 't goed van de hofstede woonden, en verder bezocht zij al de kortwoonsten en kaveten (armoedige woningen, hutjes) van wevers en zwingelaars, al de koeiboertjes (kleine boertjes die geen paard, maar wel één of meer koeien bezitten) waar meisjes of vrouwen konden gemist worden. (...)
Zij vond er niet veel sprekelijk; 't merendeel waren reeds bij de boeren aan 't werk, anderen onlangs afgedankt, hadden zich elders toegezegd. Zo gauw er echter sprake was van naar Vermeulens te gaan, werd 't gegeven woord lichtelijk verbroken; want ieder wist dat, voor 't geen kost en huurloon betrof, 't er beter was dan om 't even waar, en 't jong volk vooral hield er aan, omdat de vrouwe goed leute en zotternij verdragen kon.⁽⁷⁸⁾

Voorts heeft Prosper De Smet pertinent opgemerkt dat, in tegenstelling tot Het leven van Rozeke van Dalen (1905) van Buysse, in De Vlasschaard (1907) van Streuvels over werk uitsluitend wordt gesproken in de zin van plezier of geluk: de meisjes die de slijting zullen doen denken enkel aan de grote pret en leute die er zal gemaakt worden.⁽⁷⁹⁾ Maar ook in De Strijd (1918) van Buysse blijft het ‘afmattend gebeul’ enigszins op de achtergrond.⁽⁸⁰⁾ Op de voorgrond van de vlasakker is er vooral ‘gespin en geroddel’ te horen, zoals in deze bijdragen nog zal blijken.

(78) S. Streuvels, VW II, p. 563-564. De gecursiveerde vermeldingen tussen haakjes bevatten de verklarende voetnoten die in de editie van het Volledig Werk werden toegevoegd.

(79) P. De Smet, ‘De novellen van Cyriel Buysse. Relaas van een herleesavontuur’, in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap XV, Gent 1999, p. 30. Zie ook J. van Parys, Het leven, niets dan het leven, p. 343, waar wordt opgemerkt dat Streuvels uitsluitend stilstaat bij de arcadische en folkloristische aspecten van de slijting.

(80) De zware arbeidsomstandigheden en de armoede van de werklieden worden niet rechtstreeks uitgebeeld maar zijn daarom niet verdwenen. Indirect kunnen zij worden afgeleid uit een aantal elementen, die verder in deze bijdragen worden besproken, zoals de aankoop van een zwijntje als een lang gekoesterde wens of het nog steeds aanwezige motief om naar Amerika te emigreren om aldaar fortuin te maken. Ook het standsverschil, bijvoorbeeld tussen een rijke boerenzoon en een arme wiedster, en de op dit verschil slaande moraal blijven aanwezig en zijn zelfs één van de hoofdmotieven van deze roman.

[p. 60]

4.3 - In enkele naoorlogse teksten heeft Buysse de lijn van deze nieuwe beeldvorming van het eenzame gehucht verder doorgetrokken.

In het reeds genoemde verhaal Toatsjespap (1925), dat zich vóór de oorlog afspeelde op een afgelegen, grote, ouderwetse hoeve, was er geen sprake van een bekrompen en schuwe, aan zo'n geïsoleerde gemeenschap verbonden mentaliteit en evenmin van een louter eenzijdige, verticale verhouding van macht en uitbuiting. Opnieuw toont de verteller ons een verhouding van wederzijdse afhankelijkheid, ditmaal zelfs tussen pachter en kasteelheer:

Ik kwam dikwijls op die mooie, grote hoeve. Ik vond er alles zo wijd, zo ruim, zo genereus. Je kreeg er nooit die indruk van bekrompenheid en schuwheid, zoals men veel op Vlaamse boerderijen aantreft. Je voelde vrije mensen daar, niet kruiperig-onderdanig voor hun landheer; mensen, die in zich het trots bewustzijn droegen: ‘hebben wij de baron nodig, ons heeft de baron nog veel meer nodig’.⁽⁸¹⁾

De latere roman Uleken (1926) vangt eveneens aan met een idyllische beschrijving van een eenzaam gehucht:

Zij heette Eulalie en woonde met haar ouders, haar broeder en haar zuster te Akspoele op dat eenzaam gehucht De Floncke, waar een groot buitengoed is en waar zoveel mooie, ouderwetse boerderijen staan. De grond is er vruchtbaar als nergens in Vlaanderen; het is er als een dichte, weelderig-groene oase, die men van ver ziet opwolken, over de wijde uitgestrektheid van de schone velden.
(...)
Zij leefden mee met de seizoenen,⁽⁸²⁾ (mijn cursivering - B.V.)

(81) VW 5, p.725.

(82) C. Buysse, Verzameld Werk 3, samengesteld en ingeleid door A. van Elslander en A.M. Musschoot, Brussel 1975, p. 485.

5. De familie Biebuijck

Wij zoomen nu in op de familie die de grootste en mooiste hoeve van dit gehucht bewoonde en uitbaatte.

[p. 61]

5.1 - Boerke was een kort en dik ventje, van om en bij de vijfenzestig, met een eigenaardig rood en rond gezicht.⁽⁸³⁾ Buysse beschrijft vooral zijn bleke, griezelig roodomrande, waterige ogen en zijn stramme gang met een kort, bruin ‘krukkestokje’, waarop hij bij elke pas steunde.⁽⁸⁴⁾

Zijn vrouw Meerken, iets jonger dan hij, was een dik-rode matrone, desondanks vol koketterie en ijdelheid, die niet veel hield van het boerenbedrijf.⁽⁸⁵⁾

De twee oudste zonen, Ivo en Lowie, waren reeds getrouwd doch beneden hun stand - zeer tegen de zin van Boerke - en woonden nu op boerderijen in andere dorpen. Boerke had zijn vier kinderen nochtans meermaals gewaarschuwd: ‘- Kinderen, wij zijn rijk, ... zolang als alles bij elkaar blijft; maar, wordt het, na onze dood, te veel verdeeld, dan zijt ge niet meer rijk, tenzij ... ge rijke huwelijken doet’.⁽⁸⁶⁾ Aan de dochter Reinilde en de jongste zoon Florimond, die nog bij hun ouders thuis bleven, herhaalde hij: ‘- Denk erom, kinderen, áls ge hier wilt blijven, trouwt niet en huishoudt samen, of, als ge trouwt, trouwt dan rijk, héél rijk’.⁽⁸⁷⁾

5.2 - Jan Luyssaert, ere-voorzitter van de heemkundige kring ‘Het Land van Nevele’, informeerde mij dat de naam ‘Biebuyck’ in Nevele reeds in 1460 als toponiem voorkwam en dat de huidige Biebuyckstraat te Nevele naar deze plaatsnaam verwijst.⁽⁸⁸⁾ Om de verbondenheid van de boer aan de grond uit te drukken had Buysse dan ook geen betere naam kunnen bedenken.

Maar Piero Biebuyck is ook een personage uit een verhaal van Rosalie Loveling, nl. Serafine (1874), opgenomen in de eerste bundel Novellen van Rosalie en Virginie Loveling. De gelijkenis met De Strijd (1918), wat de beschrijving van Boerke en zijn omgeving betreft, is opvallend, zoals blijkt uit de volgende twee citaten:

(83) VW 2, p. 978-979.

(84) VW 2, p. 979, 981, 991, 993, 994, 999, 1013, 1016, 1068.

(85) VW 2, p. 979.

(86) VW 2, p. 979.

(87) VW 2, p. 979-980.

(88) Hierbij wens ik nogmaals mijn dank voor deze relevante informatie te betuigen.

[p. 62]

Piero Biebuyck bewoonde een hofstedeken op een der verste einden van een Oostvlaamsch dorpje. Zijne vrouw was sinds vele jaren dood, en nu leefde hij hier met zijne twee ongehuwde dochters. Het was een klein, geestig ventje, dat bijna nooit de pijp uit den mond lei. De twee meisjes kwamen goed overeen met Vader; hare moeder had op haar sterfbed besproken, dat zij hem moesten gehoorzamen, en bij hem blijven, zoolang hij leefde, en dat deden zij.⁽⁸⁹⁾

en

Men zou gezegd hebben, dat daar geen verandering geschieden kon, dat de toekomende zomer moest zijn evenals de verledene, gelijk de doorgestane winter evenals die van het vorig jaar geweest was. Piero Biebuyck weefde nog, maar zulke fijne lijnwaden niet meer; zijne oogen begonnen te verflauwen, ook wilden hem de benen niet geheel ver meer dragen; heden was hij echter nog eens tot aan zijnen akker en dien van zijnen labeurman gekomen om te zien, of de haver reeds in de bellen stond en of de vlasschaard bloeide.⁽⁹⁰⁾

Ook in Buysses Schoppenboer (1898) drukte de oude Foncke op zijn sterfbed zijn drie ongetrouwde zonen Pier-Cies, Jan en Domien op het hart:

Ja, blijf nu bij elkaar, in onderlinge hulp en goede verstandhouding. (...) Gescheiden, wacht u de ellende in de oude dag. Blijf bij elkaar, zo kunt ge nog de ramp herstellen en vreedzaam uw dagen eindigen.⁽⁹¹⁾

Dit fragment van Schoppenboer werd reeds aangetekend in Buysses notitieboekje van 1894 als uitgangspunt voor een nog te schrijven roman, die toen nog ‘Pijke Zot’ moest heten.⁽⁹²⁾ Dezelfde scène komt ook voor in de roman De bruid des heeren van Virginie Loveling, als boek gepubliceerd in 1895, doch reeds geschreven in 1891,⁽⁹³⁾ waarin in het eerste hoofdstuk wordt verteld dat de oude Kneuvels zijn drie dochters en twee zonen op zijn sterfbed had bezworen samen te blijven: ‘Kinderen, scheidt nooit van elkander; houdt het schoon

(89) R. en V Loveling, Novellen, Gent 1874, p. 77.

(90) R. en V Loveling, Novellen, p. 82.

(91) VW 1, p.748. De ‘ramp’ wijst op de brand die de hoeve had vernield.

(92) P.H.S. van Vreckem, De invloed van het Franse naturalisme in het werk van Cyriel Buysse, p. 179.

(93) L. Stynen, Rosalie en Virginie, Leven en werk van de gezusters Loveling, Tielt 1997, p. 221.

[p. 63]

goed (...) te gader; denkt dat een groote appel in vijf gesneden maar voor elk een klein stukje uitmaakt...’.⁽⁹⁴⁾ Maar de jongste zoon, Medard, ‘toen hij reeds wat van jaren begon te worden’, had zich aan dit vaderlijk gebod niet langer gehouden en was getrouwd met ‘een meisje van niemendal’ en ‘in de stad gaan herberg houden’. Na het overlijden van Medard en van zijn vrouw, moest hun jonge dochtertje Pia door de ongetrouwde tantes en oom worden opgevangen.⁽⁹⁵⁾ En ook in Schoppenboer (1898) was jaren geleden, zeer sterk tegen de wil van allen, zuster Eulalie van de gebroeders Foncke getrouwd met de luie, aan drank verslaafde Moeykens.⁽⁹⁶⁾ Nadien stierven Eulalie en Moeykens, hun eveneens luie zoon Pol achterlatend, die bij zijn ongetrouwde ooms Foncke zijn intrek nam.⁽⁹⁷⁾ Ook deze parallel is opvallend.

5.3 - Reinilde, kerks en kwezelachtig aangelegd, noch haar vier jaar jongere⁽⁹⁸⁾ broer Florimond, die voor mensenschuw en meer speciaal vrouwenschuw doorging, hadden gelegenheid of zin om rijk, héél rijk te trouwen en hadden uiteindelijk dan maar besloten om niet te trouwen om, na hun ouders, op de grote schone boerderij, waaraan zij zo gehecht waren, te kunnen blijven.⁽⁹⁹⁾

De tragische of tragikomische aspecten verbonden aan het samenwonen van ongetrouwd gebleven oudere broers en/of zusters op het platteland werden door Buysse beschreven in een indrukwekkend aantal romans en verhalen: Twee Beesten (1889): broer en zuster; Schoppenboer (1898): drie broers; Op het kleine gehucht (1901): broer en oudere zuster; Paatros (1902): drie broers en twee zusters; Het advertentiebriefje (1904): broer en zuster; ‘Z'n eigen boas zien’ (1905): broer en zuster; Lente (1907): drie broers en een zuster; Verhaal (1911): drie broers; De nachtelijke aanranding (1912): twee broers; De tragedie op de boerderij van Raes (1916): broer en zuster; De Strijd (1918): broer en oudere zuster; De steen (1922): broer en

(94) V. Loveling, De bruid des heeren, Antwerpen 1934, p. 6.

(95) V. Loveling, De bruid des heeren, p. 6.

(96) VW 1, p. 758.

(97) VW 1, p.760.

(98) VW 2, p. 1098. Uit de reconstructie van de vertelde tijd kan worden afgeleid dat Reinilde en Florimond in het begin van het verhaal resp. 33 en 29 jaar oud waren.

(99) VW 2, p. 980.

[p. 64]

zuster; Toatsjespap (1925): twee broers, waarvan de jongste schertsend ‘de boerin’ wordt genoemd.

Daarnaast zijn er nog een aantal romans en verhalen die zich situeren in een eerder burgerlijk milieu: Broeder en zuster (1886): broer en zuster; ‘Jonge juffers’-kransje (1904): drie zusters, drie zusters en twee zusters; Het Ezelken (1910): broer en oudere zuster; De twee pony's (1916): twee broers en Tantes (1924): tweemaal drie zusters.

Andere voorbeelden uit de Zuid-Nederlandse literatuur zijn Meesterschap (1898) van Virginie Loveling: twee broers en een reeds gestorven zuster, Jonggezellen Levens (1900) van dezelfde schrijfster: broer en zuster en twee reeds gestorven broers, Zomerzondag (1900) van Stijn Streuvels: broer en zuster, Marcus en Theus (1905) van Piet Van Assche: twee broers, Een revolverschot (1911) van Virginie Loveling: twee zusters, De nood der Bariseeles (1912) van Maurits Sabbe: twee broers, De filosoof van Haagem (1928) van Jef Scheirs: twee broers en Het begeren (1952) van Piet Van Aken: drie samenwonende broers waarvan één getrouwd.

6. Boerke wandelt langs de akkers en ontmoet de wiedsters

6.1 - Op een heerlijke aprilochtend om kwart vóór negen nam Boerke na zijn ontbijt en nadat zijn werkvolk reeds voor de tweede maal had ontbeten en allen weer aan 't werken waren tot het middaguur, zijn ‘krukkestokje’ in de schoorsteenmantel om, zoals elke dag, zijn akkers eens te bekijken in gezelschap van zijn kleine bruine hond Tibi.⁽¹⁰⁰⁾

Wellicht is deze scène een uitwerking van het hiervoor geciteerde fragment uit Serafine (1874) van Rosalie Loveling, waarin Piero Biebuyck ‘nog eens tot aan zijn akker kwam (...) om te zien (...) of de vlasschaard bloeide’.⁽¹⁰¹⁾ Maar zeker valt de sterke overeenkomst op met de openingsbladzijden van Het huwelijk van neef Perseijn (1893), waarin boer Mul, na zijn ontbijt alleen te hebben genuttigd en enkele

(100) VW 2, p. 981 e.v.

(101) R. en V. Loveling, Novellen, p. 82.

[p. 65]

aanbevelingen te hebben uitgedeeld aan zijn werklui, die door de arbeid verhit, reeds hun tweede ochtendmaal gebruikten, in de frisse meilucht rond zijn akkers ging wandelen, leunend op zijn herdersstafje en in gezelschap van de kleine, dikke, vuilzwarte huishond Fido met slechte manieren.⁽¹⁰²⁾ Het enige verschil bestaat erin dat in dit verhaal, zoals in 4.2. wordt besproken, de sociale tegenstelling tussen de boer en zijn werkvolk veel sterker uit de verf komt dan in De Strijd (1918). Ook in Schoppenboer (1898) ging de oude baas Baetens van de grote, bouwvallige boerderij het ‘Schoonhof’ 's morgens tussen negen en tien, na op trage wijze de bevelen voor het dagelijks werk aan zijn arbeiders te hebben uitgedeeld, steunend op zijn herdersstafje en vergezeld van een oude, ruigharige en hinkende hond, met stijve, trage schreden zijn akkers bekijken.⁽¹⁰³⁾ Spoedig daarna besloot hij met zijn huishoudster in het dorp te gaan rentenieren.⁽¹⁰⁴⁾ Een variant op een ‘wandelende boer met hondje’ treffen wij aan in het verhaal Toatsjespap (1925), waarin de ‘dikken Ertelee’ 's ochtends op het erf van de grote hoeve liep met een lange stok in de hand en steeds trouw vergezeld van een klein, ros en wit gevlekt hondje, een mormel zonder ras, genaamd ‘Mouton’, dat hij in het Frans aansprak: ‘- Eh bien, Mouton, quelles nouvelles?’⁽¹⁰⁵⁾

In De Strijd (1918) deed zich ook iedere morgen op het erf een razend geblaf voor van de twee grote waakhonden, aan hun gemetseld hok geketend, op de ‘kleine parasiet’ Tibi.⁽¹⁰⁶⁾ Ook dit lijkt een ‘remake’ te zijn van een scène uit Het huwelijk van neef Perseijn (1893), waarin Fido op het hof van Perseijn bijna het slachtoffer werd van een aanval van de los lopende zwarte schapershond van boer Vervaet.⁽¹⁰⁷⁾

(102) VW 4, p. 243-245.

(103) VW 1, p. 783.

(104) VW 1, p. 784.

(105) VW 5, p. 726-727. Buiten de context van de boerderij zijn er nog varianten. In de roman Zoals het was (1921) werd meneer De Beule bij zijn toezicht op de fabriek en ook daarbuiten steeds voorafgegaan door Mussche, een ongelukkig, lelijk mormel, zwart-en-wit gevlekt en met ruige haren. Zijn zoon Triphon was onafscheidelijk vergezeld van een klein, zwart herdershondje, genaamd Kaboel. Zie, VW 3, p. 177 en 179.

(106) VW 2, p. 981.

(107) VW 4, p. 254-255.

[p. 66]

6.2 - Tibi leidde zijn meester waar hij wezen moest: naar het Zevenbunder, een grote, mooie partij korenland.⁽¹⁰⁸⁾ Dit is tevens de naam van een akker in Schoppenboer (1898), behorend tot de grote hoeve van de weldra rentenierende boer Baetens.⁽¹⁰⁹⁾ Uit de notitie van 2 oktober 1915 in het oorlogsdagboek van Virginie Loveling blijkt bovendien dat op ditzelfde akkerveld van het Zevenbunder - te Vosselare bij Nevele, niet ver buiten de dorpskom - een ‘vliegmachien’ was neergezegen, bemand door een Fransman en een Engelsman, die door Duitse soldaten werden ontwapend en door de straten van Nevele werden geleid.⁽¹¹⁰⁾ Literatuur en oorlogsrealiteit lopen hier dooreen. Buysse voltooide in 1917 deze roman, waarvan het verhaal begint in 1911.⁽¹¹¹⁾

Wat Boerke toen op dit land zag neergestreken was ... een wiedstersbende, die met trage stemmen een eentonig liedje zong,⁽¹¹²⁾ zoals in De Vlasschaard (1907) van Streuvels elk van de wiedsters op haar beurt een vlasliedje zong.⁽¹¹³⁾ Het vrouwvolk stond voor het eerst onder gezag van Reinilde en haar vader Boerke zag ‘dat 't zou gaan’,⁽¹¹⁴⁾ zoals in De Vlasschaard Vermeulen ‘zich van 't vrouwvolk op de hoeve niet veel aantrok en Barbele alles liet bedisselen’.⁽¹¹⁵⁾

Breedvoerig wordt in De Vlasschaard (1907) beschreven hoe in de wiedstersbende alle leeftijdscategorieën van vrouwen werden verzameld: ‘meisjes... als eerste-communiekanten de kinderrokjes nauwelijks ontgroeid’, ‘meiden ook met volle leden en rond, gemaakt lijf in het spannend katoen van het jakje’, ‘getrouwde wijven ... met hun zuigelingen op de arm’, ‘weduwen met de ellende van 't leven op 't aangezicht, uitgemergeld doordat ze bij dag te boere, en bij nacht thuis beulen moesten om de kost te beslaven’ en ‘menig oude kwene ... met een baalzak om onder de knieën, stijf van de jicht, en

(108) VW 2, p. 983.

(109) VW 1, p. 783. Zie ook W. Verkerken, Het land van Buysse, volgens Cyriel Buysse, p. 84-85.

(110) V. Loveling, In Oorlogsnood. Virginie Lovelings dagboek 1914-1918, teksteditie verzorgd door L. Stynen en S. van Peteghem, Gent 1999, p. 323.

(111) Zie de analyse van de vertelde tijd onder 3.

(112) VW 2, p. 983.

(113) S. Streuvels, VW II, p. 569-572.

(114) VW 2, p. 984.

(115) S. Streuvels, VW II, p. 563.

[p. 67]

scheluw getrokken van de hitte’.⁽¹¹⁶⁾ Volgens Jacqueline Bel is dat niet toevallig: de wiedsters maken een onderdeel uit van de natuur en vormen een autonoom tafereel van het leven zoals het is, van jeugd tot ouderdom. Als zodanig vervullen zij ook een commentariërende functie.⁽¹¹⁷⁾ Vergelijkbaar is de functie van de beroemde wiedstersscène in Het recht van de sterkste (1893).⁽¹¹⁸⁾

Dezelfde diversiteit wordt ook door Buysse in het latere De Strijd (1918) maar in een veel bondiger stijl tot uitdrukking gebracht:

Er waren ook enkele oudere mannetjes onder al die vrouwen, maar van ver viel dat niet op: zij lagen daar allemaal samen, als één hoop rafels en lompen en rokken, tegen de grond neergevlokt. Onder de vrouwen waren jonge, fris blozende gezichten met mooie, levenslustig stralende ogen, naast verlepte en gekromde en getaande wezens, arbeidsruïnes, versleten slaven, voor wie het leven geen fleur noch bekoring meer had.⁽¹¹⁹⁾

Deze ‘oudere mannetjes’ onder de wiedsters vinden we niet terug in De Vlasschaard maar wel in Een revolverschot (1911) van Virginie Loveling, wanneer in hoofdstuk XVII een aantal dorpsnotabelen, dat door ‘den Rijken Boer’ langs zijn akkers werd rondgeleid, staande werd gehouden door het ‘wiedvolk’: ‘zij zaten op den grond, aan 't einde van 't overkropen beetwortelveld, oude vrouwen, jonge meisjes, enkele bejaarde mannen daartusschen’.⁽¹²⁰⁾ De beschrijving bij Buysse kan dan ook beschouwd worden als een synthese tussen de breedvoerige schets van Streuvels en de beknopte mededeling van Loveling.

(116) S. Streuvels, VWII, p. 564-565.

(117) J. Bel, ‘Over kortgerokte meisjes, overgroeide langsels en verslenste sloren. Vrouwenbeelden bij Streuvels en Buysse, van De Vlasschaard tot Rozeke van Dalen’, in ‘Een wijfis een wijf'Mannen en vrouwen bij Stijn Streuvels, Jaarboek 13 van het Stijn Streuvelsgenootschap, Tielt 2008, p.83.

(118) VW 1, p. 20-24. Deze scène speelde zich af op een ‘wiedstuk’ van boer De Wade. Zijn hoeve kon op grond van de beschreven ligging en vijver in de roman worden geïdentificeerd met de bestaande hoeve Zevenbunder te Vosselare. De benaming ‘Zevenbunder’ als zodanig komt echter in Buysses Verzameld Werk uitsluitend ter aanduiding van een akker- of korenland en niet van een hoeve voor. Zie W. Verkerken, Het land van Buysse, volgens Cyriel Buysse, p. 84-85.

(119) VW 2, p. 984.

(120) V. Loveling, Een revolverschot, Utrecht 1911, p. 66. Deze roman werd reeds voltooid in 1905 doch slechts in 1911 gepubliceerd. Zie L. Stynen, Rosalie en Virginie, p. 268.

[p. 68]

6.3 - Toen de wiedsters Boerke zagen komen, hield het gezang eensklaps op,⁽¹²¹⁾ zoals in Het huwelijk van neef Perseijn het zeer levendig gesprek tussen de wiedsters stopte bij de verschijning van boer Mul.⁽¹²²⁾ Deze laatste moest de vrijpostigheden van de vrouwen gedogen, vooral van Ka, een dikke, zwarte, mooie veertigjarige met kleine, schitterende oogjes.⁽¹²³⁾ Boerke werd geconfronteerd met de ‘flinke’ woorden van de ‘stoute’ Dikke Roze, ‘die levendig door al de anderen werden toegejuicht’.⁽¹²⁴⁾ Boer Mul werd onaangenaam verrast door het gerucht dat zijn rijke neef Perseijn, waarvan hij hoopte te erven, alsnog zou trouwen.⁽¹²⁵⁾ Boerke moest diverse toespelingen aanhoren, waaruit bleek dat zijn werkvolk ervan op de hoogte was dat Meerken hem trachtte te overhalen om de grote boerderij aan Florimond en Reinilde over te laten en in het dorp te gaan rentenieren.⁽¹²⁶⁾ Boerke, erg gehecht aan de boerderij, twijfelde nog,⁽¹²⁷⁾ maar Meerken, in feite de baas,⁽¹²⁸⁾ verlangde ernaar...

(121) VW 2, p. 984.

(122) VW 4, p. 246.

(123) VW 4, p. 247.

(124) VW 2, p. 986.

(125) VW 4, p. 249.

(126) VW 2, p. 985-986.

(127) VW 2, p. 986.

(128) VW 2, p. 993.

7. Het tellen van het geld in de beste kamer

7.1 - In de namiddag, toen allen weer naar de akker waren, begaven Boerke en Meerken zich naar de ‘beste kamer’ van de hoeve om hun ‘geiwd en áksies’ nog eens na te tellen om te weten of er voldoende was voor de eventuele aankoop van het dorpshuisje van Lewietje Fasseur, dat zij - en dan vooral Meerken - op het oog hadden. Voor alle veiligheid schoof Meerken de grendel op de voordeur.⁽¹²⁹⁾

Ook in De Vlasschaard (1907) trok Vermeulen zich terug in de ‘pronkkamer’ om de overname van de hoeve van Legijn te becijferen.⁽¹³⁰⁾

(129) VW 2, p. 994.

(130) S. Streuvels, VW II, p. 600-603.

[p. 69]

In diverse romans en verhalen heeft Buysse het over ‘de beste kamer’ maar, voor zover ik kon nagaan, wordt alleen in De Strijd van dit vertrek een concrete beschrijving gegeven:

In de ‘beste’ kamer, die kil-gemeubileerd was met een groot ledikant onder wit behang, een ronde mahoniehouten tafel met stoelen en een ouderwetse kast tegen de keukenwand, hing een duffe, schemerige lucht van onbewoondheid.⁽¹³¹⁾

Deze beschrijving vertoont gelijkenissen met de nog veel omstandigere en gedetailleerdere inventarisatie van de ‘pronkkamer’ in De Vlasschaard:

Door de aanhoudende zomerhitte was de verdossemdheid (mufheid) en muffe lucht in de kamer, die zelden open ging, wat opgedroogd (...). De stand der meubelen gaf er de indruk van vaste onverroerbaarheid. Die pronkkamer was de ziel, het heiligdom der hofstede. In de notelaren kast hingen de laken en zijden kleren van boer en boerin (...); de eiken koffer hield de belangrijke akten en papieren besloten, - daarin rustte de macht, het aanzien (...) der hoeve. Het bed was een louter pronkstuk (...). De lessenaar bevatten de rekenboeken en zware registers die, van vader tot zoon bijgehouden, in datum en cijfers, de kroniek en het archief vertegenwoordigden (...). In de hoek van de hoge schouw stond de pronkmakke (versierde herdersstaf van een klein schopje voorzien, vroeger soms door boeren meegedragen als teken van waardigheid), de schepter van de boer, waarmede Vermeulens vader als met een koningsstaf over zijn velden wandelen ging.⁽¹³²⁾

Een dergelijke ‘plechtige’, donkere kamer van een grote hoeve is een topos in menig Vlaamse boerenroman, ondermeer ook in Het leven van Herman Coene - Het kind (1924) van Ernest Claes, waarin sprake is van ‘de oude kamer’:

Het is de oude kamer, de enige plaats van de grote hoeve die om zo te zeggen gebleven is zoals Balthazar Coene ze lange jaren geleden heeft gebouwd (...). Het is (...) het hart van de machtige, eenzame hoeve

(131) VW 2, p. 994.

(132) S. Streuvels, VW II, p. 600-601. De gecursiveerde vermeldingen tussen haakjes bevatten de verklarende voetnoten die in de editie van het Volledig Werk werden toegevoegd.

[p. 70]

(...). Elke nieuwe onderneming, elk plan van uitbreiding, werd daar overwogen, uitgerekend, kalm bedacht, door een Coene, alleen.⁽¹³³⁾

Telkens wordt ook de nadruk gelegd op het kille, sombere interieur:

Te midden der kamer (...) staat de eikenhouten tafel. Het is maar een gewone, ietwat plompe tafel zonder enig versiersel. Maar de vier strakke muren, de zacht lichtende ramen, de portretten aan de muur en de zware kast in de hoek, tot zelfs het vermoeide Christusbeeld boven de schoorsteen, schijnen er alle naar te staren (...).⁽¹³⁴⁾

In de roman Hellegat (1949) van Marcel Matthijs is de ‘hoogkamer’ de ‘plaats waar de oude boer en boerin van de Hellegathoeve elke voorname of belangrijke overkomst plachten te begroeten’.⁽¹³⁵⁾ De steedse schoondochter Pharailde had de hoogkamer tot woonkamer ingericht en wou de oude meubelen van de ‘hoogkamer’ verwijderen,⁽¹³⁶⁾ maar dit stuitte op verzet van de zoon Gerard:

(...) De meubelen op Hellegat zijn beroemd. (...) Maar niet omdat ze zo zeldzaam en zoveel geld waard zijn, liggen ze mij nabij, of liever niet alleen daarom. Vader zou zeggen, dat de zielen van al de Polfliet's die op Hellegat hebben gewoond, er in overgegaan zijn, en ik zie het ook zo. Zonder deze meubelen verliest (...) de vermaarde hoogkamer van Hellegat alle betekenis.⁽¹³⁷⁾

7.2 - Tom Sintobin heeft gewezen op de parallelle tegenstellingen in De Vlasschaard tussen jeugd en volwassenheid, licht en donker, belangeloos genieten en materialisme.⁽¹³⁸⁾ In de pronkkamer troont de boer; zijn hoeve is een burcht, beveiligd voor de zon.⁽¹³⁹⁾ Het tellen van het geld is een materialistische daad bij uitstek en ook bij Buysse gebeurt dit in de donkere ‘beste kamer’: ‘De buitenluiken waren dicht, alleen door de hartenaasjes drong een triestig, getemperd licht

(133) E. Claes, Het leven van Herman Coene - Het kind, Ernest Claesgenootschap, Tielt 2000, p. 20.

(134) E. Claes, Het leven van Herman Coene - Het kind, p. 22.

(135) M. Matthijs, Hellegat, Leuven 1949, p. 37.

(136) M. Matthijs, Hellegat, p. 72.

(137) M. Matthijs, Hellegat, p. 87.

(138) T. Sintobin, ‘Wie schaft er op de woorden?’ Vijf keer Streuvels lezen, Gent 2005, p. 199 e.v., p. 214 e.v.

(139) T. Sintobin, ‘Wie schaft er op de woorden?’, p. 201-202.

[p. 71]

naar binnen; en 't maakte de indruk alsof er daar aldoor een dode in die ongezellig-grote en lege kamer was’.⁽¹⁴⁰⁾ Toen de blikken trommel met hun geld en waardepapieren werd geopend, konden Boerke, met zijn ziekelijke, waterige oogjes, en Meerken niet goed zien. De boerin moest terug naar de keuken om een brandende kaars in een kandelaar te halen,⁽¹⁴¹⁾ terwijl het buiten een stralende lentenamiddag was.

Dezelfde tegenstellingen tussen licht/genot en donker/materialisme worden bijgevolg ook door Buysse uitgewerkt. De ‘plechtige’ kamer is het vertrek waar de boer zijn grote zaken doet. In Het erfdeel van Onkel Baptiste (1885) ontbood Onkel Tiste zijn kleinneef Adolf in de ‘beste kamer’ om hem officieel mee te delen dat hij besloten had zijn grote boerderij aan hem over te laten op voorwaarde dat hij de dochter van zijn vriend, de rijke, stijve en lelijke boerendochter Elodie De Waele, tot vrouw zou nemen.⁽¹⁴²⁾ In Minnehandel (1903) van Streuvels leidde boer Vanneste boer Pauwels naar de ‘pronkkamer’ en als de deur goed dicht was begonnen zij de voorwaarden van een huwelijk tussen hun resp. zoon Max en dochter Clothilde, buiten het weten van hun kinderen, als een puur zakelijke overeenkomst te bespreken.⁽¹⁴³⁾ In Het leven van Herman Coene (1924) van Ernest Claes is het ook in de ‘oude kamer’, waar de Coenes alle schuldbekentenissen schreven die de verkwistende heer van het Wazinghuis, Alex van Berckelaer, zou ondertekenen, waardoor, bij gebrek aan terugbetaling, het ganse grondbezit van het Wazinghuis eigendom werd van de Donkelhoeve.⁽¹⁴⁴⁾

7.3 - Het tellen van hun fortuin is voor Boerke en Meerken een gans ritueel dat nauwkeurig wordt beschreven. Boerke opende de zware kast. Met moeite openden zij de onderste lade waarin zij onder een rommel papieren een sleutel vonden. Vervolgens ontsloot hij een tweede la waaruit hij een blikken trommel met hangslot tevoorschijn haalde die op de tafel werd gezet.⁽¹⁴⁵⁾ Nadat Meerken nog eens haar mooie juwelen bekeek, telden zij vervolgens de inhoud van hun beurzen:

(140) VW 2, p. 994.

(141) VW 2, p. 994-995.

(142) VW 4, p. 10.

(143) S. Streuvels, VW I, p. 1222.

(144) E. Claes, Het leven van Herman Coene - Het kind, p. 21.

(145) VW 2, p. 994-995.

[p. 72]

-Veurzichtig, gien laweit moaken, fluisterden zij beiden, even met schuwe luister-blik opkijkend naar de lichte hartenaasjes. Met zijn stramme, dikke vingers schoof Boerke de vaag-glinsterende stukken zacht over elkaar. (...) Soms zat er iets als zand tussen twee stukken en hij kreeg ze slechts met moeite van elkaar. Soms keerde er een overkant, rolde een eindje over tafel en klingelde neer met zilverig getinkel dat hen weer allebei verschrikt deed opkijken. Doch alles bleef rustig en stil (.. .).⁽¹⁴⁶⁾

Dit zilverig getinkel van een neerklingelend geldstuk lijkt mij een echo te zijn uit Hard Labeur (1904) van Reimond Stijns, al vergt dit enige toelichting. De hardvochtige en vrekkige boer Jan Verspeelt (Speeltie) bewaarde zijn geld in de slaapkamer, in een ijzeren kistje dat in een koffer was vastgeschroefd; het sleuteltje van het kistje hing altijd aan een riempje op zijn borst.⁽¹⁴⁷⁾ Steeds onderzocht hij angstig of hij niet was bestolen.⁽¹⁴⁸⁾ Van belang is hier vooral de volgende scène, die zich afspeelt de avond vóór het vertrek van Speeltie, zogezegd om met het onmenselijk zwoegen gespaarde geld voor zijn vrouw Mie en zichzelf de kasteelhoeve te kopen maar in feite met het voornemen om er alleen mee op de loop te gaan:

Een oogenblik later knielde hij voor het ijzeren kistje; daar lagen nu al zijn bankbriefjes en zijn goudstukken! (...) Het zicht van zijn schat deed hem onuitsprekelijk deugd, en hij schoof er genotvol en langzaam de vingers door; hij nam een greepje geld in de gesloten hand, en 't was, of hij het kriebelen voelde van spelende diertjes; hij nam een twintig frankstuk, staarde er peinzend op, en liet het daarna op de grond vallen, opdat de betooverende klank zijn genot zou vergrooten. Plots dacht hij op zijn zoons. Zouden ze dat rinkelen niet gehoord hebben? Nee, hij mocht hen niet in bekoring brengen.⁽¹⁴⁹⁾

Ook hier horen wij de betoverende en tegelijk - en ook daarom - verraderlijke klank van een neerklingelend geldstuk. Hard Labeur werd door Buysse erg bewonderd. In Een garve uit de litteraire oogst van 1905, verschenen in Groot Nederland van dat jaar, noemde hij het ‘dat laatste grote, sterke, pijn-doende boek’.⁽¹⁵⁰⁾ In deze recensie

(146) VW 2, p. 995.

(147) R. Stijns, Hard Labeur, Deel I, Rotterdam/Brussel 1904, p. 55.

(148) R. Stijns, Hard Labeur, Deel II, p. 78.

(149) R. Stijns, Hard Labeur, Deel II, p. 197-198.

(150) C. Buysse, VW 7, Brussel 1982, p. 70.

[p. 73]

merkte Buysse op dat Speeltie vermoord werd ‘juist op het moment dat hij bezig is de lang bewaarde schatten nog eens over te tellen, waarmee hij eindelijk de zolang en zo vurig begeerde, rijke boerderij zal kopen’.⁽¹⁵¹⁾ Hoewel deze samenvatting niet helemaal accuraat is, bewijst zij wèl dat dit tellen van de schatten Buysse was bijgebleven.

Dit kwam al tot uiting in De nachtelijke aanranding (1912), wanneer Ivo Van Heule de keldertrap afdaalde, bevend een kaars aanstak, bieten en stro die een vloersteen verhulden verwijderde, hijgend van zowel inspanning als emotie de verroeste ijzerring in het midden van deze vloersteen optilde waardoor de tegel uit de grond rees en uit de zwarte kuil een grote, stenen boterpot ophaalde:⁽¹⁵²⁾

En Ivo (...) bevoelde, bij 't weifelend schijnsel van de kaars, de nog rijk overblijvende massa van de dof glinsterende, gele en witte stukken. Zacht greep en klauwde hij er met zijn eeltige handen in, zacht en toch fors, in zinnelijk-sidderende omknelling, maar angstvallig-geluidloos, als een gelukkige verliefde die 't bezit van zijn vurig verlangde minnares niet mag verraden. Een enkel, omvallend stukje tinkelde door gans zijn trillend wezen, zijn ogen fonkelden, zijn mond glimlachte, vochtig van genot, kwijlend op zijn schatten.⁽¹⁵³⁾

Ook hier hetzelfde ‘tinkelende’ geldstuk dat de oude Ivo van geluk deed trillen. De parallellie met Hard Labeur (1904) gaat trouwens nog verder: dezelfde avond werd Ivo overvallen door de Fniezes,⁽¹⁵⁴⁾ zoals Speeltie dezelfde avond met geweld werd beroofd door zijn zonen Mittie en So en alles kwijt speelde.⁽¹⁵⁵⁾

Tegenover het genot van het tellen, aanraken en doen rinkelen van de geldstukken, voelden boer en boerin Demeyere in Minnehandel (1903) van Stijn Streuvels de precies omgekeerde sensaties:

Ze overtelden opnieuw de geldstukken open op tafel, maar de zingende klank van de grote, ronde zilveringen verheugde hen niet; ze wisten allebei hoe lastig het geld bijeengegaard was en dat zij

(151) VW 7, p. 72.

(152) VW 2, p. 785.

(153) VW 2, p. 786.

(154) VW 2, p. 788-792.

(155) R. Stijns, Hard Labeur, Deel II, p. 199-203.

[p. 74]

daarenboven meer dan de helft van de som hadden moeten ontlenen - daarom waren ze mijde (verlegen) om 't te handelen (aan te raken) en beschaamd het daar open zien te liggen.⁽¹⁵⁶⁾

7.4 - Vervolgens ontkreukten Boerke en Meerken zo geruisloos mogelijk de papieren en spreidden die rechts en links over de tafel uit.⁽¹⁵⁷⁾ Dit herinnert dan weer aan de novelle Meesterschap (1898)⁽¹⁵⁸⁾ van Virginie Loveling, waarin Boudewijn Velghe (oom Bouwen), baas van de hoeve, zich tweemaal per jaar in geheimzinnige afzondering terugtrok in zijn slaapkamer, de deurgrendel langs binnen inschoof, het roestig slot van de koffer opende en de coupons van zijn effecten afsneed om er 's anderendaags in laken pak mee naar Gent te gaan.⁽¹⁵⁹⁾

(156) S. Streuvels, VW I, p. 1094-1095. De gecursiveerde vermeldingen tussen haakjes bevatten de verklarende voetnoten die in de editie van het Volledig Werk werden toegevoegd.

(157) VW 2, p. 996.

(158) De novelle werd voltooid op 14 februari 1898. Zie L. Stynen, Rosalie en Virginie, p. 254.

(159) V. Loveling, Jonggezellen Levens, Aalst 1907, p. 78. De novelle werd herdrukt in de bloemlezing Meesterschap in tweevoud. Novellen en schetsen van Rosalie en Virginie Loveling, ed. Piet Couttenier en Anne Marie Musschoot, Amsterdam 2009.

8. De beslissing van Boerke en Meerken om te gaan rentenieren

8.1 - 's Avonds na het avondmaal zei Boerke: ‘'t Zal morgen scheun were zijn, we zillen ons vlas keune zoaaien.’ Er ontstond een vaag gemompel van algemene goedkeuring door de werklui. Alleen de nurkse Florimond liet een wanklank horen: ‘Morgen wind en regen’, mopperde hij zonder verdere toelichting. Niemand, trouwens, sprak hem tegen.⁽¹⁶⁰⁾

Toen Boerke 's anderendaags wakker werd, hoorde hij het loeien van de storm en zag hij de regenstriemen langs zijn ruiten stromen. Hij dacht dat Florimond toch wel een knappe boer was, die heel wat meer wist dan hij doorgaans merken liet.⁽¹⁶¹⁾

Drie weken later kochten Boerke en Meerken het kleine rentenierhuis in het dorp.⁽¹⁶²⁾

(160) VW 2, p. 999.

(161) VW 2, p.1000.

(162) VW 2, p.1000.

[p. 75]

8.2 - De aanleiding tot deze definitieve beslissing herinnert sterk aan De Vlasschaard (1907) van Streuvels, waarin eenzelfde meningsverschil tussen vader en zoon over het zaaien van het vlas de katalysator wordt van een strijd op leven en dood.⁽¹⁶³⁾ Louis wou zaaien op de laagkouter en Vermeulen op de hoogkouter; tegen de mening van zijn zoon aarzelde de koppige Vermeulen bovendien te lang met het zaaien van het lijnzaad, zodat de vlasakker grotendeels mislukte.⁽¹⁶⁴⁾

In De Vlasschaard weigerde boer Vermeulen zijn almacht over de boerderij prijs te geven en de opvolging door zijn zoon en de eeuwige cyclus van op- en neergang te aanvaarden. Meer nog, hij wou voor Louis een andere hoeve kopen ‘om hem uit de weg te ruimen’,⁽¹⁶⁵⁾ meer bepaald de grote, schone boerderij van Legijn. Toen Vermeulen voor het eerst vernomen had dat de oude jonkman Legijn en zijn zuster besloten hadden om in een herenhuis in het dorp te gaan wonen om er te rentenieren en de boerderij, waar zij heel hun leven gesleten hadden, publiek te koop te stellen, had Vermeulen Legijn in zijn gezicht verweten voor dommerik en ‘dat 't een schande was zulk een hof te verlaten om op de plaatse de dood te gaan afwachten’.⁽¹⁶⁶⁾ Later had hij hierover tegen zijn vrouw gebromd: ‘(...) Een boer die renteniert moet dood! (...) En wat gaat hij doen, hele dagen, de dompelaar?’⁽¹⁶⁷⁾ In een nog later twistgesprek tussen Vermeulen en Barbele had eerstgenoemde haar afgesnauwd: ‘Of meent ge dat we zullen doen lijk Legijn: ons levend begraven in een renteniershuis?’⁽¹⁶⁸⁾

(163) Reeds in De Zwarte Hoeve (1863), Maldegem 1898, p. 1l, van Johanna Courtmans-Berchmans deed zich een twist voor tussen de twee broers Willem en Bernard Waterlans, zonen van de pachteres van de Zwarte Hoeve, over het gebruik van de meststof guano op de vlasaard van de rijke akkers van het Zwarte Veld. De romans van Courtmans-Berchmans, waaronder De Zwarte Hoeve, behoorden tot de gekoesterde jeugdlectuur van Streuvels, zoals blijkt uit Volkslectuur (over Vrouwe Courtmans), VW II, p. 1549-1583, in het bijzonder p. 1568.

(164) S. Streuvels, VW II, p. 513 e.v.

(165) S. Streuvels, VW II, p. 704.

(166) S. Streuvels, VW II, p. 601-602.

(167) S. Streuvels, VW II, p. 602.

(168) S. Streuvels, VW II, p. 633. De ongetrouwde broer en zuster Legijn ‘waren bekend voor twee vrekkige kadoteraars (oude sukkels), die nooit gesmijkt (gesmuld) of gesmeerd hadden, maar altijd geraveld (bijeengeschraapt) met heien en sleien (zwoegen en slaven), geleefd gelijk toppers (arme mensen, bedelaars), met dat ene streven en vooruitzicht: in hun oude dag te gaan rentenieren.’ (VW II, p. 704-705; de gecursiveerde vermeldingen tussen haakjes bevatten de verklarende voetnoten die in de editie van het Volledig Werk werden toegevoegd). Zij zouden ook in Buysses romanwereld hebben thuisgehoord.

[p. 76]

In De Strijd (1918) echter aanvaardde Boerke de opvolging, verliet hijzelf de hoeve en kocht hij voor zichzelf en Meerken een rentenierhuisje in het dorp. Hier is er dus geen conflict van ‘boer tegen de luchten en vader tegen de zoon’.⁽¹⁶⁹⁾ Tegenover de trotse boer Vermeulen staat het bezadigde boerke Biebuijck.

8.3 - Volgens Tom Sintobin overtreden in De Vlasschaard niet alleen de vader maar ook de zoon een natuurlijke wet: zoals de vader weigert te wijken voor de jongere generatie, grijpt de zoon de macht vóór zijn tijd gekomen is.⁽¹⁷⁰⁾ Dit laatste is evenmin het geval in De Strijd, wat blijkt uit de volgende bedenkingen van Boerke over Florimond, vooraleer hij de knoop had doorgehakt:

Florimond op 't land, Reinilde in huis, het zou wel zijn zoals het wezen moest. Als Florimond zelf nu maar eens flink en krachtdadig optrad en bijvoorbeeld tegen hem zei: Kijk eens vader, gij hebt nu lang genoeg gewerkt, ga nu maar met moeder rust nemen en laat de zaak verder aan mij en aan Reinhilde over! Maar Florimond was zo'n eigenaardige gesloten jongen! Hij sprak zo weinig (...). Al die dagen, tijdens de steeds herhaalde en eindeloze familiegesprekken (...) of de oudjes ja dan neen het boerenbedrijf vaarwel zouden zeggen, had hij geen enkele maal zijn gevoelens geuit. Was hij ervoor? Was hij ertegen? Hij rookte zwijgend zijn pijp en ging machinaal naar zijn werk; en voor het overige kon men raden.⁽¹⁷¹⁾

Louis Vermeulen was een fiere en deftige boerenzoon maar ook nog een onbekommerde levensgenieter. Florimond Biebuijck ging door voor mensen- en vrouwenschuw, gesloten en stug en lijkt een jonger exemplaar van Jan Foncke uit Schoppenboer (1898).

Niet de vader-zoon tegenstelling treedt op de voorgrond in De Strijd; de conflictstof is elders gelegen, zoals verder zal blijken.

(169) M. Janssens, ‘Boer tegen de luchten en vader tegen de zoon’, in ‘Wie heet er u te slijten?’ Over De Vlasschaard van Stijn Streuvels, Jaarboek 12 van het Stijn Streuvelsgenootschap, Tielt 2007, p.109-113.

(170) T. Sintobin, ‘Wie schaft er op de woorden?’; p. 223.

(171) VW 2, p. 988.

[p. 77]

9. Het dorp en zijn kerkhof

9.1 - Boerke en Meerken namen hun intrek in een ‘klein-krenterig renteniershuisje, gelijk er vele op de dorpen staan, als benauwde, sombere hokkekasten, waar men levend in begraven zit’.⁽¹⁷²⁾ Buysse gebruikt hier dezelfde schampere woorden als die van boer Vermeulen over het voornemen van Legijn in De Vlasschaard: ‘zich levend begraven in een renteniershuis’.⁽¹⁷³⁾

Verder laat hij geen inspanning onverlet om, in fel contrast met de idyllische natuur op het platteland en de harmonieuze vrede op het gehucht en zijn mooie, grote hofstede, het rentenierhuisje en de monotone saaiheid van het muffe dorpsleven in grijze, sombere tinten voor te stellen:⁽¹⁷⁴⁾ ‘het vuilgrijs “gerotseerd” beplaksel van de buitenmuren’, ‘de vuilgeel-geverfde omlijsting van de ramen’, de sombere vertrekjes, het heel klein binnenplaatsje begrensd door de ‘barre, bruine, hoge muur’ en een ‘houten bank onder een treures’.⁽¹⁷⁵⁾ Boerke en Meerken leefden daar als kluizenaars samen met de dikke rode meid Poldientje.⁽¹⁷⁶⁾

9.2 - De gewezen boer en boerin namen hun toevlucht tot een aantal dagelijks terugkerende bezigheden om de tijd te doden. Ik wil stilstaan bij één ervan, namelijk hun gewoonte om bij gunstig weer 's namiddags hun stoel te nemen en ermee buiten te zitten naast hun deur, waar zij staarden naar:

(...) de grafzerken van 't kerkhof tussen de malse, groene zoden, zo welig vetgemest door de geslachten dorpelingen die er sinds eeuwen begraven lagen. Hoeveel honderden en duizenden moesten daar wel in de loop der tijden zijn heengebracht, om 't kerkhof te verhogen tot men er als nu met trapjes op moest! (...); 't was als een dorp onder de aarde, waar het levend dorp omheen gebouwd was en waar zij allen moesten eindigen; maar daaraan dachten Boerke en Meerken nog niet.⁽¹⁷⁷⁾

(172) VW 2, p. 1001.

(173) Zie verder in het te verschijnen tweede deel van deze bijdrage.

(174) Y. De Maesschalck, Mededelingen XII, p. 39.

(175) VW 2, p. 1001.

(176) VW 2, p. 1002.

(177) VW 2, p. 1009-1010.

[p. 78]

Van dit geschetste beeld van de naar het kerkhof starende oudjes bestaat m.i. een ‘oerversie’ in Buysses dagboeknotitie van 22 april 1913 uit Zomerleven (1914), die zijn mijmeringen bevat naar aanleiding van de dood en begrafenis van het oude Kletsje:

Kletsje woonde heel dicht bij het kerkje en als het gunstig weer was kwam zij op een stoeltje in haar deurgat zitten, 't gezicht naar 't kerkhof en het kerkje toegekeerd. (...)
Wat deed wel Kletsje in die eindeloos-en-roerloos-lange starensuren, daar eenzaam in het deurgat op haar stoeltje. 't Gezicht stond stug en grimmig, en had iets uittartends, alsof Kletsje, bijna een eeuw oud, dat kerkhof uittartte, waar zij er al zoveel heen had zien dragen...⁽¹⁷⁸⁾

Maar in de De Strijd komt minder dan twintig bladzijden verder - het is intussen winter geworden - dit macaber motief van een hoger gelegen, overvol kerkhof al terug:

(...) het kerkhof dat enkele trapjes hoger lag dan straat en plaats, omdat het onverpoosd sinds eeuwen en eeuwen werd aangevuld en opgehoogd door al die ontelbare doodkisten van al wie in het dorp gewoond had en er werd begraven.
(...) Maar voor hun rust was plaats en ruimte nodig en reeds zo ontelbaar velen vóór hen hadden die beperkte plaats en ruimte ingenomen. De doodgraver kon geen drie schoppen diep in de kerkhofbodem omgraven of zijn spade haalde botten en beenderen van mensen naar boven. Het ganse kerkhof zwol er van op en het leek of er weldra geen enkel plekje onbezet meer blijven zou.⁽¹⁷⁹⁾

Verder vernemen we in het tweede deel dat Meerken door het goede leven veel te zwaar was geworden en het haar een ongehoorde inspanning kostte ‘om het dorpsplein over te steken en de drie arduinen treden van het hoger liggend kerkhof te beklimmen’.⁽¹⁸⁰⁾ De aankondiging van de navolgende dood van Meerken sluit bij deze symboliek aan:

(178) C. Buysse, Verzameld Werk 6, samengesteld en ingeleid door A. van Elslander en A.M. Musschoot, Brussel 1980, p. 28.

(179) VW 2, p. 1027.

(180) VW 2, p. 1072.

[p. 79]

Meerken stierf in de eerste schone dagen van de lente. Oude mensen sterven veel wanneer alles gaat herleven. 't Zijn als versleten bomen, die eindelijk niet meer kunnen bloeien. (...) En de laatste kracht die met hen wegsterft, kan slechts in de schoot der aarde weer herleven. Het ruime kerkhof, sinds eeuwen opgehoogd door al de lichamen van de duizenden en duizenden die daar voor altijd kwamen rusten, opende eindelijk ook zijn bruine schoot voor Meerken (...).⁽¹⁸¹⁾

Wouter Verkerken merkte op dat Buysse blijkbaar houdt van de symboliek van het hoger gelegen kerkhof-dorp, het eindpunt van de strijd, te midden van het levend dorp, nu hij tot driemaal toe, als een luguber leitmotiv, verklaart waarom het kerkhof hoger ligt dan de dorpsplaats.⁽¹⁸²⁾ Maar het gaat ook om de cyclus van leven en dood: Boerke en Meerken waren als boer en boerin verbonden met de grond, ontleenden er gans hun bestaan aan en keerden er uiteindelijk naar terug. In het enge rentenierhuisje in het dorp waren zij dan ook reeds ‘levend begraven’.

9.3 - Het hoger gelegen kerkhof werd ook kort vermeld in Sursum Corda (1894)⁽¹⁸³⁾ en in Meester Gevers (1909)⁽¹⁸⁴⁾ uit de verhalenbundel 'k Herinner mij (1909).

Dit door Buysse gebruikte leitmotiv doet denken aan de gruwelijke beschrijving van het oude, overvolle kerkhof van Plassans en zijn vruchtbare grond in de openingsbladzijden van La fortune des Rougon (1871) van Emile Zola, de eerste roman in de Rougon-Macquart cyclus:

Dit stuk grond had een eeuw lang alle doden moeten herbergen en wasemde zulk een verpestende lucht uit, dat het hoog tijd werd om aan het andere einde van de stad een nieuwe begraafplaats te openen. Met elke nieuwe lente werd het oude verlaten kerkhof dichter bedekt met een zware plantengroei, en de vette aarde, die de doodgravers niet meer konden omspitten zonder op een of ander menselijk geraamte te stoten, werd geweldig vruchtbaar (...) Daarna ontruimde men het kerkhof. De grond werd meters diep omgespit en al de beenderen,

(181) VW 2, p. 1079.

(182) W. Verkerken, Het land van Buysse, volgens Cyriel Buysse, p. 133-134.

(183) VW 1, p. 365 en niet p. 214, zoals vermeld door W. Verkerken op p. 134.

(184) VW 5, p. 52.

[p. 80]

die de aarde wilde teruggeven, werden in een hoek opgestapeld. De straatjeugd, die het verlies van hun pereboom betreurde, speelde maandenlang voetbal met mensenschedels. (...) Er kwam pas een einde aan dit schandaal, toen de gemeente er toe overging de stapel beenderen te begraven in een daartoe bestemde kuil op het nieuwe kerkhof. (...).⁽¹⁸⁵⁾

Buysse kende deze roman en besprak hem kort in zijn omvangrijk essay Emile Zola, verschenen in 1904.⁽¹⁸⁶⁾

Het idee van het kerkhof als een eigen dorp onder de aarde, waar het levend dorp omheen was gebouwd, is dan weer terug te vinden in het verhaal Martje Maertens en de misdadige grafmaker (1904) uit Dorpsgeheimen II (1904) van Stijn Streuvels, zoals blijkt uit deze fragmenten:

Alle zeven jaar worden de graven omgekeerd (na zeven jaar mocht op dezelfde plaats opnieuw begraven worden) en een ander lijk neemt de plaats in van het voorgaande - de doden verhuizen gelijk de levenden (...).⁽¹⁸⁷⁾

en

Martje had er vroeger nooit over nagedacht, maar nu scheen hem dat kerkhof iets als een eigen dorp, twee dorpen naast elkaar: 't een van levende en 't ander van dode mensen... en dat laatste was de grote toevlucht, de-straat-zonder-einde waar allen aanlandden om er rust te vinden; elk had er zijn plaats, ze lagen er gereekt (in een rij gerangschikt) in stilte, maar wie weet of ze - hadden ze daar diep ondereen ook hun betrekkingen niet en gebeurden er geen wondere dingen waarover (waarin) de levenden geen inzicht hebben?⁽¹⁸⁸⁾

(185) E. Zola, Les Rougon-Macquart, Histoire naturelle et sociale d'une famille sous le second Empire, Vol. I: La fortune des Rougon-La curée-Le ventre de Paris-La conquête de Plassans, Paris 1991, p. 17-19; Ned. vert: Het fortuin/De buit, Baarn 1982, p. 7-8.

(186) C. Buysse, VW 6, p. 1167-1203, in het bijzonder p. 1183.

(187) S. Streuvels, VW I, p. 1530. De gecursiveerde vermeldingen tussen haakjes bevatten de verklarende voetnoten die in de editie van het Volledig Werk werden toegevoegd.

(188) S. Streuvels, VW I, p. 1539. De gecursiveerde vermeldingen tussen haakjes bevatten de verklarende voetnoten die in de editie van het Volledig Werk werden toegevoegd.

[p. 81]

10. De ‘jonge juffers’ van het dorp

Van zodra Boerke en Meerken in het dorp woonden, verliep hun leven zeer gelijkmatig en eentonig. Dit wordt door Buysse het duidelijkst uitgedrukt door de ‘stereotiepe typering, gesteund op een sterk opvallende herhalingstechniek’⁽¹⁸⁹⁾ van steeds dezelfde deftige dorpsbewoners die zij twee maal per dag, 's morgens tijdens de vroegmis en 's avonds vóór of na het lof, even ontmoetten: meneer de notaris en zijn vrouw, die altijd gearmd liepen, alsof ze nog maar pas getrouwd waren, meneer Beghijn, de oude gepensioneerde onderwijzer, eveneens met stramme benen, juffrouw Vercoeteren, een gewezen boerin, nu ook rentenierster, de rijke juffer Pluimsteert, de twee vriendelijke juffers Pector en de drie stijve en stugge juffers Dufour.⁽¹⁹⁰⁾

Voor het overige hadden zij volstrekt niets meer te doen. De eindeloze, dagelijkse herhaling van deze kortstondige begroetingen suggereert ook dat de figuren opgesloten zijn in hun beperkte mogelijkheden: aan hen voltrekt zich het gebeuren.

(189) A. van Elslander en A.M. Musschoot, VW 2, Inleiding, p. XXIII.

(190) VW 2, p. 1002, 1010, 1011, 1014, 1023, 1026, 1075 en 1079.

10.1.- Juffrouw Pluimsteert alias Schouwbroeck

Tussen juffer Pluimsteert in De Strijd (1918) en juffrouw Toria Schouwbroeck in Het Ezelken (1910) zijn er sterke gelijkenissen, hoewel dit laatste personage nog meer als een karikatuur werd uitgebeeld.

Juffer Pluimsteert woonde in een zeer statig en deftig renteniershuis;⁽¹⁹¹⁾ juffrouw Schouwbroeck woonde in een deftig renteniershuis.⁽¹⁹²⁾ Juffer Pluimsteert was een rijke oude vrijster,⁽¹⁹³⁾ precies zoals juffrouw Schouwbroeck.⁽¹⁹⁴⁾ Juffer Pluimsteert maakte wandelingen, vergezeld door haar meid en hond;⁽¹⁹⁵⁾ juffrouw Schouwbroeck had een oude

(191) VW 2, p.1001, 1011, 1014 en 1075.

(192) VW 2, p. 634.

(193) VW 2, p. 1006.

(194) VW 2, p. 634.

(195) VW 2, p. 1014.

[p. 82]

dienstmeid, Aamlie, en een vroeger stout maar nadien zedig hondje, Mirza.⁽¹⁹⁶⁾ Juffrouw Pluimsteert had een groene papegaai in een vergulde kooi die voor het raam stond;⁽¹⁹⁷⁾ juffrouw Schouwbroeck had op de binnenplaats van haar renteniershuis een prachtvolière laten bouwen.⁽¹⁹⁸⁾ De trotse juffer Pluimsteert ging ter kerke als een pauw in vol ornaat⁽¹⁹⁹⁾ of getooid in haar mooiste deftigste kleren;⁽²⁰⁰⁾ juffrouw Schouwbroeck had grijs-spikkelend haar dat echter zorgvuldig werd bijgekleurd⁽²⁰¹⁾ en zelfs op haar ziekbed droeg zij een zwartgeverfde haarpruik.⁽²⁰²⁾

Heeft Buysse bij de creatie van juffrouw Toria Schouwbroeck zich op zijn beurt mede laten inspireren door een personage uit Van oude menschen, de dingen die voorbijgaan (1905) van Louis Couperus, met name tante Stefanie De Laders? Buysse kende uiteraard deze roman, voor het eerst gepubliceerd in 1905 in Groot Nederland,⁽²⁰³⁾ waarvan hij co-redacteur was. Joris van Parys wees er bovendien op dat hij op 3 december 1904 aan zijn zuster Alice vanuit Den Haag schreef dat hun beider moeder, Pauline Loveling, haar abonnement op Groot Nederland in geen geval mocht opzeggen omdat hij er zeker van was dat deze roman van Couperus, die in januari begon, haar bijzonder zou interesseren.⁽²⁰⁴⁾

In hoofdstuk V van het eerste deel portretteert Couperus deze ‘tante Stefanie’ als volgt:

Stefanie echter had gespaard en gepot, nooit wetende waarom, - uit een hereditairen aandrang om geld bij geld te voegen. (...); zij stond op, te midden van een getwetter van vogeltjes in kooitjes en zijzelve had iets van een groot, oud vogeltje; klein, mager, verschrompeld (...) was zij een heel leelijk oud vrouwtje (...) en, nooit getrouwd

(196) VW 2, p. 634 en 649.

(197) VW 2, p. 1006.

(198) VW 2, p. 634.

(199) VW 2, p. 1075.

(200) VW 2, p. 1079.

(201) VW 2, p. 635.

(202) VW 2, p. 708.

(203) F.L. Bastet, Louis Couperus, Een biografie, Amsterdam 1987, p. 309, voetnoot nr. 49.

(204) J. van Parys, ‘De derde zuster Loveling. Cyriel Buysse en zijn moeder Pauline Loveling (1832-1909)’, in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap XV, Gent 1999, p. 133 en voetnoot nr. 93. Voor een algemeen overzicht van de relatie tussen beide schrijvers: A.M. Musschoot, Een ‘vreemde’ vriendschap, Cyriel Buysse en Louis Couperus, Couperus Cahier XII, Louis Couperus Genootschap, Den Haag 2010.

[p. 83]

geweest, zonder passies, zonder levensbehoeften, was zij in hare kleine egoismetjes schadeloos oud geworden, met alleen een grooten angst, die haar haar leven was bijgebleven: de angst, na haar dood, die toch naderde, in de verschrikking van de Hel te komen. Zij was dus heel godsdienstig (...).⁽²⁰⁵⁾

Vooral het volgende fragment uit hoofdstuk I van het tweede deel is hier significant:

Want de dingen des vleesches, zelfs onder de sanctie van het huwelijk, vond zij toch altijd wel eenigszins zondig, en haar katers had zij ook altijd laten opereeren: katten, die zoo dol en hysteriesch doen, tweemaal in het jaar, in de goten der daken, had ze nooit bij zich geduld en met verkneuterende voldoening had zij eens opgelet in haar kooitje, dat twee mannetjes-sijsjes zich vergisten, en niet begrepen waarom zij niet paren konden, tot dat zij, na vergeefsche liefde en weemoedig gepiep, heel stilletjes naast elkaar op hun stokje waren gaan zitten (...). Net goed, had tante gedacht, en toch hield ze wel van haar vogeltjes.⁽²⁰⁶⁾

Ook juffrouw Toria Schouwbroeck in Het Ezelken (1910) voerde als wapen in haar schild: Oorlog aan de liefde! Haar prachtvolière zat vol met óf gecastreerde óf uitsluitend vrouwelijke vertegenwoordigers van de verschillende soorten. Zij hield kippen maar geen haan en haar gecastreerde huispoes Berten zat zich ganse dagen in de zon of bij de kachel te koesteren.⁽²⁰⁷⁾ Toen een opgewonden tortel met een allernaarste hofmakerij bezig was, sprong juffer Schouwbroeck met een rauwe kreet van verontwaardiging in het hok, greep het fladderend beestje bij zijn vleugels vast en draaide het in één wrong de nek om.⁽²⁰⁸⁾

Een andere wreedheid beging juffrouw Toria nadat haar hondje, de blanke, schaapvachtige Mirza met haar chocoladeneus en leepse ogen, eens in een onbewaakt ogenblik, midden op straat, met een gemene hond...⁽²⁰⁹⁾. Zes weken later werden Mirza's kleintjes - juffrouw Toria

(205) L. Couperus, Van oude menschen, de dingen die voorbijgaan, Volledige Werken 25, Utrecht 1988, p. 47.

(206) L. Couperus, Van oude menschen, de dingen die voorbijgaan, p.137.

(207) VW 2, p. 634.

(208) VW 2, p. 692.

(209) VW 2, p. 634.

[p. 84]

had ze niet eens willen zien - in de mestput verdronken.⁽²¹⁰⁾ De naam Mirza blijkt niet toevallig overeen te stemmen met de naam van de teef in de roman Une Vie (1883) van Guy de Maupassant. Toen de fanatieke, door seksuele onthouding en zuiverheid geobsedeerde pastoor Tolbiac een groep kinderen geïnteresseerd zag kijken naar het hok van de barende Mirza - die haar kleintjes teder aflikte terwijl ze de pijn van het werpen verdroeg - ontstak de priester in een onbedwingbare razernij:

Hij hief zijn grote paraplu op en begon de kinderen uit alle macht op hun hoofden te slaan. (...) en helemaal waanzinnig begon hij het dier dood te ranselen. Ze kon niet wegkomen, omdat ze aan een ketting lag, ze jankte verschrikkelijk terwijl ze aan de slagen probeerde te ontkomen. Hij sloeg zijn paraplu op haar kapot, daarna ging hij met lege handen op haar staan, trappelde als een gek, kneusde en verpletterde haar. Hij maakte dat ze nog een jong ter wereld bracht, dat onder zijn druk opsprong, en met een dolle trap van zijn hiel maakte hij het bloedende lichaam af, dat nog tussen de pasgeboren piepende blinde jongen bewoog, die al naar de tepels zochten.⁽²¹¹⁾

Buysse had én een grote liefde voor dieren (en verontwaardiging over de mishandeling ervan) én een grote bewondering voor Une vie van Maupassant, welke roman hij in Daarna (1903) een voortreffelijk boek noemt en waaruit hij zelfs een volledige passage in het Frans citeert.⁽²¹²⁾

De groene papegaai van juffrouw Pluimsteert zou misschien ook een verwijzing kunnen zijn naar Loulou, de beruchte papegaai met groen lijf van Félicité, de dienstbode van mevrouw Aubain in Un coeur simple (1876) van Flaubert.⁽²¹³⁾ Van Vreckem vermeldt dat Buysse

(210) VW 2, p. 635.

(211) G. de Maupasant, Une vie, Paris 1974, p. 202; Ned. Vert. Het leven van een vrouw, Amsterdam 1995, p. 178. De hond Mirza komt ook voor in Maupassants verhaal Histoire vraie (1882) uit de bundel Contes du jour et de la nuit (1885), waarin verhaalelementen uit Une vie werden gebruikt en deels werden herwerkt. Zie: G. de Maupassant, Contes et nouvelles Vol. I, Les contes et nouvelles de Maupassant publiés entre 1875 et mars 1884, Paris 1974, p. 457-462. Ned. vert.: ‘Mirza’ in Het varken Morin. Alle verhalen 1881-1882, Amsterdam 1998, p. 149-154.

(212) VW 1, p. 1105.

(213) S.E. Douyère, Un coeur simple de Gustave Flaubert, Nouvelle édition critique avec les variantes intégrales des manuscrits, Paris 1974, p. 151. Ned. vers. ‘Een eenvoudig hart’, in Drie vertellingen, Amsterdam 2008, p. 39-40: Loulou's lijf was groen, de tip van zijn vleugels roze, zijn kop blauw en zijn keel goudkleurig. Hartelijk dank aan A.M. Musschoot voor deze aanvulling.

[p. 85]

alleszins Trois contes van Flaubert bezat, wat blijkt uit een aantekening in zijn notitieboekje van 1902.⁽²¹⁴⁾

De over het algemeen zoetsappige roman Pastoor Campens zaliger (1935) van Ernest Claes bevat ook een aantal (licht) ironische elementen, waarvan men zou menen dat zij rechtstreeks aan het werk van Buysse werden ontleend. De kwezelkes Bosmans, Suska en Fientje, waren afkomstig van gegoede familie en woonden in het mooiste huis op het kerkpleintje samen met hun meid Rie. Fientje waakte over de deugd - ‘het zondigste was vrijen’ - en was prefecte van de Congregatie der Jonge Dochters. Is zij een nakomeling van juffrouw Schouwbroeck of juffer Pluimsteert? Binnen stond een grote kooi, al koper en nikkel, met daarin een papegaai, met rode en mauve vleugels. De ik-verteller leerde als bengel deze papegaai vloeken wanneer in de zomer de kooi voor het open venster stond. Suska, Fientje en Rie hielden dan de handen tegen de oren. Pastoor Campens raadde aan om het beest de nek om te wringen. Uiteindelijk werd de papegaai in de kelder gezet.⁽²¹⁵⁾

Een andere echo uit Het Ezelken (1910) in deze roman is de beschrijving van de periodieke bijeenkomsten van de pastoors van de omliggende parochies in hun pastorijen en de uitgelezen wijnen die bij deze gelegenheden werden opgediend,⁽²¹⁶⁾ al gaat de spottende ironie bij Buysse - ‘zij zagen er bijzonder welgedaan uit, met nog pretlachende gezichten, die zij tot deftigheid bedwongen, om het prestige daarbuiten te vrijwaren’⁽²¹⁷⁾ - een stuk verder. Een echo uit De Strijd (1918) is de opsomming van steeds weer dezelfde ‘juffers’ die dagelijks in de vroegmis zaten: de nonnekes, de pastoorsmeid Rozelien, de gezusters Pifferoen, de kwezelkes Bosmans, Anzelien van de koster en Mieke Waegemans.⁽²¹⁸⁾

(214) P.H.S. van Vreckem, De invloed van het Franse naturalisme in het werk van Cyriel Buysse, p. 345, voetnoot 41.

(215) E. Claes, Pastor Bonus: het priesterbeeld in zijn werk, ingeleid en samengesteld door Aloïs van Tongerloo, Tielt 1993, p. 88-92.

(216) E. Claes, Pastor Bonus, p. 101-103.

(217) VW 2, p. 670.

(218) E. Claes, Pastor Bonus, p. 32.

[p. 86]

10.2 - De juffrouwen Dufour

10.2.1 - Vooral de drie juffers Dufour en hun predikaat ‘stijve harken’ doen bij de Buysse-lezer een belletje rinkelen: zo heten ook de drie ongetrouwde kwezels en hun jongere ongetrouwde nichtjes in het veel bekendere Tantes (1924). Maar hun ‘biografie’ is verspreid over veel meer romans en verhalen.

De juffrouwen Dufour duiken voor het eerst op Mea Culpa (1895). Toen waren ze nog met twee: ‘twee oude vrijsters van reeds in de veertig, preuts en lelijk, beiden gekleed in gelijke, slecht gemaakte, zwarte kleren en onsierlijke bruine hoeden (...)’.⁽²¹⁹⁾ In De Strijd (1918) verschijnen zij voor het eerst met drie: ‘die stijf als harken op één rijtje langs de witte kerkmuur wegschoven, alsof zij hoegenaamd met niemand iets wilden uit te staan hebben’.⁽²²⁰⁾ Hun typering is zeer stereotiep: zij beperken zich tot het tweemaal per dag ter kerke gaan. Zij worden volledig vanuit een extern standpunt omschreven, hebben zelfs nog geen voornamen en worden, behalve de vermeldingen ‘stugge juffers’⁽²²¹⁾ en ‘preuts gedoe’,⁽²²²⁾ niet nader ontleed. Maar voor de hedendaagse Buysse-liefhebber zijn zij natuurlijk een prettige herkenning, zoals een bekend romanpersonage even in een nieuwe roman verschijnt. In het toneelstuk Sususususut!, gepubliceerd in Groot Nederland in 1921, zien de personages-acteurs door het raam van de herberg de drie juffers Dufour voorbij wandelen: alle drie ongetrouwd, zeer rijk, zeer stijf, alle dagen ter kerke. Alleen in dit stuk vernemen wij dat zij - in Buysses fictionele wereld - de dochters waren van de vroegere notaris.⁽²²³⁾

Ook in de roman Zoals het was (1921) liepen de juffrouwen Dufour ‘alle drie in het donker gekleed, stijf als harken op een rijtje’⁽²²⁴⁾ maar zij krijgen hier voor het eerst voornamen. Er vindt een zekere individualisering plaats:

(219) VW 1, p. 487.

(220) VW 2, p. 1002.

(221) VW 2, p. 1014.

(222) VW 2, p. 1002.

(223) VW 6, p. 877-878.

(224) VW 3, p. 304.

[p. 87]

(...) en meneer Triphon verbeidde daar de komst van de drie juffrouwen Dufour, die dan geregeld ter kerke gingen.
Het waren drie stijve harken van juffers en zij woonden daar even buiten de kom van het dorp, op het ‘kasteelken’ (...). Hij zag ze komen van ver, alle drie op één rijtje, prim schuivend langs de huizen, met ingetogen houding en neergeslagen ogen. (...) Juffrouw Pharaïlde, de oudste, had een stug en donker type, met harde ogen. (...). Juffrouw Caroline, de tweede, was blond en dik en pafferig, met opgezwollen, bleek gezicht en fletse, blauwe ogen (...); maar juffrouw Josephine, de jongste, was een vrij knappe, blonde, met fris gezicht en elegant figuur onder haar stijfheid; en zij groette wel heel vriendelijk terug, veel vriendelijker dan de twee anderen (...).⁽²²⁵⁾

Maar de deftige dorpsgeest heeft belet dat Triphon De Beule, zoon van de welgestelde fabrikant, in contact zou treden met Josephine Dufour:

Meneer Triphon stelde zich voor dat de drie dames daar om een tafel in hun huiskamer zaten. Wat deden ze nu? (...) Schrijnend voelde hij die drie nutteloze, doelloze levens, naast zijn eigen onvoldaan en onsamenhangend leven. Waarom hadden zijn ouders niet getracht hem met die drie meisjes in nadere kennis te brengen? (...) Als zijn ouders daar bijtijds aan gedacht hadden, dan ware het gebeurde met Sidonie wellicht niet voorgevallen.⁽²²⁶⁾

In De koe van Dons uit de verhalenbundel Uit de bron (1922) worden de rijke mensen van Donkerzele (een ‘Nevelgem’⁽²²⁷⁾) opgesomd. Daartoe behoorden ‘de niet minder welgestelde juffrouwen Dufour’.⁽²²⁸⁾

Ten slotte Tantes (1924), waar het trio verdubbeld wordt: de tantes Clémence (‘hard en stug gezicht’), Estelle (‘lieflijke voorkomendheid’, ‘zachtheid’) en Victoire (‘lelijk bleek gezicht met rimpels langs de

(225) VW 3, p. 184.

(226) VW 3, p. 255.

(227) W. Verkerken, Het land van Buysse, volgens Cyriel Buysse, p. 25. Een ‘Nevelgem’ werd door deze auteur gedefinieerd als een toponiem waaraan Buysse een aantal kenmerken van Nevele toekende: zie p. 13 en 199.

(228) VW 5, p. 557. Andere notabelen die werden vermeld zijn: meneer de pastoor en meneer de onderpastoor, meneer Fitór van het ‘kasteelken’, meneer Triphon, de rijke juffrouw Toria Van Schouwbroeck en de welgestelde juffrouwen Van Santen.

[p. 88]

neus en waterzakken om de chagrijnige ogen’)⁽²²⁹⁾ lijken grosso modo oudere exemplaren van resp. Pharaïlde, Josephine en Caroline Dufour uit Zoals het was (1921) en worden hier op hun beurt heel nauwgezet weerspiegeld in één van hun nichtjes (en ook latere tantes) Clara, Adrienne en Edmée.⁽²³⁰⁾

10.2.2 - Drietallen van stijve, preutse maagden treffen we ook aan in het vroeger werk van Buysse onder een andere naam dan Dufour.

De drie juffrouwen Van Santen uit het verhaal ‘Jonge Juffers’-kransje (1904), opgenomen in de bundel In de natuur (1905), waren reeds een complete prefiguratie van de gezusters Dufour in later werk:⁽²³¹⁾

Ik kan ze mij niet anders voorstellen dan alle drie steeds ouderwets gekleed, stijf en ingetogen lopend, met gelijke vlugge pasjes, op één rijtje door de stille straten. De lippen waren op elkaar gesloten, de neuzen stonden spits naar voren, de kleine ogen leken bijna dichtgeknepen; en men kreeg de indruk of al hun uiterlijke organen zo stelselmatig en moedwillig uit een gevoel van overpreutse, bijna agressieve zedigheid, tegen alle aanraking van buiten, als tegen iets ontmaagdends afgesloten en gevrijwaard werden. Zij hadden een eigenaardige bijnaam in 't dorpje. Men noemde hen: de nijpgaten.⁽²³²⁾

Wanneer in het verhaal De Zwarte Kost (1898) een Afrika-reiziger te Akspoele een voordracht hield over Congoland en zowaar begon over de ‘veelwaaiverij’ aldaar, verlieten de drie, ruim vijfenveertigjarige juffrouwen Balcaen ‘stijf en genepen, met neergeslagen blik en vurige wangen’⁽²³³⁾ de zaal.

(229) VW 3, p. 366-367.

(230) VW 3, p. 378. Y. De Maesschalck, ‘Het noodlot als strategie in Buysses romans. Een verkenning’, in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap VI, Gent 1990, p. 57.

(231) R.J. van de Maele, ‘Cyriel Buysses plattelandswerelden’, in Kreatief, 2003, 3, p. 45 en p. 77, noot nr. 18.; Y. De Maesschalck, ‘Buysses Tantes en daaarna. Over de (vrouwelijke) drievuldigheid in het werk van Cyriel Buysse en haar (mannelijke) aanverwanten. Een leesverslag’, in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap XXIII, Gent 2007, 163.

(232) VW 4, p. 1152.

(233) VW 4, p. 432. Zij waren ook afwezig op de plechtige zielmis ter nagedachtenis van Fortuné Massijn, in tegenstelling tot de twee juffrouwen Speleers en de vier juffrouwen Van Vreckem.

[p. 89]

Het vroegste verhaal in dit verband is Een liefdesgeschiedenis, geschreven in 1892 en voor het eerst gepubliceerd in het zevende deel van het Verzameld Werk in 1982, waarin de brouwerszoon Edmond Stas het hof maakte aan de oudste van de drie juffers Cocasse. Mathilde, Clara en Georgine waren zeer godvruchtig, preuts en lelijk doch stamden van een familie van ‘verwaande, hooggeleide buitenrenteniers’.⁽²³⁴⁾ Zoals de juffrouwen Van Santen en Dufour in later werk, worden ook zij vooral door hun manier van lopen getypeerd: ‘Hij zag de drie zusters, preutsch en stijf, op eene reeks, als het ware langsheen de huizen glijden’⁽²³⁵⁾ en ‘scherp afgeteekend in haar zwarte kleêren, waren zij in rij, met dezelfde stramme en gehorte bewegingen van drie houten poppen, achter (...) het hek (...) verdwenen’.⁽²³⁶⁾ De verhouding tussen Edmond en Mathilde Cocasse was identiek aan die tussen Triphon en Josephine Dufour in de bijna dertig jaar later verschenen roman Zoals het was (1921) en beperkte zich tot het elkaar groeten na de mis, een ritueel dat door Mathilde resp. Josephine werd onderbroken nadat bekend werd dat Edmond een meisje van een dronken bende vlasslijters innig omhelsd had (‘Zij wist alles’),⁽²³⁷⁾ resp. Triphon een kind had verwekt bij de fabriekwerkster Sidonie (‘Zij wisten dus, zij wisten alles’).⁽²³⁸⁾ Alleen werd in Een liefdesgeschiedenis de ‘relatie’ door bemiddeling van een almachtige, op wederdienst rekenende dorpspastoor, alsnog hersteld.

10.2.3 - Waarom heeft Buysse bij de naamgeving van deze stijve, preutse juffers uiteindelijk geopteerd voor Dufour? Was dit een Nevelse naam? Of zou deze naam een verwijzing kunnen zijn naar het verhaal Une partie de campagne (1881) van Guy de Maupassant, waarin de familie Dufour, die in Parijs een ijzerhandel uitbaatte, een uitstapje deed op de buiten langs de Seine. Na de picknick stapten moeder en dochter ieder in een roeibootje en beleefden zij beiden met hun roeier op een eilandje een kortstondig maar onvergetelijk liefdesavontuur.⁽²³⁹⁾ Buysse introduceerde de twee juffers Dufour in

(234) VW7, p. 867-868.

(235) VW7, p. 869.

(236) VW 7, p. 873-874.

(237) VW 7, p. 871-874.

(238) VW 3, p. 235.

(239) G. de Maupassant, Contes et nouvelles, Vol I., p. 244-255; Ned. vert.: ‘Een uitstapje’ in Op een lenteavond. Alle verhalen 1875-1881, Amsterdam 1997, p. 259-271.

[p. 90]

de roman Mea Culpa (1895), in de context van een even idyllisch uitstapje naar het kasteel van Lauwegem met picknick op het gras aan de rand van de vijver, waar de liefde tussen René en Raymonde voor het eerst tot bloei kwam, terwijl ook een ander koppeltje, Blanche Serruijs en haar verloofde, zich discreet verwijderde.⁽²⁴⁰⁾ Deze hypothese verklaart echter niet waarom Buysse de naam Dufour speciaal toekende aan twee preutse, oude vrijsters en blijft dan ook onbevredigend.

Maar er is nog een verhaal, Broeder en zuster (1874) van Rosalie Loveling uit de eerste bundel Novellen van de gezusters Loveling.⁽²⁴¹⁾ Dit is de kroniek van Eduard en Josephine Dufour, twee wezen, kinderen van twee afgestorven broers. Zij werden opgevoed door grootmoeder en grootvader Dufour, die een magazijn van bouwstoffen en een grote ijzerwinkel uitbaatte (zoals de latere Dufours van Maupassant; toeval bestaat niet in de literatuur) en een klein inkomen had.⁽²⁴²⁾ Tussen Eduard en Josephine bestond een hechte band. Eduard Dufour was echter ambitieus, hij wou zoals zijn vader notaris worden, ging naar de universiteit en studeerde met brio af. Een aantal jaren moest hij, bij gebrek aan voorspraak, wachten op een benoeming en het beroep van klerk uitoefenen, wat hem zeer frustreerde. Eduard Dufour dacht alleen nog aan zijn eigen carrière waardoor de eenheid tussen hem en Josephine ten onder ging. Toen hij uiteindelijk tot notaris benoemd werd, kon hij trouwen met de rijke, hovaardige en verwende brouwersdochter Coralie Van Bure. Josephine had gevoelens voor Amédée, de neef van Coralie die in de brouwerij stage deed, maar deze liefde werd in de kiem gesmoord nu zij niet meer de gelegenheid kreeg om hem te ontmoeten (Amédée dong eerst ook naar de hand van Coralie). Het ging Eduard voor de wind; na slechts weinige jaren notaris te zijn geweest in zijn kanton, werd hij tot spijt van zijn mededingers benoemd te Gent, waar hij een prachtig huis bewoonde. Intussen kwijnde Josephine weg en leed zij onder de verandering die Eduard had ondergaan. Enige tijd later

(240) VW1, p. 486 e.v.

(241) Zich steunend op een mededeling van Virginie Loveling, heeft Maurits Basse aangestipt dat van de novellen van Rosalie Loveling, die in deze eerste bundel werden opgenomen, Broeder en zuster het eerst werd geschreven. Zie M. Basse, Het aandeel der vrouw in de Nederlandsche letterkunde, d. 2, Gent 1921, p. 101, voetnoot nr. 1.

(242) R. en V. Loveling, Novellen, Gent 1874, p. 110.

[p. 91]

werd zij uitgenodigd op een bijeenkomst, waar zij Amédée eindelijk terug zag. Daar vernam zij echter van haar schoonzuster dat hij ging trouwen met een ander meisje: ‘Het is een heel lief meisje zonder het minste fortuin; doch dat doet er niets aan; Amédée is zelf rijk genoeg.’⁽²⁴³⁾ Ontredderd onderbrak Josephine het bezoek en keerde terug naar het huis van grootvader Dufour.

Het is niet moeilijk om in het personage van Eduard Dufour in dit verhaal een voorloper te herkennen van Max Dufour uit Buysses Tantes (1924), die ook door steile ambities werd gedreven. In het derde hoofdstuk vernemen wij dat Max zich vóór zijn huwelijk als advocaat in het niet ver afgelegen provinciestadje had gevestigd.⁽²⁴⁴⁾ In het zesde hoofdstuk wordt zijn plan onthuld om in het politiek strijdperk te treden: hij wilde provinciaal raadslid en wellicht volksvertegenwoordiger worden.⁽²⁴⁵⁾ Uit het veertiende hoofdstuk blijkt dat hij, na heftige strijd, verkozen werd tot provinciaal raadslid.⁽²⁴⁶⁾ Vervolgens had hij zich op de lijst laten brengen als volksvertegenwoordiger.⁽²⁴⁷⁾ De parallel met Eduard Dufour wordt zeer frappant, wanneer deze in het verhaal van Rosalie Loveling tijdens een familiebezoek zijn driejarig zoontje op de knieën nam en zei: ‘mijn zoon zal advocaat zijn, als hij een en twintig jaar oud is’.⁽²⁴⁸⁾

Maar er zijn nog meer overeenkomsten. Op het einde van het trouwfeest omhelsde brouwer Van Bure, weduwnaar, ter afscheid zijn dochter Coralie, die in haar reiskostuum naar beneden kwam, en vervolgens zijn schoonzoon Eduard Dufour. Hij kon van aandoening onmogelijk een enkel woord over de lippen krijgen.⁽²⁴⁹⁾ Dezelfde emotionele reactie vertoonde meneer Dufour, eveneens weduwnaar, in de openingsbladzijden van Tantes, wanneer Max en Marie op huwelijksreis vertrokken:

Hij (...) omhelsde eerst zijn zoon en daarna zijn schoondochter. Zijn ogen stonden waterig, zijn onderlip stak stug zijn bovenlip

(243) R. en V. Loveling, Novellen, p. 146.

(244) VW 3, p. 388.

(245) VW 3, p. 422.

(246) VW 3, p. 452.

(247) VW 3, p. 472.

(248) R. en V. Loveling, Novellen, p. 143.

(249) R. en V. Loveling, Novellen, p. 137-138.

[p. 92]

met stekelige snor op. Hij herinnerde zich niet in jaren één van zijn kinderen omhelsd te hebben.⁽²⁵⁰⁾

En als Eduard Dufour en zijn vrouw Coralie terugkwamen van hun speelreis, vertelde hij breedvoerig over alles wat zij gezien hadden, van de boorden van de Rijn, van Zwitserland, van Venetië.⁽²⁵¹⁾ Ook dit relaas herkennen wij in het tweede hoofdstuk van Tantes, waarin de jonggehuwden Max Dufour en Marie via prentkaarten en brieven aan de familie verslag uitbrachten van hun huwelijksreis, die ging naar Brussel, Parijs, de Rivièra, Genua, Florence en als hoogtepunt Rome, waar zij de paus in levende lijve hadden gezien.⁽²⁵²⁾ Deze lange vertellingen van Eduard Dufour over zijn huwelijksreis maakten Josephine Dufour neerslachtig, temeer daar grootmoeder Dufour inmiddels was overleden, waarop Eduard bij thuiskomst slechts zeer onverschillig had gereageerd.

Zoals uiteengezet in 10.2.1, is Josephine Dufour een gelijknamig personage uit Zoals Het Was (1921), waarin de deftige dorpsgeest heeft belet dat Triphon met haar in contact kwam. Maar de in de kiem gesmoorde liefde tussen Josephine Dufour en Amédée in dit verhaal van Rosalie Loveling blijkt ook een voorafspiegeling te zijn van wat zich voordeed tussen Adrienne Dufour en Raymond in Tantes van Buysse. Loveling vertelt hoe de stille en timide Josephine Dufour met haar handwerk aan het raam zat, toen zij haar vriendin Coralie met open zonnescherm en wijd uitgebreide klederen zag voorbijrijden en haar vriendelijk toeknikte.⁽²⁵³⁾ In Tantes beschrijft Buysse tot driemaal toe hoe Clara, Adrienne en Edmée Dufour ‘gekluisterd’ aan het raam zaten te handwerken.⁽²⁵⁴⁾ Ook de figuur van Amédée vertoont een sterke gelijkenis met Raymond. Rosalie Loveling portretteert Amédée als een rijke en zelfzekere jongen: ‘Hij was slank van gestalte met lichtbruin haar en blonde knevel. Josephine zag hem gehele dagen te paard voorbijrijden.’⁽²⁵⁵⁾ Verderop in het verhaal vernemen we dat Amédée een driftig jager was.⁽²⁵⁶⁾ Ook Raymond in Buysses

(250) VW 3, p. 366.

(251) R. en V. Loveling, Novellen, p. 139.

(252) VW 3, p. 381-384.

(253) R. en V. Loveling, Novellen, p. 116.

(254) VW 3, p. 388, 424 en 437.

(255) R. en V. Loveling, Novellen, p. 117.

(256) R. en V. Loveling, Novellen, p. 130.

[p. 93]

Tantes had een knap en zelfzeker uiterlijk: donker haar, mooie snor en sprekende ogen.⁽²⁵⁷⁾ ‘Wat hij ook 't meest en het liefst deed, was gaan jagen en met mooie paarden uitrijden.’⁽²⁵⁸⁾ In het zesde hoofdstuk kwam hij geregeld, nu eens met de Verstratjes, dan weer alleen, te paard paraderen voorbij het huis van meneer Dufour om Adrienne te groeten.⁽²⁵⁹⁾

Terwijl Buysse Adrienne Dufour meer en meer laat wegglijden in een staat van krankzinnigheid, is het slot van Rosalie Lovelings verhaal verrassend positief:

Aldus eindigde die droom harer jeugd. Nu zijn er jaren verloopen; zij is sinds lang gehuwd en huismoeder. Zij is met eenen vreemdeling getrouwd, heeft het vaderland verlaten en hare moedertaal bijna vergeten. (...) Wanneer het gebeurt, dat bij het vallen van den avond hare gedachten wegdwalen, en haar weer naar de plaats terugvoeren, waar zij de jaren als kind en meisje heeft doorgebracht, dan schijnt haar alles in het verleden weder schoon en goed (...). Zij heeft verleden jaar voor de eerste maal weder het vaderland bezocht: ze heeft haar dorp, het huis harer grootouders en haren broeder teruggezien; zij heeft ook naar veel lieden gevraagd, die zij eertijds gekend heeft; maar het is haar niet eenmaal ingevallen te vragen, hoe Amédée het stelt (...).⁽²⁶⁰⁾

Deze laatste pagina doet mij denken aan de titel van het nawoord van Anne Marie Musschoot bij de teksteditie van Tantes van 2005, namelijk ‘Het leven is geschapen voor de gezonden en de sterken’.⁽²⁶¹⁾ Musschoot verklaart dat de sympathie van de verteller ligt bij de sterken en de gezonden, bij Raymond, die heeft geleden, zijn liefde als een ziekte heeft ervaren maar toch weer opveert.⁽²⁶²⁾ Uit het slot van haar verhaal Broeder en zuster (1874) kan worden afgeleid dat reeds Rosalie Loveling een dergelijke levensfilosofie niet ongenegen was.⁽²⁶³⁾

(257) VW 3, p. 370.

(258) VW 3, p. 371.

(259) VW 3, p. 419 e.v.

(260) R. en V. Loveling, Novellen, p. 148.

(261) A.M. Musschoot, ‘Het leven is geschapen voor de gezonden en de sterken’, nawoord bij C. Buysse, Tantes, teksteditie en verantwoording door Yves T'Sjoen, Amsterdam/Antwerpen 2005, p. 115-123.

(262) A.M. Musschoot, ‘Het leven is geschapen voor de gezonden en de sterken’, p. 120.

(263) Wat haar vroegtijdig overlijden door ziekte des te tragischer maakt.

[p. 94]

10.2.4 - Voor alle duidelijkheid: in dit verhaal van Rosalie Loveling over een familie Dufour komt geen drietal van tantes of jonge juffrouwen voor. Niettemin gaf Buysse reeds vanaf 1894 de naam Dufour mee aan twee en vervolgens aan drie ‘stijve harken’ en dat lijkt geen toeval te zijn geweest, nu de roman Tantes (1924), waarin dezelfde juffrouwen Dufour eindelijk als hoofdpersonages figureren, enkele frappante overeenkomsten blijkt te vertonen met Lovelings verhaal uit 1874. Dit bevestigt nog meer de stelling van Joris van Parys in zijn biografie dat Tantes (1924) is ontstaan in de slotfase van een rijpingsproces dat voor geen enkel ander van zijn boeken zo lang heeft geduurd⁽²⁶⁴⁾ of, zoals Buysse zelfheeft geschreven in een brief van ca. 1927 aan Paul Wijnants: ‘dat gegeven heb ik gansch mijn leven als 't ware in mij omgedragen’.⁽²⁶⁵⁾

Zowel Kees Fens (in zijn inleiding tot de vijfde druk van Tantes uit 1982) als A.M. Musschoot (in haar nawoord bij de teksteditie van 2005) hebben opgemerkt dat ‘de tantes de moraal controleren met het testament in de hand’⁽²⁶⁶⁾ of dat ‘het lot van de jongeren beheerst wordt door “het fortuin”, het geld dat ze van de rijke tantes zullen erven’.⁽²⁶⁷⁾

In die optiek is er nóg een verhaal van Rosalie Loveling dat van belang is, namelijk Mijnheer Daman en zijne erfgenamen (1874), verschenen in de tweede verhalenbundel van Rosalie en Virginie Loveling.⁽²⁶⁸⁾ Daman was een steenrijke tabaksfabrikant op rust. Zijn vrouw en zijn zoon waren overleden, maar hij had een ganse schare van neven en nichten die naar de erfenis dongen en al het mogelijke deden om in zijn gunsten te komen. Daman zinspeelde dan ook vaak op de latere rijkdom die hun te beurt zou vallen zodat ze zich plooiden naar de grillen van de oude man. Zo werden twee vrouwen (eerst Angélique, de dochter van juffrouw Simoens, en vervolgens Emma) verplicht om dezelfde huwelijkskandidaat de laan uit te sturen omdat Daman hem niet zag zitten en dreigde hen te onterven. Het ging

(264) J. van Parys, Het leven, niets dan het leven, p. 608.

(265) J. van Parys, Het leven, niets dan het leven, p. 608 en p. 913, noot nr. 67.

(266) K. Fens, ‘Wachten, hopen, wachten’, inleiding tot C. Buysse, Tantes, Antwerpen 1982, p. 13.

(267) A.M. Musschoot, ‘Het leven is geschapen voor de gezonden en de sterken’, p. 116.

(268) R. en V. Loveling, Nieuwe novellen, Gent 1876, p. 3-53.

[p. 95]

met name om een zekere Simmortier, een gewezen handelsreiziger van Daman, volgens hem echter een intrigant, niettegenstaande de gunstige inlichtingen die door juffrouw Simoens over hem werden ingewonnen.⁽²⁶⁹⁾ Juffrouw Simoens beloofde aan Daman dat zij haar dochter Angélique zou overhalen om van het huwelijksaanzoek af te zien maar vreesde dat zij, die zo tenger en zenuwachtig was, ervan zou kunnen sterven.⁽²⁷⁰⁾

Romain John van de Maele en Joris van Parys hebben er op gewezen dat Tantes (1924) in het verlengde ligt van het eerste gepubliceerde verhaal van Buysse, Het erfdeel van Onkel Baptiste (1885),⁽²⁷¹⁾ waarin Adolf als erfgenaam in spe van een ongetrouwd gebleven rijke oom ‘zinneloos’ werd als gevolg van het veto van zijn oom en zijn moeder tegen zijn huwelijk met een meisje van bescheiden afkomst, alsook van zijn verplichting om, op straffe van onterving, te trouwen met een lelijke, stijve, rijke boerendochter voor wie hij helemaal niets voelde. Zo manipuleerden en intimideerden in Tantes drie, rijke en ongetrouwde kwezels hun toekomstige erfgenamen, wat voor de zenuwzwakke Adrienne Dufour tot nefast gevolg had dat hun veto tegen de jonge herenboer die het voorwerp was van haar passie, haar in een psychiatrische instelling deed belanden.⁽²⁷²⁾ Eveneens wijst Van Parys op de overeenkomsten tussen Adrienne Dufour en Margot Dudemaine die in Het volle leven (1908) zelfmoord pleegde omdat de man van haar keus niet voldeed aan de eisen van haar ouders.⁽²⁷³⁾ Op dezelfde wijze kan de door Rosalie Loveling in Mijnheer Daman en zijne erfgenamen (1874) geschetste tere en nerveuze Angélique, die misschien van liefdesverdriet zou kunnen sterven omdat zij - onder dreiging van onterving door haar schatrijke, manipulerende oom - moest verzaken aan haar liefde voor de handelsreiziger Simmortier, worden beschouwd als een voorloper van Margot Dudemaine. Deze was dolverliefd geworden op een charmante jongeman, die eveneens het minderwaardig beroep van ... handelsreiziger uitoefende. Haar moeder verkreeg de nodige inlichtingen: ‘Mevrouw Dudemaine

(269) R. en V. Loveling, Nieuwe novellen, p. 22-23.

(270) R. en V. Loveling, Nieuwe novellen, p. 24.

(271) VW 4, p. 3-29.

(272) R.J. van de Maele, ‘Cyriel Buysses plattelandswerelden’, in Kreatief, 2003, 3, p. 14; uitvoeriger: J. van Parys, Het leven, niets dan het leven, p. 608, die hier wordt geparafraseerd.

(273) J. van Parys, Het leven, niets dan het leven, p. 608.

[p. 96]

oordeelde, met haar hart en haar verstand, dat deze “goede” getuigenissen er voor háár doel heel slechte waren.’⁽²⁷⁴⁾

(274) VW2, p. 463.

10.4 - Literaire voorlopers van de Tantes?

In een zeer mooie bijdrage besprak Yvan De Maesschalck hoe de personages van de Tantes eveneens figureren in het werk van een aantal latere Zuid-Nederlandse schrijvers zoals Maurice Gilliams, Eric de Kuyper, Tom Lanoye en Erwin Mortier.⁽²⁷⁵⁾ Hier wordt even onderzocht of er in de Vlaamse literatuur ook (vergeten) voorlopers van ‘Tantes’ of ‘stijve juffers’ zijn aan te treffen die Buysse mede kunnen hebben geïnspireerd.⁽²⁷⁶⁾

In de novelle De schuldbrief (1866) voerde Johanna Courtmans-Berchmans de juffrouwen Constance, Herminie en Agnes van de

(275) Y. De Maesschalck, ‘Buysses Tantes en daarna’, in Mededelingen XXIII, p. 151-175.

(276) Joris van Parys vermeldt in zijn biografie dat de tantes zijn geportretteerd naar het model van de gezusters Blomme, de naaste buren van de Buysses in Nevele (Het leven, niets dan het leven, p. 913, noot nr. 67). Wouter Verkerken identificeert de woning van de Tantes eveneens met het herenhuis Blomme, waarvan een foto bewaard is gebleven (Het land van Buysse, volgens Cyriel Buysse, p. 89-90). Hugo Schaeck, lid van de heemkundige kring ‘Het land van Nevele’ vestigde mijn aandacht op het werk van G.P. Baert, Het dagboek van Carolus Blomme 1813-1814, Een gezondheidsofficier van Napoleon, Kunst- en Oudheidkundige Kring, Deinze, 1959, waarin de stamboom van de familie Blomme onderzocht werd (p. 30-31). Uit dit onderzoek blijkt dat de drie ongetrouwde juffrouwen Blomme te Nevele, Marie-Josephine Blomme (1869-1947), Anne-Marie Valerie Blomme (1870-1947) en Flavie-Marie-Mathilde Blomme (1876-1956), zusters van notaris René Blomme, en dochters van dokter Charles Blomme, effectief drie ongehuwde tantes Blomme hadden te Lotenhulle, met name Mathilde Blomme (1824-1897), Sidonie Blomme (1836-1921) en Valerie Blomme (1840-1910). Deze afkomst van Lotenhulle verklaart misschien waarom in Tantes (1924) over de tantes Clémence, Estelle en Victoire wordt vermeld: ‘Zij bewoonden met hun drieën een buiten op een naburig dorp en hun rijtuig was voorgereden.’ (VW 3, p. 373, mijn cursivering - B.V.). En verder in de roman: ‘Daar ontwaarden zij reeds het grote dorp met stompe toren waar de Tantes woonden.’ (VW 3, p. 392). Een verwijzing naar de achthoekige romaanse kerktoren van de Heilig Kruiskerk te Lotenhulle? In dat geval woonden de oude Tantes niet in het ‘herenhuis Blomme’ te Nevele, waarin dan misschien wel in Buysses literaire verbeelding meneer Dufour en zijn drie ongetrouwde dochters verbleven alsook de drie juffrouwen Dufour in Zoals het was (1921), die woonden ‘even buiten de kom van het dorp, op het “kasteelken”, een wit gebouw met groene luiken in een mooie tuin.’ (VW3, p. 184). Deze kwestie verdient een veel grondigere studie die echter buiten het bestek valt van deze bijdrage, die beperkt is tot een onderzoek van intertekstuele verbanden. Ik beweer dan ook niet - en vandaar de vermelding van deze noot - dat het concept van Tantes uitsluitend op literaire voorbeelden zou zijn gebaseerd.

[p. 97]

herenboer Kras ten tonele. Constance en Herminie waren ‘twee trotse boerenherendochters’.⁽²⁷⁷⁾ Agnes was nederig en trouwde ondanks groot verzet en jaloezie van haar twee oudere zusters met het hoofdpersonage van deze novelle, de eenvoudige maar artistiek begaafde koewachter Nardje Gijssens, die gelukkig en welvarend werd. Boer Kras was in feite een drinkebroer⁽²⁷⁸⁾ en zijn boerenbedrijf geraakte in verval en door hypotheken bedolven. Juffer Herminie trouwde uiteindelijk ver beneden haar stand en de trotse Constance, hoewel zij de oudste dochter des huizes was, wou liever als jonge dochter sterven dan van haar rang afdalen.⁽²⁷⁹⁾

In Sursum Corda (1894) noteerde Buysse de aanwezigheid in de kerk van ‘de preutse, schatrijke boerenjuffers Pisson’⁽²⁸⁰⁾ maar een echt verband met het werk van Courtmans kan toch niet worden vastgesteld.

Van groter belang voor de mogelijke invloed op de literaire verbeelding van Buysse is een novelle van (opnieuw) de door hem zeer bewonderde doch vroeg overleden tante Rosalie Loveling. De baan der kunst (1874), opgenomen in de eerste bundel Novellen van Rosalie en Virginie Loveling, toont een niet al te fraai portret van de weduwe Mandelier, wier man vrederechter was geweest in de kleine stad die zij nu nog bewoonde. Als ‘modelweduwe’ vertoonde zij veel uitwendige tekenen van rouw en woonde zij nu samen met haar twee kinderen, Elie en Mathilde, en haar twee zusters, Adelaïde en Espérance, de ene ouder, de ander jonger dan zij:

Des namiddags zat zij aan het raam te werken met hare zusters, in gezelschap van haar schetterend kanarievogeltje, dat zich vermaken kon met in het sierlijk kooitje van het ene stokje op het andere te springen, en van de roode vischjes, die zonder ophouden in den glazen waterbol rondzwommen. Aan al de voorwerpen, aan geheel de omgeving zag men, dat hier bekrompene menschen woonden. De drie vrouwen onderhielden elkander over de duurte des levensmiddelen, de buitensporige toiletten der dames, die in

(277) J. Courtmans-Berchmans, Schoone Celia-Vrijheid boven alles-De eerste en laatste liefde-De schuldbrief, 1925, p. 76.

(278) Zoals boer Kneuvels in Buysses Het leven van Rozeke van Dalen.

(279) J. Courtmans-Berchmans, De schuldbrief, p. 117.

(280) VW 1, p. 315.

[p. 98]

hare buurt woonden, en de moeite die men tegenwoordig heeft om zich goede, verkleefde dienstboden aan te schaffen.⁽²⁸¹⁾

Ook in Tantes (1924), eveneens een roman over ‘drie vrouwen’ en ‘bekrompene menschen’, wordt tot driemaal toe beschreven dat de juffrouwen Clara, Adrienne en Edmée zoals gewoonlijk voor hun raam zaten te handwerken.⁽²⁸²⁾ In De baan der kunst (1874) ontwikkelde de zoon Elie een opmerkelijk tekentalent, maar zijn plannen om schilder te worden stuitten op hevig verzet van ‘moeder en de tan ten’. Dankzij de tussenkomst van ‘onkel Silvester’, een broer van zijn overleden vader, kon hij zich niettemin bekwamen. Mevrouw Mandelier werd nu bijna fier op het talent van haar zoon maar de ‘tanten’ keken slechts met tegenzin naar zijn werken en meer dan eens kloegen zij over de kledij van zijn modellen: ‘ja, tante Espérance had zelfs, eens dat hij op reis was, zelve penseel en palet genomen en eenen halsdoek aan een vrouwenbeeld geschilderd’.⁽²⁸³⁾ Enkele jaren later werden in afwezigheid van Elie gesprekken gevoerd tussen zijn moeder en de ‘tanten’ over een voordelig huwelijk voor de jonge schilder: ‘en zij hadden reeds eene rijke, eenige dochter in het oog, die alle dagen vóór haar in de mis zat’.⁽²⁸⁴⁾ Tot ergernis van de drie vrouwen beoogde Elie echter een huwelijk met de dochter van een andere kunstschilder, die hij reeds lang kende. Opnieuw door de tussenkomst van onkel Silvester gaf moeder haar toestemming.

Drie tantes figureren ook in de eerder (in 5.2) al vermelde roman De bruid des heeren (1895) van Virginie Loveling.⁽²⁸⁵⁾ Na de dood van haar ouders, die een herberg hielden aan het St. Pietersplein te Gent,⁽²⁸⁶⁾ kwam Pia Kneuvels onder de hoede van haar drie ongehuwde tantes, Monica, Dorthée en Juliane en haar ongehuwde oom Stant, die - om het familiebezit onverdeeld te behouden - waren blijven samenwonen in het dorp Diependaele, waar zij een grote kruideniershandel uitbaatten.⁽²⁸⁷⁾ Pia kwam terecht in een streng

(281) R. en V. Loveling, Novellen, p. 53-54.

(282) VW 3, p. 388, 424 en 437.

(283) R. en V. Loveling, Novellen, p. 65.

(284) R. en V. Loveling, Novellen, p. 75.

(285) Voor een algemene bespreking van deze roman: P. De Smet, ‘Virginia Loveling vindt een happy-end voor een bruid des heren’, in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap XVIII, Gent 2002, p. 131-139.

(286) V. Loveling, De bruid des heeren, p. 21.

(287) V. Loveling, De bruid des heeren, p. 6.

[p. 99]

katholieke en zeer eentonige omgeving en vereenzaamde.⁽²⁸⁸⁾ Haar horizon was zeer beperkt en stond in fel contrast met de levendige omgeving van herbergen, kermistenten en circussen toen zij bij haar ouders in de stad verbleef.⁽²⁸⁹⁾ Tantes en oom waren bovendien zeer vrekkig; de verteller spreekt van ‘de erfelijke gierigheid der familie’.⁽²⁹⁰⁾ Van het drietal nam tante Monica, de oudste, de leiding. Zij overleefde trouwens haar broer en twee zusters en zij bestuurde de kruidenierszaak.⁽²⁹¹⁾ Haar principiële houding tegenover Pia was hard en onverbiddelijk.⁽²⁹²⁾ Tante Dorthée en tante Juliane hielpen in het huishouden; deze laatste beschermde Pia en nam het soms voor haar op.⁽²⁹³⁾ Maar het meest hield Pia van haar oom Stant, die zich toelegde op het houtsnijwerk.⁽²⁹⁴⁾ Wat de tantes na enige tijd vooral in Pia begonnen lief te hebben was de toekomstige erfgename van al hun schoon, bijeengehouden goed.⁽²⁹⁵⁾

Ook in de volksroman De pauwenschreeuw (1916) van Edward Vermeulen (Warden Oom) komen twee ‘tanten’ of ‘kasteeldamen’ voor: de juffers de Larivière waren zeer rijke, deftige en lelijke (lang geneusd zoals hun vader) oude vrijsters die, wonend in het kasteeltje van hun ouders juist buiten de dorpskom van Klokkezeele,⁽²⁹⁶⁾ hun nichtje Magda, een mat-bleke zenuwzieke schoonheid, opvoedden en haar huwelijkskeuze trachtten te bepalen. Tante Hélène was zeer streng, principieel en standsbewust; tante Juliette was meer vergoelijkend. ‘Tante Hélène, vloog hoog met stand en rang - dat zat van overouds in 't bloed - en zo ze zelve was, zo ook trachtte ze Magda op te leiden.’⁽²⁹⁷⁾ Vermeulen beoogde hier vooral de tegenstelling te schetsen tussen een half adellijke kasteelfamilie, die ten onderging aan egoïsme, misopvoeding en slechte zeden, en een hard werkend en florerend boerengezin, dat verknocht was aan de bodem en uitmuntte in godsdienstzin.

(288) V. Loveling, De bruid des heeres, p. 46.

(289) V. Loveling, De bruid des heeres, p. 20-21.

(290) V. Loveling, De bruid des heeres, p. 39.

(291) V. Loveling, De bruid des heeres, p. 16.

(292) V. Loveling, De bruid des heeres, p. 28.

(293) V. Loveling, De bruid des heeres, p. 16.

(294) V. Loveling, De bruid des heeres, p. 7.

(295) V. Loveling, De bruid des heeres, p. 58.

(296) E. Vermeulen, De pauwenschreeuw. Ego! Ego!, Leuven 1921, p. 5.

(297) E. Vermeulen, De pauwenschreeuw, p. 47.

[p. 100]

10.5 - Tantes in de Europese literatuur

Om in de orde van drie te blijven, beperk ik mij tot een drietal Europese romans waarin ongehuwde, samenwonende tantes een min of meer belangrijke rol spelen.

10.5.1 - In La Regenta (1884) van Clarín (pseudoniem van Leopoldo Alas), ook wel de Spaanse ‘Madame Bovary’ genoemd, is de hoofd-persoon Ana Ozores, de vrouw van een gepensioneerde rechter, die door haar onverwerkte jeugdtrauma's, onbevredigend huwelijk en romantische en mystieke literatuur een rijke maar gevaarlijke fantasiewereld ontwikkelde en geplaagd werd door een aan hysterie grenzende dweepzucht. Aan het verstikkend conformisme van een provinciestad trachtte zij door een geëxalteerde buitenechtelijke liefde te ontkomen.

Nadat haar moeder van eenvoudige afkomst in het kraambed was gestorven en na het onverwacht overlijden van haar vrijdenkende vader kwam Ana Ozores op haar veertiende jaar onder de hoede te staan van haar ongehuwde Tantes Doña Anunciación Ozores en Doña Agueda Ozores, die verbleven in het voorouderlijke herenhuis in het dodelijk saaie provinciestadje Vetusta. De Tantes waren zeer vroom en standsbewust, prentten bij Ana een schuldgevoel in dat bijdroeg tot een onderdrukte seksualiteit, frequenteerden de plaatselijke adel en poogden zelf voor Ana de meest gefortuneerde huwelijkskandidaat te bepalen waarbij zij met sluwe berekening de schoonheid van Ana als lokmiddel gebruikten. In aanwezigheid van derden hechtten zij veel belang aan etiquette maar binnenskamers roddelden zij over alles en iedereen. Doña Agueda was wat dikker, jonger en zachtaardiger dan haar strenge zuster Doña Anuncia. La Regenta verwierf slechts de laatste decennia internationale bekendheid.⁽²⁹⁸⁾

10.5.2 - In het eerste hoofdstuk van The man of property (1906), de eerste roman van de (later zo genoemde) ‘Forsyte saga’ van John Galsworthy, maakt de lezer kennis met drie dames die op een feest van de Forsytes, een ‘upper-middle-class British family’, vlak naast

(298) Clarín, La regenta, vertaald en van een nawoord voorzien door Barber van de Pol en Maarten Steenmeijer, Amsterdam 1992. Over de ‘Tantes’ in deze roman, zie vooral hoofdstuk V, p. 79-103.

[p. 101]

elkaar op een rij zaten, de tantes Ann en Hester, die beiden ongehuwd waren gebleven en Juley, die reeds zeer lang weduwe was. Zij woonden samen in het huis van Timothy, hun zesde, jongste, eveneens ongetrouwd gebleven en mensenschuwe broer, op Bayswater Road.⁽²⁹⁹⁾ In vergelijking met Buysses stugge, autoritaire Tantes, worden deze ‘kleine zielen’ uit het laatste kwartaal van de negentiende eeuw door Galsworthy met mildere ironie getekend. Aunt Ann was de oudste van alle broers en zussen en bezat een onbetwiste leiderspositie. De andere Forsytes, veelal bezitterige egoïsten en opportunisten, krompen ineen voor haar onbuigzaam karakter.⁽³⁰⁰⁾ Haar oprechte liefde voor haar familie wordt echter door Galsworthy óók in termen van eigendom omschreven:

Al hun kleine geheimen, hun ziekten, verlovingen en huwelijken, hoe het hun ging en of ze flink verdienden, dit alles was haar eigendom, haar vreugde, haar leven, daarbuiten lag slechts een vage, geheimzinnige mist van feiten en personen die eigenlijk van geen betekenis waren. (...) en hier klemde ze zich weemoedig aan vast, met een begerigheid die elke dag toenam.⁽³⁰¹⁾

Na haar overlijden in het negende hoofdstuk viel de familie langzaam maar zeker uit elkaar. Niettemin bleef ook in de tweede roman In chancery (1920) het overbemeubelde salon van de twee overgebleven tantes (of groottantes) het centrum waar de talrijke Forsytes samenkwamen om in zeer bedekte termen te spreken over de familieroddels en voorzichtig van elkaar te weten te komen hoe zij hierover dachten.⁽³⁰²⁾ Aan dit familiegebabbel ontleenden de tantes Hester en Juley de zin van hun bestaan. Deze laatste had een rimpelend, pruilerig gezicht, waardoor ze haar voortdurende wrok over het verlies van haar jong gestorven echtgenoot tot uitdrukking bracht. Ze had drie kanaries, de poes Tommy en samen met haar zuster een papegaai: ‘Deze arme schepsels (...) hechtten zich, daar ze inzagen dat ze het niet helpen kon dat ze verzuurd was, in tegenstelling tot de mensen

(299) J. Galsworthy, The Forsyte Saga. Vol. 1, The man of property-In chancery-To let, London 2001, p. 13; Ned. vert. De Forsyte Sage, Utrecht 2004, p. 19.

(300) J. Galsworthy, The Forsyte Saga. Vol. 1, p. 19; Ned. vert. De Forsyte Sage, p. 24.

(301) J. Galsworthy, The Forsyte Saga. Vol. 1, p. 22; Ned. vert. De Forsyte Sage, p. 27.

(302) J. Galsworthy, The Forsyte Saga. Vol. 1, p. 371; Ned. vert. De Forsyte Sage, p. 351.

[p. 102]

hartstochtelijk aan haar.’⁽³⁰³⁾ Zij had de onfeilbare intuïtie om in familieconversaties steeds het verkeerde onderwerp aan te roeren, tot grote wanhoop van Hester die, spaarzaam met emoties en hypocriet-gereserveerder, het gesprek dan in veiliger banen trachtte te leiden.

10.5.3 - In zijn recensie van de in november 2009 verschenen nieuwe Nederlandse vertaling⁽³⁰⁴⁾ van Sorelle Materassi (1934) van Aldo Palazzeschi (pseudoniem van Aldo Giurlani) op de cultuurwebsite Cobra maakt Johan De Haes gewag van ‘een huwelijk tussen Buysse en Couperus’: ‘De ironie waarmee seksuele onderdrukking bij een aantal tantes op leeftijd wordt getekend, doet aan de rijpere Cyriel Buysse denken en de verblindend mooie Remo lijkt uit de Italiaanse droomwereld van Louis Couperus ontsnapt.’⁽³⁰⁵⁾

De drie gezusters Materassi woonden samen in een dorpje nabij Florence. De wilskrachtige Teresa en de artistieke Carolina bestierden een in de verre omtrek befaamd naaiatelier. Zij vervaardigden en borduurden ondergoed en bruidsuitzetten voor aristocratische dames en kazuifels voor de hoge geestelijkheid en één keer een stool voor de Paus zelf die hen daarvoor in audiëntie ontving. Hun grootvader liet destijds het grote huis en de achterliggende boerderij en landerijen na aan hun vader zonder te verhinderen dat deze laatste het ganse familiefortuin bijna helemaal verkwanselde. Maar aan het begin van de roman hadden Teresa, ‘de echte naaister’, en Carolina, ‘die de lingerie borduurde’, door noeste arbeid hun vroegere welstand weer heroverd. Inmiddels was wel het leven aan deze vrouwen, opgesloten in hun burgerlijke angst en waardigheid, voorbijgegaan. Net vijftig als het verhaal in 1918 een aanvang neemt, waren zij oude vrijsters geworden. Alleen op zondagnamiddag delfden zij, zonder er zich van bewust te zijn, hun vrouwelijkheid even op: terwijl de liefdespaartjes onder hun raam passeerden, wisselden de zusters verhalen uit over een amoureus verleden waarvan ze allebei wisten dat het nooit had bestaan.

De derde zuster, Giselda, trouwde al heel jong met een knappe man die haar echter snel in de steek liet. Zij nam weer haar intrek

(303) J. Galsworthy, The Forsyte Saga. Vol. 1, p. 47; Ned. vert. De Forsyte Sage, p. 49.

(304) A. Palazzeschi, Gezusters Materassi, Amsterdam 2009. Een eerste Nederlandse vertaling verscheen in mei 1937 in de Echo-serie van de Amsterdamse uitgever Van Holkema & Warendorf.

(305) J. De Haes, recensie van 3 februari 2010, www.cobra.be.

[p. 103]

bij haar twee oudste zusters en voedde sindsdien haar wrok tegen alle mannen.

Een vierde, lijdzame en onbeduidende zuster huwde een arbeider. Wanneer deze zuster kort na haar man stierf, ontfermden de gezusters zich over hun veertienjarige neef Remo, een jongen van een bedrieglijke serene schoonheid die zijn tantes Teresa en Carolina in verwarring bracht en bij hen heftige gevoelens uitlokte die ze al lang begraven achtten. Naarmate hij opgroeide, bleek Remo meer en meer een gewiekste verleider en manipulator te zijn. Alleen Giselda, die zich al eens aan de schoonheid had verbrand, bleef immuun voor zijn charmes. Teresa en Carolina lieten zich echter steeds verder inpakken door hun neef met zijn ‘instinctieve elegantie’, negeerden het feit dat ze werden gemanipuleerd en daardoor ook opnieuw in financiële moeilijkheden geraakten, in de behoefte de jongen nog meer lief te kunnen hebben. Maar de dorpelingen zagen al van ver aankomen dat de familiegeschiedenis, waaraan de gezusters met zoveel moeite waren ontsnapt, zich zou herhalen.

Wanneer het laatste bezit van de tantes was gehypothekeerd, was deze koe uitgemolken en trouwde Remo met een mooie, rijke dochter van een Amerikaanse pannenfabrikant en vertrok naar New York. Hij liet zijn tantes volkomen berooid en ontredderd achter. Maar hun blinde bewondering voor Remo was, ondanks alles, nog steeds gebleven. Door tussenkomst van Niobe, de dikke, goedhartige en ‘aardse’ dienstmeid, wier slechte ervaringen met mannen niet tot bitterheid hadden geleid, kregen de zusters Materassi een nieuw cliënteel: de volksmensen die zij altijd hadden geminacht. ‘Afstammelingen van een rijk geworden boer, keerden zij naar hun oorsprong terug, geveld door een onontkoombaar lot’,⁽³⁰⁶⁾ zo besluit Johan De Haes zijn recensie.

Veel aspecten van deze tragikomedie doen aan Buysses oeuvre in het algemeen en aan Tantes (1924) in het bijzonder denken: de subtiele ironie, de levensechtheid van de personages, de circulaire structuur, de tragiek van de oude vrijster, de tegenstellingen tussen oud en nieuw (blitse auto's en motorfietsen, beoefening van sporten), de uitwijking naar Amerika. Het laatste hoofdstuk heet ‘Levend begraven’, een motief dat ook in het proza van Buysse en in het bijzonder in

(306) J. De Haes, recensie van 3 februari 2010, www.obra.be.

[p. 104]

De Strijd zijn belang heeft.⁽³⁰⁷⁾ Maar terwijl de tantes van Buysse de dominerende personages zijn, zijn deze bij Palazzeschi het voorwerp van manipulatie, wat hen een meer aandoénlijk karakter geeft.⁽³⁰⁸⁾

(307) Zie hierboven, 9.1. en het in 2012 te verschijnen tweede deel van deze bijdrage.

(308) In dit opzicht is Sorelle Materassi (1934) dan weer vergelijkbaar met het verhaal Lente (1907), waarin het kalme leven van de drie ongetrouwde broers Goetgebuer totaal in verwarring werd gebracht door de overkomst van hun nichtje Leontientje uit Parijs, wier wensen zij allen trachtten in te willigen. Palazzeschi verhaalt dat Remo de kamer kreeg toegewezen die eertijds van de ouders was en die na hun dood geen van de zusters voor zichzelf had willen opeisen zodat hij intact was gebleven (Gezusters Materassi, p. 105). Buysse vertelt dat Leontientje, ondanks aanvankelijk verzet van tante Cordúla, door haar ooms de ‘beste kamer’ kreeg toegewezen (VW 4, p. 1213). De meest filmische scène in dit verhaal is die waarin Standje zwemles gaf aan Leontientje, ‘omgoten door het indiscreet plakkend nachtkleed’, terwijl zijn beide andere broers vol bekoring toekeken (VW 4, p. 1233). In Sorelle Materassi waren Teresa en Carolina in het bijzonder bekoord door een choquerende foto van Remo in zwembroek, die ze na zijn vertrek lieten vergroten tot een meter vijfentwintig hoog en als afbeelding van een mooie jonge god aan de muur van hun atelier hingen (Gezusters Materassi, p. 345-346).

10.6 - Het ‘jonge juffers’-kransje

De ganse stoet van ongetrouwde juffrouwen in De Strijd (1918) is ook een variatie op de jonge juffers uit het verhaal ‘Jonge juffers’-kransje (1904), opgenomen in de bundel In de natuur (1905), die - als enige afwisseling in de doodse eentonigheid van hun alledaags dorpsleven - elkaar twee maal per dag zagen: 's ochtends in de mis en 's avonds in het lof.⁽³⁰⁹⁾

De sterke gelijkenis tussen de drie juffrouwen Van Santen en de drie gezusters Dufour werd al in 10.2.2. aan de orde gesteld. De twee juffrouwen Van Der Veken, dochters van een handelaar, hadden ogen van grote passie en monden van zinnelijke hartstocht en van lijden.⁽³¹⁰⁾ Zij zijn vergelijkbaar met de twee vriendelijke juffers Pector in De Strijd. Juffrouw Adams was de dochter van de welgestelde weduwe van een voorname herenboer.⁽³¹¹⁾ De stand die zij vertegenwoordigde, stemt overeen met die van juffrouw Roozlie Vercoeteren in De Strijd, een gewezen welgestelde boerin.⁽³¹²⁾

(309) VW 4, p. 1153.

(310) VW 4, p. 1153.

(311) VW 4, p. 1153.

(312) VW 2, p. 1002.

[p. 105]

In het derde deel van de roman, wanneer Reinilde op het dorp kwam wonen, werd ook zij in een dergelijk kransje opgenomen:

Net als Meerken ging ze tweemaal daags ter kerke; net als Meerken zag ze vol eerbied en waardering op naar de rijke juffer Pluimsteert, naar de drie juffers Dufour, naar de twee juffers Pector en nog anderen (...). Ze was ook dadelijk lid geworden van de Congregatie van het Heilig Hert; en dat bleek aldra een bron van onuitputtelijk genot te zijn: de leden, allen ongehuwde, meestal rijpe maagden van streng-onberispelijk gedrag, hadden geregelde bijeenkomsten in het klooster en de kerk; zij gingen samen in processies en naar bedevaarten en kwamen ook wel, in intieme omgang, bij elkaar aan huis, zodat Reinildes dagen vol waren, vol van onverdeeld, compleet geluk.⁽³¹³⁾

Buysses literair concept van een ‘jonge juffers’-kransje was trouwens reeds in de kiem aanwezig ten tijde van het schrijven van het tweede deel van zijn onvoltooid gebleven roman De levenskring (circa 1888-1889). Dit kan worden afgeleid uit de tirades van de deurwaarder tegen de bekrompen dorpsmentaliteit:

Niets is hier mogelijk op dit dorp. (...) en de juffrouwen ... ge ziet ze gaan, des morgends naar de mis, des avonds naar het lof en voor het overige van den dag, binnen huis. Met een jongman spreken, hem slechts een goeden dag toesturen, Foei! dat doen ze niet. Wat zouden de menschen niet peinzen dan? Van 's anderendaags reeds, ware het rondom 't dorp bekend dat Mejuffer de die gisteren avond om dat uur met Mijnheer den diene, aan den hoek van die straat alleen heeft staan klappen...⁽³¹⁴⁾

en

En hoe men zich nochtans het leven aangenaam zou kunnen maken, herbegon de deurwaarder, ware men maar het eens om zich te vermaken, verdeelden persoonlijke afgunst, politieke opinie en vooral priesterdwang niet zoozeer de inwoners onder elkaar! (...) en voor de vrouwen dan: de juffrouwen Van Damme, de juffrouwen Delrue, het jong dochtertje van de notaris, mejuffrouw DeBie, het

(313) VW 2, p. 1108.

(314) C. Buysse, De levenskring. Tweede deel, uitgegeven en ingeleid door A.M. Musschoot, in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap VII, Gent 1991, p. 167.

[p. 106]

lief oudste dochtertje uwer geburin, mevrouw Ducatillon Robert, mejuffrouw Vermast, mejuffrouw De Wael en nog wel andere... O! er ware middel van eene heerlijke Sociëteit te hebben (...) O! het buitenleven zou een Eden, een aardsch paradijs kunnen worden.⁽³¹⁵⁾

(315) C. Buysse, De levenskring. Tweede deel, in Mededelingen VII, p. 165-166.

11. De aftakeling van Boerke

11.1. - Wanneer Boerke 's zondags in de herbergen van het dorp in gezelschap van vroegere kennissen en andere boeren verkeerde, trof het hem dat hij niet meer meetelde. Ze beschouwden hem als een oude luxeplant en zagen niet meer op tegen zijn voornaamheid van grote, rijke boer.⁽³¹⁶⁾ In tegenstelling tot Meerken, werd Boerke weldra gekweld door heimwee, zodat hij opnieuw regelmatig, vergezeld door Tibi en steunend op zijn stokje, naar de verafgelegen, mooie boerderij sukkelde.⁽³¹⁷⁾ Onderweg bleef hij staan om de rijkdom van de velden in zich op te nemen waardoor hij zich weer de rijke, sterke boer voelde. Maar eens aangekomen op de hoeve, maakte ook dáár zijn verschijning niet veel indruk meer, wat Boerke zeer teleurstelde. Langzaam aan werd hij bij alles wat de boerderij betrof, achteruitgesteld en uitgeschakeld.⁽³¹⁸⁾

In de winter, met het gure weer, werden deze lange voettochten voor Boerke een echte marteling. Uitgeput, beslijkt of half verkleumd van de koude kwam hij op de boerderij aan.⁽³¹⁹⁾ In het tweede deel van de roman werd Boerke helemaal oud en sukkelachtig. Hij kreeg vooral last met zijn ogen, die bij het minste tochtje wind begonnen te wateren, waardoor zijn blik werd beneveld.⁽³²⁰⁾ Ook geraakte hij nog slechts ten koste van uiterste inspanning tot aan de verre boerderij en was hij reeds tweemaal onderweg blijven steken, uitgeput van krachten, zodat hij weer naar het dorp moest sukkelen zonder de boerderij gezien te hebben.⁽³²¹⁾

(316) VW 2, p. 1014-1015.

(317) VW 2, p. 1015-1017.

(318) VW 2, p. 1018-1020.

(319) VW 2, p. 1022.

(320) VW 2, p. 1068.

(321) VW 2, p. 1070.

[p. 107]

11.2 - Tom Sintobin heeft aangetoond dat in De Vlasschaard (1907) van Streuvels de tanende macht van boer Vermeulen wordt beschreven door het falen van zijn blik en het wankelen op zijn benen.⁽³²²⁾ Dezelfde beschrijvingstechnieken worden beslist ook gebruikt om de onafwendbare neergang te registreren van boerke Biebuijck, die echter in tegenstelling tot de trotse Vermeulen niet tegen zijn lot in opstand kwam door het plegen van een fatale daad. In deze fase van aftakeling doet Boerke, verstokt aan zijn wandelingen naar de velden en de hoeve, uit liefde voor de grond en voor zijn arbeid aan die grond, eerder denken aan Amable Houlbrèque uit het verhaal Le père Amable (1886) van Maupassant en aan de oude Fouan uit La terre (1887) van Emile Zola.

Maupassant typeert de oude Amable al wandelend: ‘De oude man werkte niet meer. Triest als alle doven, verstijfd van pijn, gebogen, kromgegroeid, liep hij steunend op zijn stok door de velden en keek met harde, wantrouwige blik naar de beesten en de mensen.’⁽³²³⁾ Na de dood van zijn zoon Césaire zwierf hij als een dakloze door de streek.⁽³²⁴⁾

Maar Buysse heeft zich bij de neergang van Boerke m.i. vooral laten inspireren door de oude Fouan in La terre (1887), waarin Zola genadeloos beschrijft hoe de oude boer door de vrijwillige afstand van zijn grond aan zijn kinderen volledig ten onder gaat, maar ook hoe desondanks zijn liefde voor deze grond niet kan worden uitgeroeid:

Nu, een jaar nadat zijn land definitief was verdeeld en alle stukken waren getekend, had hij nog slechts één liefhebberij: naar zijn oude akkers komen kijken. Men zag hem daar altijd omheen dwalen.⁽³²⁵⁾

en

Er ging nog een jaar voorbij en Fouan leefde nog steeds, hoewel hij hard achteruit begon te gaan. (...) In zijn mager gezicht was slechts de grote neus te zien. Hij ging steeds meer gebogen lopen en was nu

(322) T. Sintobin, ‘Wie schaft er op de woorden?’, p. 183-186.

(323) G. de Maupassant, Contes et nouvelles. Vol. II, Les contes et nouvelles de Maupassant publiés entre avril 1884 et 1893, Paris 1979, p. 736; Ned.vert.: ‘Vader Amable’ in Het konijn. Alle verhalen 1885-1887, Amsterdam 2002, p. 96.

(324) G. de Maupassant, Contes et nouvelles. Vol. II, p. 746; Ned. vert., Het konijn. Alle verhalen 1885-1887, p. 108.

(325) E. Zola, Les Rougon-Macquart, Histoire naturelle et sociale d'une famille sous le second Empire. Vol. IV, Germinal- L'oeuvre- La Terre-Le Rêve, Paris 1992, p. 871; Ned.vert.: De aarde, Blaricum, 1972, p. 132.

[p. 108]

zo dubbelgevouwen dat er nog slechts een laatste val nodig was om hem in zijn graf te doen storten.⁽³²⁶⁾
(...) want nog steeds had hij belangstelling voor de grond en ging nog vaak naar zijn oude akkers kijken. Op zijn stokken geleund sleepte hij zich langs de velden en bleef soms staan als een oude uitgedroogde boom. Zijn ogen waren zo zwak dat ze de haver niet meer van de tarwe konden onderscheiden. (...) Dan werd hij diep bedroefd dat het land hem niet meer kende.⁽³²⁷⁾

In zijn uitgebreid essay over Emile Zola (1904) noemde Buysse La Terre ‘echt en waar’ en de oude Fouan een ‘hoog-tragisch figuur’: ‘de werker, de zwoeger, de ruwe huistiran, die in zijn hele leven maar één hartstocht heeft gekend, waaraan hij alles: liefde, vrouw, kinderen, gezondheid en geluk heeft opgeoffêrd: “La Terre”...’.⁽³²⁸⁾ Van Vreckem heeft aangetoond dat vooral Schoppenboer (1898) door een aantal verhaalelementen uit La Terre werd beïnvloed.⁽³²⁹⁾ Ook in Schoppenboer slenterde, weliswaar als figurant, een oude, afgetakelde boer, namelijk baas Baetens, traag in de velden rond op een wijze die, explicieter nog dan Boerke in De Strijd (1918), naar de oude Fouan verwijst: ‘Trouwens, sinds de laatste maanden, namen zijn krachten zichtbaar af. Zijn gestalte werd meer en meer gebogen, als getrokken tot de aarde, waarin ze weldra zou verdwijnen.’⁽³³⁰⁾

11.3 - Ook Tibi was, sinds hij met zijn meester op het dorp woonde, een andere hond geworden. Blijkbaar eveneens gedetermineerd door zijn omgeving, was hij deftig en dik geworden en liep hij met lome, stijve passen, alsof hij ook aan reumatiek leed; en ook zijn ogen werden soms troebel en waterig, net of hij door Boerkes kwaal was aangestoken.⁽³³¹⁾ Zoals zijn meester, takelde ook Tibi in het tweede deel van de roman zienderogen af: hij werd oud, met dof wordende ogen en grijs wordende snoet.⁽³³²⁾

(326) E. Zola, Les Rougon-Macquart IV, p. 1028; Ned. vert. De aarde, p. 275.

(327) E. Zola, Les Rougon-Macquart IV, p. 1028; Ned. vert. De aarde, p. 275-276.

(328) VW 6, p. 1192.

(329) P.H.S. van Vreckem, De invloed van het Franse naturalisme in het werk van Cyriel Buysse, p. 183-186.

(330) VW 1, p. 784.

(331) VW 2, p. 1017.

(332) VW 2, p. 1069.

[p. 109]

Dezelfde (lichte) vorm van antropomorfisme werd ook toegepast in Meesterschap (1898) van Virginie Loveling voor wat betreft het hondje Fik, de trouwe metgezel van de oude Boudewijn Velghe (Bouwen), die een verwoede (en verloren) strijd leverde om het meesterschap over de hoeve met Felix, de inwonende man van zijn achternichtje Trezeken:

Fik zat naast hem, heel dicht, in sympathie-gevoel, ook melancholisch, met zijn blindwordende oogen halstarrig naar buiten gericht.
Fik was niet meer de levenslustige hond van eertijds. Zijn haar stond schraal, grijs en borstelig op, hij was stijf, lamlendig en tandeloos. Oud, krachteloos en als zijn meester onderdrukt.⁽³³³⁾

En ook in Schoppenboer werd de oude, versleten baas Baetens op zijn trage wandelingen langs de velden ‘gevolgd als van een schaduw door de oude, afgeleefde hond, die, als op bevel, voort met hem meehinkte (...)’.⁽³³⁴⁾

Het einde van het eerste deel introduceert twee nieuw aangeworven veldarbeiders op de boerderij, die nu door Florimond en Reinilde werd beheerd: de flinke jongeman Oscar, zoon van Pierke Note en het zeer knappe meisje Lena, dochter van Tielde Meules.⁽³³⁵⁾ Hun komst zal de aanleiding zijn tot een reeks dramatische ontwikkelingen, met Florimond in het middelpunt, die het voorwerp vormen van het tweede en derde deel van de roman. Ook hierin zijn weer talrijke intertekstuele verbanden aan te treffen, die in het tweede deel van deze bijdrage zullen worden opgespoord.

(wordt vervolgd)

(333) V. Loveling, Jonggezellen Leven, p. 131.

(334) VW 1, p. 783.

(335) VW 2, p. 1020-1021.