Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap 25

[p. 51]

Euzeke
door Cyriel Buysse
uitgegeven door Anne Marie Musschoot

Inleiding

De roman Levensleer, geschreven door Cyriel Buysse samen met zijn tante Virginie Loveling, verscheen in het tijdschrift Groot Nederland in 1907 onder het pseudoniem Louis Bonheyden en werd in boekvorm pas uitgegeven in 1912 bij Ad. Herckenrath in Gent. In de boekeditie werden de namen van de beide auteurs, met hun pseudoniem, voor het eerst officieel genoemd.

In de Buyssestudie was al lang bekend dat er een toneelbewerking was gemaakt van de roman door Cyriel Buysse en Henri van Daele, auteur van Gents volkstoneel. Deze toneelversie werd opgevoerd in de Gentse Koninklijke Nederlandse Schouwburg op zondag 7 augustus 1922.

Toen deel 6 van Buysses Verzameld werk verscheen (met hierin al het toneelwerk) waren over die toneelbewerking nog geen verdere gegevens beschikbaar. Intussen hebben we wel de hand kunnen leggen op het typoscript van de toneelbewerking door Buysse en Van Daele, die we dan ook integraal hebben gepubliceerd in de Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap XXIII (2007). Daar hebben we er al kunnen op wijzen dat het hele tweede bedrijf wel degelijk van de hand van Buysse zelf is en dat Van Daele voor de rest zijn eigen weg heeft gevolgd: hij heeft het hele gebeuren geënsceneerd vanuit het personage van Euzeke, door hem Uzeke genoemd. Ook de handeling is, kenmerkend voor het volkstoneel van Van Daele, gesitueerd in een ‘poortje’. Het ironiserende gebruik van het Gents-Frans, dat dan weer zo kenmerkend was voor de de roman Levensleer van Buysse-Loveling, was in de bewerking in samenwerking met Van Daele, nagenoeg verdwenen.

In de ‘Inleiding’ bij de editie van de bewerking Van Daele-Buysse (Mededelingen CBG XXIII) hebben we al meegedeeld dat er ook

[p. 52]

een volledige bewerking van de roman is bewaard van de hand van Cyriel Buysse. Het manuscript hiervan is ingeschreven in het AMVC-Letterenhuis te Antwerpen met het nummer 10109 en heeft als magazijnplaats B 995/H (26). Deze laatste gegevens bevinden zich echter niet voorin het manuscript maar op de eerste pagina van het tweede bedrijf. Dit kan er eventueel opwijzen dat het manuscript werd gebruikt voor de bewerking Van Daele-Buysse: hierin is alleen het tweede bedrijf helemaal van de hand van Buysse en juist dit stuk is wellicht uit het geheel van het manuscript gelicht. Opvallend in dit verband is ook deze opmerking in de hand van Buysse zelf, naar het einde toe van het tweede bedrijf: ‘XXX tot hier gecopieerd’ (zie p. 84).

De volledige bewerking van Buysse zelf wordt hierna integraal uitgegeven volgens het manuscript dat, bij nader onderzoek, wél vrij volledig bleek te zijn. Anders dan eerder werd aangenomen is ook het eerste bedrijf volledig bewaard, maar de volgorde van de pagina's was helemaal in de war en diende zorgvuldig gereconstrueerd te worden. Er ontbreekt wel een bladzijde in het derde bedrijf (zie p. 91).

Het resultaat van de reconstructie is de bijna gave toneelbewerking, door Buysse zelf, van de roman, een versie die vrij dicht aanleunt bij de roman maar wel die bijzonderheid heeft dat ze een voor die tijd nogal gewaagde scène bevat, gesitueerd in het befaamde ‘glazen straatje’ ofte het centrum van de hoerenbuurt in Gent. De scène is in het boek aanwezig: ze vormt een onderdeel van hoofdstuk XVI (p. 123-128), maar is in de toneelbewerking een volledig bedrijf geworden. Buysse voegt hier ook een extra dramatische toets in: juist tijdens dit bezoek van Florimond aan de Gentse hoertjes wordt hij geconfronteerd met de zelfmoordpoging van de zwangere Euzeke, die zich probeerde te ‘versmoren’ door aan de Muinkkaai in het water te springen. Euzeke wordt gered. Florimond zal aan het einde van de handeling voor haar kiezen, tegen de wil van zijn moeder in. Net zoals in de roman. In beide gevallen is er dus een happy ending.

Opmerkelijk is verder het zeer uitgebreide eerste bedrijf, waarin Buysse zich volop laat gaan in het Gents-Franse taalspel met uitdrukkingen die, zoals bekend, opgetekend waren ‘uit het leven’ door zijn tante Virginie Loveling. Madame Verpoest, echtgenote van een koolhandelaar in Sint-Amandsberg, spreekt een hilarisch soort Frans waarin Gents en Frans worden vermengd maar waarin ook tal van

[p. 53]

letterlijke vertalingen voorkomen die voor een Franssprekende volkomen onbegrijpelijk zijn. Veel van die zinnen worden letterlijk uit het boek in het toneelstuk overgenomen, zoals bijvoorbeeld: ‘De sproake et son une main, sa gauche, qui reste toujours un peu (zij vond het woord niet) un peu slapkes’ (p. 32); en: ‘Comme ça un vierboterhammeke avec un potse kaffee, ça fait encore dus bien, n'est-ce pas’ (p. 34; vgl. in de toneelbewerking hierna, p. 59, 61). Madam Verpoest heeft het complexloos over een ‘nom de devant’ en een ‘nom de derrière’ en doet ook deze hilarische uitspraak: ‘J'ai touzours elevés mes enfants pour être propres. Tout sur un petit pot. Celui qui est mort n'avait que trois ans, mais il était bien appris. Il pissait par derrière déjà, comme un grand garçon’. Wat ze bedoelt met ‘pisser par derrière’ blijkt even even verder: ‘Je veux dire à la cour’ (p. 69). Als het probleem van het zoeken naar een huishoudster ter sprake komt verwijst ze zonder meer naar de melkboer: ‘celui-là fait des fill’, om aan te geven ‘qu'il s’occupe de places des servantes’ (p. 70).

Even hilarisch als de weergave van de ‘Franse’ woordenschat van Madame Verpoest is de parodie, in het vierde bedrijf, van de Gentse hang naar het optrekken van grootse monumenten. Na de dood van meneer Verpoest - een nogal onbenullige, onbelangrijke man, lid van de ‘Eetmans Club’ - wordt een monument te zijner ere onthuld op het kerkhof aan de Brugse Poort, met een plechtigheid die dank zij de medewerking van talrijke maatschappijen (harmonie, duivenliefhebbers, ‘aanbidders van de teerlingbak’ enz.) alle proporties te buiten gaat. Ook hier speelt Buysse met taal en stijl. Hij voert een ‘Hollandse reporter’ op die hij zeer geaffecteerd laat spreken. Hier zal Buysses vertrouwdheid met het nogal ‘benepen’ Haagse accent zijn behoefte aan een parodie hebben ingegeven. De reporter stelt zichzelf zo voor: ‘Pèrdon Meneer mèg ik mij zelf voorstellen: mijn nèm is Pryyts (Praets) van Blèricum. Ik ben de Belgische correspondent van de Brédèsche Zwendelèr en ik wou grèg uw prèchtige virzen voor mijn blèd opnèmen’ (p. 104). De Blaricumse reporter voor de Bredasche Zwendelaar is een toevoeging aan het toneelbewerking. Het is duidelijk dat Buysse zich heeft ‘geamuseerd’ bij de uitwerking van deze en andere scènes.

Of dit toneelstuk, dat hier voor het eerst wordt gepubliceerd, geschikt is voor een opvoering moet voorlopig nog een vraag blijven. Maar het is hoe dan ook een belangrijke aanwinst voor de kennis van Buysses oeuvre.

[p. 54]

Tekstverantwoording

De spelling van de personages werd eenvormig gemaakt (in kapitalen, met een toegevoegde punt als de naam is afgekort) en ook de leestekens werden stilzwijgend aangepast (meestal is dat: punten en komma's toegevoegd) ter wille van de uniformiteit en de leesbaarheid van de tekst. Ook de regieaanwijzingen zijn consequent gecursiveerd, tussen ronde haken na een naam, zonder haken als het om een apart tekstgedeelte gaat.

Alleen evidente zetfouten en andere onduidelijkheden werden tussen rechte haken in de tekst gecorrigeerd. Aangezien het manuscript een (soms moeilijk leesbare) kladversie is met veel doorhalingen, toevoegingen en weglatingen is er geen enkele poging ondernomen om alle fouten tussen rechte haken te corrigeren. De leestekst is dus een tekst-in-wording, waarvan de laatste leeslaag is weergegeven.