Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap 24

[p. 17]

Van Rozeke tot Het ezelken, wat niet vergeten was
Hoe naturalistisch is het werk van Cyriel Buysse?
door Jacqueline Bel

Indien het choqueren van de burgerij, het doorbreken van taboes en het onverbloemd beschrijven van de werkelijkheid de belangrijkste kenmerken zijn van het naturalisme, dan zouden veel prozawerken van Cyriel Buysse naturalistisch genoemd kunnen worden. Zo laat Buysse in zijn roman Het Ezelken (1910) ‘juffer’ Constance haar broer de pastoor betrappen in de keuken met de mooie jonge dienstmeid Céline:

Niet de koster zoals zij verwachtte, maar meneer de pastoor zelf zat in de keuken, gezellig op twee stoelen uitgestrekt, met een potje koffie in de hand, en om de hoek van de tafel, tegenover hem, Céline, half aangekleed, met blote, blanke hals, de ogen wild, de wangen gloeiend, eveneens met een kopje in de hand. Zij slaakten beiden, als van schrik een kreet, en sprongen overeind, [...]; Céline haalde met een traag, machinaal gebaar, haar wollen borstdoek over haar roomblanke hals dicht. Buiten, achter de nog dichte luiken, in het teerkriekend ochtendlicht, hoorde men luider de ontwakende vogeltjes fluiten.⁽¹⁾ (663)

De beschrijving van een broeierige verstandhouding tussen een priester en zijn meid was ongehoord in het overwegend katholieke Vlaanderen aan het begin van de vorige eeuw. Bij verschijnen deed de roman dan ook een storm van verontwaardiging opsteken.⁽²⁾

Buysse had de clerus immers geschoffeerd door deze bespotting van het celibaat. De auteur suggereert bovendien in zijn roman dat het onder priesters vrij normaal is de gelofte van kuisheid niet al te benepen op te vatten.

(1) Cyriel Buysse: Verzameld werk, deel 2. Brussel: Manteau 1975.

(2) Zie hierover o.m. Joris van Parys: Het leven, niets dan het leven. Cyriel Buysse en zijn tijd. Antwerpen-Amsterdam: Houtekiet-Atlas 2007.

[p. 18]

Wanneer mijnheer pastoor zijn confrères ontvangt op het diner en de mooie, sappige meid Céline de gerechten opdient, worden er grapjes over haar gemaakt. Zijn kuise zuster Constance ziet dit met lede ogen aan.

Het leken, behalve in de kleren, op geen priesters meer, zoals zij daar zaten te eten, te drinken, te roken en te praten; en waarom, telkens als Céline met een schotel binnenkwam, moesten zij allen zo doordringend naar haar kijken; en wat mocht meneer Veraert, de oude, deftige pastoor van Akspoele, toch voor grappigs in 't Latijn gezegd hebben, dat hen eensklaps allen, ook haar broeder, in een proestlach had doen uitbarsten? Zij had het hem niet durven vragen, maar toch wel begrepen dat het op Céline doelde; en zoiets vond zij ongepast, niet waardig voor geestelijken. (638)

In andere passages beschrijft Buysse de inhaligheid waarmee geestelijken achter het geld aanzitten van welgestelde kwezels. Ook dat bespotten van de losse omgang van de gelofte van armoede die iedere katholieke religieus moet afleggen, choqueert, vooral in het katholieke Vlaanderen. Over de verhouding tussen Buysse en zijn publiek heeft Joris van Parys onlangs geschreven in zijn geslaagde biografie van Buysse, waarin diens beledigingen aan het adres van de Vlaamse Beweging en aan het adres van de kerk uitvoerig worden belicht.

In de eerste decennia van de vorige eeuw noemen critici het werk van Buysse naturalistisch. Vaak gebruikten ze ook de term realistisch.⁽¹⁾ Zijn werk viel bepaald niet in de smaak. Het is wellicht veelbetekenend dat het tijdschrift Jong Dietschland het werk van Buysse niet zelf bespreekt, maar een negatieve recensie citeert uit Dietsche Warande & Belfort onder het kopje ‘Noord-Nederlandsche auteurs’. Er blijft niet veel heel van Buysse. De criticus noemt hem

een moderne naturalist [die] houdt van modderrivieren en mestvaalten: hij aast op afval van zonde en zinnelijkheid: zijn zoogenaamde helden en heldinnen zijn zondaars en zondaressen of gekken of monsters, naar zijn eigen smakelijke uitdrukking. [...] wat niet grauw genoeg is, kleurt hij met grijze tinten op, en waar de zon nog doorschijnen kan, dikt hij de nevel tot wolken aan. Dat noemt hij de waarheid in de kunst.

(1) Zie hierover J. Bel: Nederlandse literatuur in het fin de siècle. Amsterdam 1993.

[p. 19]

Jong Dietschland is het eens met dit oordeel.

Dat is raak, maar niet onverdiend. [...] De meeste werken van Buysse zijn inderdaad walgelijk, zedelooze tooneelen en afgrijselijke vloeken lossen malkaar af, of doen veronderstellen dat Vlaanderen een nest is van duivels en duivelinnen. Buysse kan aan Zola niets te benijden hebben. (363-364)⁽¹⁾

Nog in 1927 wordt het werk van Buysse in Vlaanderen integraal afgekeurd in de katholieke Boekengids.⁽²⁾

Eigenlijk is het een vieze taak, te schrijven over een figuur als Buysse en over werk als dat van deze verhollandste Vlaming. We leven echter in een tijd dat we moeten durven harde waarheden te zeggen. [...] Buysse is de type van de perverse dekadent, de cynieke anti-clericalist, de vuilschrijver die aast op passies, de letterkundige die Vlaanderen [...] meer kwaad heeft gedaan dan iemand zich kan indenken. Wie respekt heeft voor zichzelf en rein wil blijven, rake nooit een boek aan van deze auteur.

Buysses taboedoorbrekende romans vinden maar langzaam de weg naar de Vlaamse lezer. Het Ezelken, wat niet vergeten was uit 1910 was tegen het zere been van de clerus, en in Het leven van Rozeke van Dalen komt een verkrachting voor, die garant kan staan voor veel geschokte reacties. Ook in deze roman zegeviert het recht van de sterkste.

Het opmerkelijke is nu dat de twee hier genoemde romans van Buysse in de secundaire literatuur doorgaans niet als naturalistisch worden bestempeld. Anne Marie Musschoot ziet nog wel een naturalistische stroom lopen door Het leven van Rozeke van Dalen⁽³⁾, maar noemt het de roman waarmee Buysse ‘afscheid heeft genomen van het exclusief sombere naturalisme’. Dat klopt: de toon is minder bit-

(1) Jong Dietschland 1900, p. 363-364.

(2) De boekengids 1927, geciteerd naar Karel Jonckheere: Boeketje Buysse, Manteau 1974, p.44.

(3) Anne Marie Musschoot: ‘Cyriel Buysse’ in: Kritisch literatuur lexicon (2000), ‘Cyriel Buysse: Het leven van Rozeke van Dalen’ in Lexicon van literaire werken (1996). Inleiding bij Cyriel Buysse: Verzameld werk deel II, Brussel: Manteau 1975.

[p. 20]

ter en rauw dan in ‘De biezenstekker’ en Het recht van de sterkste. Maar het is het boek daarmee niet meer naturalistisch? Elke van Nieuwenhuyze, die in een recent nummer van de Mededelingen⁽¹⁾ in het voetspoor van Musschoot het naturalisme op een groter corpus van Buysse toepast dan doorgaans het geval is, gaat evenmin in op deze twee romans. Ze worden ook niet genoemd als potentieel naturalistische romans.

Rozeke van Dalen en Het Ezelken worden in de regel gepresenteerd als twee van de vele romans waarin Buysse het rauwe naturalisme uit zijn vroege werk heeft ingeruild voor een milder realisme. Rozeke van Dalen werd zelfs vergeleken met een vita, een heiligenleven⁽²⁾.

De vraag laat zich stellen in hoeverre Het Ezelken en Het leven van Rozeke van Dalen met het naturalisme in verband te brengen zijn. Daarbij besteed ik kort aandacht aan de waarderingsgeschiedenis van Buysse als naturalist. Ook zal ik enkele definities van het naturalisme bespreken. Vervolgens toets ik de twee genoemde werken aan het model van de naturalistische roman dat Ton Anbeek⁽³⁾ heeft ontwikkeld. Waarna tot slot enige concluderende aantekeningen volgen over nut en noodzaak van dit soort genre-afspraken.

(1) Elke van Nieuwenhuyze: ‘Cyriel Buysse en de naturalistische roman in Nederland’. In: Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap XXI (2005), p. 185-281 en XXII (2006), p. 73-146. Ze brengt de volgende werken in verband met het naturalisme: Sursum corda!, Wroeging, mea Culpa, Op 't Blauwhuis, Daarna en Het volle leven.

(2) Geciteerd in de ‘Inleiding’ van Verzameld werk, deel 2, XI.

(3) Ton Anbeek: De naturalistische roman in Nederland. Amsterdam 1982.

Buysse en het naturalisme

Doorgaans wordt het werk van Buysse, vooral uit zijn beginjaren, zoals gezegd naturalistisch genoemd. Hij is voor velen de geschiedenis ingegaan als de Vlaamse schrijver die in 1890 debuteerde in De nieuwe gids met naturalistische verhalen als ‘De biezenstekker’. Daarin trakteerde hij de lezer op sombere en rauwe taferelen van wat tegenwoordig ‘de onderkant van de samenleving’ wordt genoemd. Daarna volgt, in de gangbare opvatting, zijn naturalistische romandebuut, Het recht van de sterkste, in 1893. Een verhaal waarin de verkrachting van een vrouw een belangrijke rol speelt.

[p. 21]

Deze uitspraken over het naturalistische debuut van Buysse kunnen eenvoudig worden aangevuld en genuanceerd. Buysse debuteerde, zoals bekend, al eerder. Voordat hij in het Nederlandse tijdschrift De nieuwe gids publiceerde, had hij in 1885 het vooral komische verhaal Verslagen over de gemeenteraad te Nevele geschreven. Daarin neemt hij de bevolking van het gelijknamige dorp op de hak.

Het is sterk de vraag of zo'n humoristisch verhaal naturalistisch kan worden genoemd. De novelle ‘Het erfdeel van Onkel Baptiste’, gepubliceerd in het Volksbelang van 1885, geldt als zijn eigenlijke debuut. Maar ondanks de waarheidsgetrouwe werkelijkheidsuitbeelding kan het verhaal niet als een proeve van naturalisme worden beschouwd. Maar ook bij het naturalistische karakter van Het recht van de sterkste kunnen vraagtekens gezet worden. Hoe idealistisch is bijvoorbeeld het portret van de zachtaardige en gevoelige Maria in die roman? Past zo'n geïdealiseerd vrouwenportret wel in een naturalistische roman? Buysses latere romans zijn vaak idealistisch of romantisch genoemd, maar Van Nieuwehuyze heeft in navolging van Musschoot een deel van deze romans juist in naturalistisch daglicht geplaatst door uit te gaan van een wat andere omschrijving van het naturalisme.

Het antwoord op de vraag of een boek naturalistisch genoemd kan worden, hangt vanzelfsprekend sterk samen met de gehanteerde definities van het naturalisme. En die lopen door de jaren heen nogal uiteen.

Naturalisme in soorten

De laatste decennia is veel gepubliceerd over het naturalisme - al dan niet in relatie tot het werk van Buysse. Van Vreckem beschreef Buysse in de context van het Franse naturalisme. Daarbij betrok hij niet alleen Zola, de godfather van het naturalisme, maar ook Franstalig Belgische of Vlaamse auteurs, als Camille Lemonnier en Georges Eekhoud. Van Vreckem hanteerde een vrij strikte definitie, die veel romans van Buysse buiten het naturalisme plaatst. Anne Marie Musschoot heeft Buysse in verschillende publicaties in verband gebracht met het naturalisme en zij hanteert een ruimer naturalismebegrip. In haar editie van het Verzameld werk, in haar editie van ‘De biezenstekker’, in haar analyses van Het leven van Rozeke van Dalen en in de Vlaams-Nederlandse literatuurgeschiedenis uit 1984 komen

[p. 22]

uitvoerige passages voor over het naturalisme⁽¹⁾.

Daarnaast zijn onder meer publicaties over Buysse van Van Elslander, Debbaut, Couttenier, Wauters⁽²⁾ en recentelijk de al genoemde Van Nieuwenhuyze van belang. Ook de eveneens aangehaalde Van Parys brengt Buysse in zijn biografie onder meer in verband met het naturalisme. Anbeek⁽³⁾ (roman) en Kemperink (toneel) richtten zich in meer algemene studies vooral op het naturalisme in Nederland. Het voert te ver al deze studies in dit bestek gedetailleerd te behandelen.

In Nederlandse literatuur in het fin de siècle heb ik aandacht besteed aan de receptie van Buysse in Nederland. Uit vele kritieken kan worden opgemaakt dat Buysse daar vanaf 1890 beschouwd werd als een groot schrijver. Wel vonden critici hem over het algemeen over de schreef gaan in zijn romans. Ook werd hij vanaf zijn debuut in De nieuwe gids in verband gebracht met het naturalisme - soms sprak men van realisme. Beide termen werden in de literaire kritiek rond 1900 als synoniem gebruikt. Uit dat onderzoek bleek ook dat veel Vlaamse auteurs rond 1900, zoals Buysse, Streuvels en vele anderen, helemaal functioneerden binnen het Nederlandse literaire systeem. Dat wil zeggen: hun werken werden in Nederland uitgegeven, besproken in de tijdschriften, gekocht en gelezen.

In de verschillende studies en artikelen over het naturalisme worden al dan niet impliciet definities gehanteerd. Daarbij leggen vakgenoten verschillende accenten en kiezen zij van elkaar verschillende invalshoeken. Zo zijn soms contemporaine reacties onderwerp van onderzoek. Speciaal in de literaire kritieken. Recensenten blijken veel uiteenlopende visies te hebben op het begrip naturalisme. Vaak gebruiken zij, zoals gezegd, de term ‘realisme’ als synoniem voor naturalisme.

(1) Ton Anbeek, Anne Marie Musschoot [e.a.] Nederlandse literatuur na 1830. Brussel / Utrecht 1984.

(2) Deze studies worden voor het merendeel uitvoerig toegelicht in de publicatie van Van Nieuwenhuyze.

(3) Anbeek, De naturalistische roman; Mary Kemperink, Nederlands toneel in het fin de siècle. Amsterdam 1995.

[p. 23]

Anderen bestuderen poëticale artikelen van auteurs. Kemperink⁽¹⁾ en Van Bork en Laan geven daar bijvoorbeeld de voorkeur aan. Het is bekend dat die poëticale artikelen van auteurs niet altijd betrouwbaar zijn en zeker niet altijd toepasbaar zijn op hun eigen werk. En ook hier zijn grote verschillen. Zola heeft zich in verschillende geschriften uitgesproken over het naturalisme.⁽²⁾ Hij vraagt bijvoorbeeld om objectiviteit en wetenschappelijkheid, maar gebruikt in zijn romans zulke opvallende metaforen dat men zich kan afvragen of hij zich aan zijn eigen eisen houdt. Maar dit terzijde. Verwey, die zelf geen naturalistisch werk produceerde, was heel ruim in zijn omschrijving van het begrip waardoor zowel Goethe, Flaubert als Zola naar zijn idee naturalisten waren.⁽³⁾ Andere critici waren strikter in de leer, zoals bijvoorbeeld Netscher. Van Deyssel, die Netscher met de grond gelijk maakte en hem het ei noemde dat Zola in de Hollandse duinen had gelegd, stond weer een artistieke variant voor van het naturalisme.⁽⁴⁾

Onderwerp van studie kunnen ook de auteurs zijn die Zola als voorbeeld namen of juist Guy de Maupassant. Deze Franse schrijver wordt vaak in een adem met Buysse genoemd en wordt ook als naturalist beschouwd. Maar hij schreef een heel ander soort proza dan Zola, met veel meer ironie.

(1) Mary Kemperink: ‘Wat wil het naturalisme? Een invulling van het Nederlandse naturalistische concept op basis van poëticale teksten.’ In: F.A.H. Berndsen/J.J.A. Mooij (red), Dit is de vreugd die langer duurt... Opstellen aangeboden aan prof. dr. W. Blok [...]. Groningen 1984. En Twee eeuwen literatuurgeschiedenis. Poëticale opvattingen in de Nederlandse literatuur. Red. G.J. van Bork en N. Laan. Groningen 1986.

(2) Zie hierover o.m. Anbeek: De naturalistische roman.

(3) Verwey: ‘Toen de Gids werd opgericht, deel II’ In De nieuwe gids 1(1886), 171-176.

(4) Van Deyssel: ‘Over literatuur (de heer F. Netscher).’ In Van Deyssel: Verzamelde Werken, Kritieken, 3e dr. z.j.

De romans zelf

Ten slotte kunnen ook de romans zelf geanalyseerd worden. Dit doet Anbeek in zijn studie over de naturalistische roman in Nederland. Hij beschouwt de naturalistische roman onder meer als een reactie op de zogenoemde idealistische romans: boeken met een happy ending - deugd wordt beloond en misdaad gestraft - en ‘voorbeeldige’ personages; romans die een opbouwende moraal hebben en waar-

[p. 24]

in een verteller aanwezig is die het oordeel van de lezer stuurt. Het naturalisme is het tegenovergestelde van dit idealisme. Anbeek onderscheidt op basis van lezing van een hele stapel romans een reeks kenmerken. Niet alle kenmerken hoeven in elke roman aanwezig te zijn. Anbeek is daarbij - in het voetspoor van Wittgenstein - op zoek naar ‘familierelaties’ tussen de boeken. Omdat ik net als Elke van Nieuwenhuyze Anbeek wil gebruiken in het vervolg van dit artikel, noem ik kort de acht kenmerken van de Nederlandse naturalistische roman die Anbeek onderscheidt:

1.	De hoofdpersoon heeft een nerveus temperament
2.	De plot is de geschiedenis van een ontnuchtering
3.	Personages zijn product van determinerende omstandigheden (race, moment milieu)
4.	De auteur heeft kritiek op de (gegoede) burgerij
5.	Er is aandacht voor seksualiteit
6.	De stijl kenmerkt zich door natuurgetrouwe dialogen en écriture artiste
7.	Er is een voorkeur voor de personale vertelwijze, veel passages staan in de erlebte Rede; de verteller als gids verdwijnt en maakt plaats voor een minder goed zichtbare, alwetende vertelinstantie.
8.	Er wordt op verschillende manieren gestreefd naar objectiviteit

Aan de hand van dit rijtje kenmerken, dat Anbeek uitvoerig toelicht, zijn romans relatief eenvoudig te toetsen en als zodanig biedt Anbeek een praktisch model.

Het leven van Rozeke van Dalen

Rozeke van Dalen verschijnt in 1906 (volgens de titelpagina althans) in twee delen in boekvorm, nadat de roman eerst in afleveringen in het Vlaams-Nederlandse tijdschrift Groot Nederland is gepubliceerd.

Het boek beschrijft het leven van de mooie Rozeke van Dalen van haar jeugd tot haar dood. Ze is een zachtaardig en beschaafd boerenmeisje, dat al op jonge leeftijd bevriend raakt met een ‘kasteelvrouwe’ uit haar buurt, die ongeveer dezelfde leeftijd heeft. Ook haar leven volgen we in een tweede verhaallijn.

Rozeke is bevriend met Alfons, een sympathieke, zachtaardige boerenzoon, met een zwakke gezondheid. Ze trouwt met hem, maar

[p. 25]

voor het zover is, wordt ze belaagd door de sterke boerenknecht Smul die haar bijna verkracht. De schaduw van Smul blijft dreigend aanwezig. Het huwelijk van Rozeke en Alfons is gelukkig. Maar met zijn zwakke gezondheid kan hij het boerenbedrijf bijna niet aan. Smul wordt hun knecht en hij runt feitelijk het hele bedrijf. Als Alfons overlijdt, drijft de boerderij helemaal op de knecht Smul. Hij dwingt haar door middel van verkrachting tot een huwelijk. Er volgen gruwelijke jaren waarin Rozeke stelselmatig wordt mishandeld. Tot Smul verdrinkt na een vechtpartij in de kroeg. Daarna leeft Rozeke haar leven uit. Zij verlangt naar de dood waar ze haar geliefde Alfons weer zal zien. In het mystiek te noemen slot volgt de roman Rozeke na haar dood waar zij wordt verenigd met haar twee dierbaren, Alfons en de ‘kasteelvrouwe’: ‘Haar ziel en haar geest, de gelouterde essentie van haar ganse wezen was bij hem en bij haar... haar man en haar vriendin, ... in onverstoorbaar geluk, ... voor altijd,... in het eeuwige....’ (301)

Hoewel dat laatste citaat bepaald niet in naturalistische richting wijst, wil ik toch nagaan in hoeverre dit boek nu past in het genoemde naturalistische kader.

- 1. Het eerste kenmerk van Anbeek, dat van het nerveuze temperament, is niet van toepassing. Rozeke is zachtaardig en zwak. Ze heeft een lichte belangstelling voor religie, maar valt moeilijk nerveus te noemen. Beschouwen we de ‘kasteelvrouwe’ echter als een schaduwfiguur van de hoofdpersoon, dan past deze beter in een pathologisch-naturalistisch profiel. Zij is wél nerveus en sterft zelfs van liefdesverdriet. Vlak voor haar dood bezoekt Rozeke haar. ‘O! wat zag ze er geel en mager uit! wat was ze nog verouderd en afgevallen sinds de dag dat Rozeke haar voor 't laatst op 't hoevetje gezien had!’ (282) En iets verder staat er: ‘Een uitdrukking van grenzeloze droefheid kwam eensklaps als een donkere schaduw over 't magere gelaat van de jonge vrouw. Haar verzwakte ogen schenen zich, als voor een gruwelbeeld, weg te trekken tot in 't diepste van hun holten [...].’

- 2 Rozeke van Dalen kan gekarakteriseerd worden als de geschiedenis van een ontnuchtering, het tweede kenmerk. Na een tijd vol huwelijksgeluk, volgt voor Rozeke een zwaar, mensonterend bestaan. Ook van Rozekes andere dromen, bijvoorbeeld dat een van haar kinderen onderwijzer zou worden of boer, komt niets terecht.

Toch wijkt de roman af van de meeste naturalistische romans omdat voor de neergang eerst mooie momenten uit het leven van

[p. 26]

Rozeke worden beschreven. Dat gebeurt bepaald niet in elke naturalistische roman. Een keerpunt in de roman is het moment waarop Smul doodgaat. In zekere zin een happy ending, althans voor Rozeke.

En wanneer zij zelf sterft heeft zij daar ook vrede mee. Zij verlangt naar de dood, het moment waarop ze verwacht haar eerste man en haar adellijke vriendin weer te zien. Dat lijkt te gebeuren aan het eind. Dit mystieke slot heeft meer weg van een gelukkig eind dan van een ontnuchtering.

Die berusting kent haar vriendin niet. De kasteelvrouwe overlijdt van liefdesverdriet omdat haar man haar openlijk bedriegt. Voor haar is het leven alleen een desillusie. De boodschap lijkt: alle lagen van de bevolking kunnen getroffen worden door het ongeluk.

- 3. De determinerende omstandigheden - het derde kenmerk van Anbeek - zijn vooral in de uitvoerige schildering van het boerenmilieu terug te vinden. Op het platteland en vooral op de boerderij is een sterke man nodig voor het zware werk. Omdat die er na het overlijden van haar man niet is, is Rozeke gedwongen Smul aan te nemen en zijn beestachtigheden te ondergaan. Door omstandigheden móet Rozeke Smul wel aanvaarden.

Erfelijkheid speelt nauwelijks een rol in de roman. Toch is er ook in Rozeke sprake van familiegelijkenissen. Zo hebben alle familieleden van Alfons een zwakke gezondheid. Dat Alfons' longen niet goed zijn is al op eerste bladzijde te lezen. Zijn oude moeder is ziekelijk. Ook het ‘Begijntje’, de zus van zijn moeder, met wie de contacten door Alfons goed worden onderhouden en die voor een erfenis zal zorgen, heeft een slechte gezondheid. Aan haar wordt een lelijk naturalistisch portret gewijd:

Nicht begijntje, kort en dik, het rimpelig gezicht wasgeel en gezwollen onder de witte kap, de doffe ogen fletsblauw, de dikke onderlip suffig kwijlend naar beneden hangend. Een grote, bruine rozenkrans hing over haar ingezakte en platgedrukte borst te schommelen, en zij zuchtte kreunend, alsof dat heel kort eindje steunend lopen haar uitermate had afgemat. (56)

- 4. Het aspect van kritiek op de burgerij is indirect van toepassing: de auteur beschrijft een verkrachting en ander voor zijn tijdgenoten fatsoensnormen overschrijdend gedrag met het oogmerk zijn publiek te schokken. De burgerij als zodanig komt nauwelijks in beeld, op

[p. 27]

een duffe ambtenaar op het stadhuis na. Wel wordt de bekrompen dorpsgemeenschap beschreven. Er wordt veel geroddeld op het dorp over Rozeke omdat ze samenwoont (233). Op het kasteel is de toestand al niet veel beter. De man van de kasteelvrouwe bedriegt haar. Liefde tussen mensen is niet mogelijk, op aarde althans niet, zo luidt de conclusie.

- 5. Seksualiteit speelt in deze roman, die gedomineerd wordt door een verkrachting, een redelijk grote rol. Toch beschrijft Buysse de verkrachtingsscène subtiel en vooral suggestief door deze niet te noemen. Eerder in de roman is er een passage waarin lijkt of Rozeke verkracht wordt. De paarden slaan op hol en Smul de knecht gaat ervan door met Rozeke op de kar. Door het gebonk en gehijg dat beschreven wordt, lijkt het of Rozeke op dat moment verkracht wordt. Dat is niet zo. Ze ontsnapt op het nippertje. De werkelijke verkrachting heeft pas vele jaren later plaats en dan wordt het moment zelf niet beschreven. Ook een van de boerenmeiden wordt het slachtoffer van verkrachting en dan aan haar lot overgelaten. Dierlijkheid is troef in het boerenleven.

- 6. De dialogen zijn natuurgetrouw, zoals het hoort in een naturalistische roman. Tante Begijntje, die belachelijk wordt gemaakt in de roman, vraagt of het jonge paar wel kuis is geweest tot dat moment. ‘- Hét-ulder tot nou toe wel altijd treffelijk gedregen? vroeg ze plotseling, hen om de beurt met haar slappe, fletse ogen enigszins wantrouwend aankijken.’ (57)

Ecriture artiste zoals die voorkomt bij Noord-Nederlandse auteurs - het schilderende schrijven met veel neologismen - ontbreekt bij Buysse. De roman bevat wel uitvoerige beschrijvingen van de natuur, bijvoorbeeld de stormluchten in het eerste hoofdstuk tijdens het slijten. (31) Eerst is het nog mooi weer en is de kerktoren ‘als een fijne naald van grijsgeel steen met gotisch kantwerk van boogramen.’ Op het veld liggen ‘kolossale stapels lichtgroene vlasbundels, waarin hier en daar een meegerukte klaproos als een bloedspat vlekte [...]’.(31) Als het weer betrekt, ziet alles er heel anders uit.

De lucht was intussen bijna zwart geworden. Alles kreeg vreemde, fantastische vormen en kleuren: de rootput lag daar als een donkere, peilloos diepe kuil, de weilanden strekten zich als een vale, dorre vlakte uit, de dichte bomenkruinen langs 't kanaal rezen als sombere heuvelkammen, de kerktoren stond spierwit, ijl, klein en broos als

[p. 28]

een speeltuigje door kinderhanden daar geplaatst, en 't rijpend koren aan de landweg blikkerde met sulfergele golvingen, als wasemden er zwaveldampen uit op. (39)

- 7. De bevoogdende verteller is verdwenen, zoals het geval is in de meeste naturalistische romans en vervangen door een redelijk afstandelijke alwetende vertelinstantie. Verschillende passages staan in de erlebte Rede.

- 8. Objectiviteit en afstandelijkheid kunnen worden bereikt door een natuurgetrouwe afbeelding van de werkelijkheid te geven. De Amerikaanse vrouwen die de jonkvrouw begeleiden op een van haar tochten door de velden worden afstandelijk beschreven.

Zij waren lelijk en mager, met grote mond en vooruitstekende kin, en iets hard-mannelijks in hun stijve, houterige gestalten. Hun rokken waren kort en hun voeten groot [...]. (35)

De objectiviteit kan in de roman worden nagestreefd doordat identificatie wordt tegengegaan. In het verhaal is duidelijk sprake van medeleven met Rozeke. Zij wordt met sympathie beschreven. Maar aan het eind van het verhaal, wanneer ze zeer zwaar is mishandeld door Smul, is er van haar schoonheid weinig over in de beschrijving. Er staan geen tanden meer in haar mond. Haar wang is ontveld. Op die manier wordt een afstand gecreëerd tot de lezer.

Het portret van Smul begint nog redelijk positief. Alfons ziet hem vanaf het begin als de vijand, maar de anderen tonen soms iets van eerbied en bewondering.

[...] en weg was [Smul], in gestrekte pas nu, hangend aan de leidsels die hij ruw op de gebitten snokte, aanhoudend schreeuwend, vloekend, en klappend met zijn lange zweep over de glimmend-gespannen ruggen van de paarden, die trokken en trokken, alsof de dood hen op de hielen zat.
- Nondedju! riep een van de slijters, pal van bewondering. (25)

Als knecht voldoet Smul uitstekend. Hij kan heel goed met paarden omgaan. Hij is sterk en kan hard werken. Tot zover het goede nieuws. Want verder wordt er van Smul niets goeds gemeld. Hij is een sadist, zoals al snel blijkt, niet alleen wanneer hij verkracht of geweld gebruikt. Ook aan het begin van de roman al, wanneer hij Rozeke

[p. 29]

dwingt zo lang met hem te dansen dat ze bijna flauwvalt.

Het portret van Alfons, de man van Rozeke, is zeer positief. Hij is een zachtaardige man die veel van Rozeke houdt. Met als minpunt dat hij berekenend is en uit is op het geld van zijn tante Begijntje.

Een vorm van objectiviteit - al wordt de rekbaarheid van het begrip in deze context misschien wel erg ver doorgevoerd - is dat Rozeke en de kasteelvrouwe elkaar ook in evenwicht houden. Gaat het goed met de een, dan gaat het meestal slecht met de ander en omgekeerd.

Balans

De roman voldoet aan de meeste kenmerken van de Nederlandse naturalistische roman zoals Anbeek die heeft opgesteld. Het slot van de roman, waarin het leven na de dood wordt beschreven, valt uiteraard meteen af, maar herinnert in een bepaald opzicht wel aan een roman als Van de koele meren des doods uit 1900 van Frederik van Eeden. Ook die roman bevat veel naturalistische elementen, maar heeft uiteindelijk een mystiek einde. Ook die roman vertoont de kenmerken van een vita.⁽¹⁾ Vanaf 1900 vertonen veel naturalistische romans deze neiging: in plaats van een ondergang of ontnuchtering aan het eind, volgt een soort oplossing.

Ook een aantal beschrijvingen van Rozeke die erg positief zijn, vallen buiten het naturalistische schema. Dat er vriendschap mogelijk is over de kloof van de standen heen, lijkt meer een ideaal dan werkelijkheid. En het feit dat de misdadiger Smul ‘gestraft’ wordt - hij verdrinkt immers - past misschien niet in het naturalistische plaatje. Maar toch overheerst ook in deze roman, die met enige goede wil als een bewerking gezien kan worden van de debuutroman van Buysse, het recht van de sterkste. Vrouwen zijn in deze roman onderworpen aan beestachtige mannen, of ze nu in het boerenbedrijf leven of elders. Op de boerderij gaat het om verkrachting, in de hogere klasse om bedrog en overspel, totale verwaarlozing en daardoor vernedering van de kasteelvrouw. Buysse beschrijft het landleven, met boeren en kasteelvrouwen, maar het is bepaald geen idylle.

(1) J. Bel: ‘Seks, drugs en ascese. De beproevingen in Van de koele meren des doods. ‘In: Aan de ketting. Verslaving verbeeld. Red. Arko Oderwald, e.a. Utrecht: De Tijdstroom 2008, p. 23-30.

[p. 30]

De uiteindelijke weging of het boek naturalistisch genoemd kan worden of niet, is een kwestie van interpretatie. Rozeke valt wat mij betreft binnen de termen, zij het dat de scherpe kanten van het naturalisme zijn gevijld, vooral omdat het gecompenseerd wordt door idealistische passages. Dat er een naturalistische stroom door de roman loopt, zoals Musschoot al had gesteld, is echter onmiskenbaar.

Het Ezelken, wat niet vergeten was

Dat de clerus een probleem had met Het Ezelken, wat niet vergeten was is te begrijpen. De vrijmoedige beschrijving van geestelijken die het niet te nauw lijken te nemen met hun gelofte van kuisheid en armoede, was op het moment van verschijnen in 1910 een slag in het gezicht van de katholieke kerk.

Het boek beschrijft het leven van een wat chagrijnige ‘oude vrijster’, Constance, die wegens haar kromme rug door de dorpelingen spottend ‘het ezelken’ wordt genoemd. Mooi is ze dus niet, ook omdat ze geen voortanden meer heeft en een grauw gelaat.

Zij was klein en schraal en enigszins misvormd van gestalte. Zij had geen schouders, geen borst, geen heupen, en op haar rug welfde een soort van ronde hoogte, die wel geen bochel was, maar op een bochel geleek. Het gezicht was bleek en lang en smal, met ingevallen wangen, omdat zij geen voortanden meer had, behalve nog drie gele, scheve, buitengewoon lange, op haar onderste kaakbeen [...]. (619)

Eerst is ‘iefer’(juffer) Constance in dienst bij haar broer, die pastoor geworden is op het dorp en die ze adoreert. Maar wanneer ze verdreven wordt door de frisse meid Céline, gaat ze werken bij de kwezel en mannenhaatster Toria Schouwbroeck.

Het dorpsleven wordt in deze roman licht ironisch beschreven.

De roman begint met de plechtige inhuldiging van de nieuwe pastoor, Désiré Vervaecke, Constances broer.

De strenge Constance maant het dienstmeisje met de glinsterende ogen minder uitgelaten te doen - ‘let e-kier op ou respect’ (617). Maar ze is zelf ook dolgelukkig, al laat ze het niet merken. Ze ziet de inhuldiging als háar werk: ‘de bekroning van jarenlange opoffering’ (618). Na de dood van haar moeder had ze haar jongere broer opgevoed, hem

[p. 31]

van haar geld naar het seminarie laten gaan. Ze had hem als een meid gediend in een ver afgelegen dorp waar hij onderpastoor werd, en nu volgde de bekroning: hij werd pastoor in het eigen dorp.

De stoet passeert het huis. Constance kan alleen uitbrengen: ‘Och Hiere! Och Hiere! Da'k ik dat toch nog mag beleven!’ (621) Heel lang zou de pret echter niet duren. ‘Het ezelken’ heeft Céline ingehuurd met de bedoeling haar streng op te voeden tot een goede dienstmeid. Maar al snel heeft Constance de indruk dat er iets broeit tussen het mooie dienstmeisje en de koster en dat kan ze niet accepteren. Zij zegt haar broer dat een van hun tweeën moet verdwijnen uit huis: het meisje of zijzelf. Daarop stuurt de pastoor zijn zuster tot haar verbijstering weg: hij geeft de voorkeur aan de jonge meid.

‘Het ezelken’ zal de rest van haar leven bij een ander moeten werken. Uiteindelijk gaat zij wonen bij juffrouw Toria, die nog bigotter is dan Constance. Ze is zo kuis, dat ze al haar huisdieren heeft laten castreren. Mannetjes en vrouwtjes worden streng gescheiden gehouden opdat er geen ontucht in de dierenhokken zou plaatsvinden.

Een geheel onverwacht huwelijksaanzoek van de koster, met zijn kromme benen misschien niet moeders mooiste maar toch een onverwachte en aantrekkelijke optie voor ‘het ezelken’, slaat Juffer Constance op advies van Juffrouw Toria af. De laatste noemt het een schandelijk aanzoek. Een leven in eenzaamheid met Toria rest ‘het ezelken’.

De koster trouwt een ander, maar hij blijft contact zoeken met ‘het ezelken’, uit liefde voor haar geld. Zo wordt ze peettante van zijn kinderen. Na de dood van Toria erft ‘het ezelken’ een klein kapitaal en vanaf dat moment wordt ze systematisch leeg gemolken door de koster en zijn familie. Hij laat haar een huis kopen voor hem en zijn gezin vlak tegenover haar en langzaam nemen ze de macht over bij ‘het ezelken’, dat af en toe nog wel eens terugdenkt aan dat aanzoek.

Op aandrang van de koster schrijft zij haar testament. Door de intimiderende aanwezigheid van het kostersechtpaar bij de komst van de notaris, durft ze geen geld na te laten aan haar broer, de pastoor. Op haar sterfbed weigert de koster er een dokter bij te halen. Op het laatste nippertje komt broer pastoor nog langs, die de dokter wel roept. Dan overlijdt ‘het ezelken’ alsnog.

Als we Het Ezelken naast de naturalistische meetlat van Anbeek leggen, vallen enkele zaken op.

[p. 32]

- 1. Het pathologische profiel van het zogeheten nerveuze temperament past goed op ‘het ezelken’. De hoofdpersoon Juffrouw Constance is nerveus. Zo loopt zij altijd heen en weer te drentelen, zonder dat duidelijk is waarom. Ze is ziekelijk jaloers op de meid van haar broer, de pastoor, en ze is overdreven religieus. Ook is ze snel onder invloed van anderen: eerst van de bigotte kwezel Toria, later van de op geld beluste koster.

- 2. Het Ezelken is de geschiedenis van een ontnuchtering. De droom van de hoofdpersoon was om haar broer pastoor te zien worden en naast hem te gloriëren. De droom komt uit maar daarna gaat het grondig mis. Ze wordt het huis uitgegooid. Haar broer, de pastoor, geeft de voorkeur aan de jonge meid. Vervolgens verspeelt Constance haar kans op een ‘normaal’ huwelijk met de koster onder invloed van haar vriendin Toria, een welgestelde oude vrijster. Constance wordt uiteindelijk kaalgeplukt door de koster en zijn familie.

Het einde is misschien hilarisch, maar dat neemt niet weg dat het leven van ‘het ezelken’ als een som van teleurstellingen moet worden gezien.

- 3. Bij de determinerende omstandigheden telt opnieuw alleen de omgeving. Over de achtergrond van Constance komt de lezer niets te weten. Wel dat ze zwak is en onder invloed staat van haar omgeving. Eerst trekken de kwezels, in het bijzonder Toria aan het langste eind, daarna de koster en zijn familie.

- 4. De kritiek op de burgerij is in ruime mate in deze roman aanwezig. Vooral de geestelijkheid wordt op de korrel genomen. Het boek schokt de burgerij, zoals ook bleek uit de receptie en het schandaal dat het boek veroorzaakte. De clerus wordt belachelijk gemaakt en voorgesteld als verzameling schijnheilige geilaards.

Kritiek levert de roman ook op de hypocrisie van de kwaadsprekende en burgerlijke Toria, die voortdurend angstvisioenen oproept bij ‘het ezelken’. De bekrompen dorpssfeer wordt eveneens gehekeld.

- 5. Er is veel aandacht voor seksualiteit, maar dan voor de gefrustreerde varianten. Afgezien van wat diepe decolletés en sappige heupen komen er niet veel expliciet seksuele passages voor. Maar de roman gaat over (de onmogelijkheid van) het celibaat, over de gelofte van kuisheid, en als zodanig staat de seksualiteit juist centraal. Niet alleen bij priesters, ook bij geobsedeerde vrouwen. En bij dieren, die van hun kuise baasjes niet aan seks mogen doen. De suggestie van ontucht loopt zo door het hele boek.

[p. 33]

- 6. Natuurgetrouwe dialogen zijn volop te vinden, in dialect. De roman begint er zelfs mee. Écriture artiste - de mooischrijverij - praktiseert Buysse niet, al doet hij zijn best op sommige beschrijvingen. Bijvoorbeeld van de dorpsfanfare. Deze neemt hilarische vormen aan door zijn beeldend taalgebruik.

Daarna kwam de muziek. Met afgemeten, korte passen, de koperinstrumenten in ritmisch maatbeweeg op en neer gaand, de opgeblazen wangen purperrood, de ogen uitpuilend van inspanning, de speknekken als vurig rode kussens over de rand der kragen bultend, speelden de muzikanten een triomfmars. De grote trommel bomde, de schijven kletterden, de tuba's proestten alsof ze gingen barsten, de trombones boerden, de klarinetten kermden, en 't fluitje, dat door een heel klein ventje met een bocheltje bespeeld werd, gilde klaaglijk, daar tussen door om hulp, als een gedrochtelijke dwerg, die door reuzen wordt ter dood gepijnigd. Het volk liep mee en grinnikte, als altijd wanneer de muziek plechtig uitging [...]. (621)

- 7. De alwetende sturende verteller is in Het Ezelken vervangen door een alwetende vertelinstantie. Veel zien we vanuit Constance, ‘het ezelken’, in de erlebte Rede. Ook de beruchte passage waarin de pastoor en Céline ‘betrapt’ worden is gezien door de ogen van ‘het ezelken’. Door dit beperkte perspectief wordt niet duidelijk wat er precies gebeurt tussen de twee.

- 8. De objectiviteit en afstandelijkheid is zeker actueel in de roman. Afgezien van komisch bedoelde beschrijvingen zoals die van de fanfare, worden de mensen en de dingen in het algemeen beschreven ‘zoals ze zijn’, dat wil zeggen weinig geflatteerd. De zieke juffrouw Toria bijvoorbeeld.

[...] zij ging achteruit. Haar grof gezicht, onder de zwartgeverfde haarpruik, werd steeds geler en steeds meer gerimpeld, de grote mond met valse tanden puilde uit tussen de ingevallen wangen en de donkere ogen hadden soms een star-verschrikte uitdrukking, alsof zij angstwekkende taferelen aanschouwde. (708)

Ook het hoofdpersonage, ‘het ezelken’, wordt in al haar lelijkheid getoond. Zij is een bijna monsterlijke vrouw. Ze lijkt wel tachtig, maar blijkt pas tegen de veertig. Bijna tandeloos, met een halve bochel. Ze is jaloers en bekrompen in haar kleine eerzucht.

[p. 34]

Identificatie van de lezer met dit personage ligt niet voor de hand. Toch is haar straf wel zwaar: na alles wat ze voor haar broer gedaan heeft de deur uit gegooid te worden. Ook de foute keuzen die ze maakt in haar leven, wekken mogelijk enig medelijden op. Ze wordt uiteindelijk door iedereen uitgebuit. Net als een echte ezel, natuurlijk.

Balans

Misschien kan men naar aanleiding van deze roman spreken van een verzachte vorm van naturalisme. Zoals ook in Nederland veel teksten na 1900 verschijnen met een niet al te rauw of kras naturalisme, romans en verhalen die een kier openlaten met zicht op de eeuwigheid, een ideaal of een sprankje hoop.

In grote lijnen voldoet Het Ezelken aan de kenmerken van de naturalistische roman die Anbeek heeft geformuleerd. Zo gaat het hier echt om de geschiedenis van de ontnuchtering van een nerveus temperament dat handelt onder druk van haar omgeving.

Het Ezelken lijkt dus een schoolvoorbeeld van naturalisme. De grote afwijking van het model wordt echter veroorzaakt door de onbedaarlijke neiging van Buysse tot ironie. Die spot valt niet te rijmen met bijvoorbeeld de eis van wetenschappelijke objectiviteit die Anbeek kenmerkend acht voor het naturalisme.

Juffrouw Toria Schouwbroek is een karikatuur. Naar de mening van de inleiders van het Verzameld werk, Van Elslander en Musschoot, overdrijft Buysse hier.⁽¹⁾ Het boek bevat hilarische passages die natuurlijk niet passen binnen een naturalistische context waarin objectiviteit wordt nagestreefd. De balans moet toch zijn dat in de roman veel naturalistische sporen aan te wijzen zijn en dat beide vrouwenfiguren passen in een naturalistisch kader.

Het naturalisme wordt vaak gezien als een stroming die vooral tot 1900 actueel was. Wie de blik iets ruimer maakt ziet dat in de jaren twintig en dertig nog steeds bezwaar wordt gemaakt tegen het naturalisme, waarbij vooral de breedvoerige beschrijvingskunst centraal staat. Daar willen veel critici en schrijvers vanaf, maar dat er bij

(1) ‘Inleiding’ bij het Verzameld werk, deel 2, XV: ‘in zijn ridiculisering net iets té karikaturaal.’

[p. 35]

Buysse nog lang naturalistische sporen voorkomen, is dan ook niet zo gek. Hij mengt ze wel met idealistische elementen, het ruwe beeld wordt afgewisseld met mildere taferelen en met humor.

Tot slot

Wat is de zin van een zoektocht in twee romans naar sporen van een literaire stroming als het naturalisme. Literatuur wordt op dit moment vooral in context bestudeerd. Die context kan sterk variëren, kan groot zijn en klein. Literair, biografisch, maatschappelijk, cultureel of politiek. Er zijn in principe geen beperkingen. En elke context waarin een tekst geplaatst wordt, levert weer een andere visie op deze tekst. Elke context fungeert als een ander ‘zoeklicht’ en zorgt dus voor een andere interpretatie of andere accenten bij de interpretatie.

Het naturalisme kan zo'n zoeklicht zijn. Net zoals gender- de vele verkrachtingen in het werk van Buysse vragen daar bijna om. Leg je een tekst van Buysse naast een roman van Streuvels, zijn concurrent in die dagen, dan vallen weer andere aspecten op. Rozeke van Dalen was bijvoorbeeld samen met De vlaschaard van Streuvels kandidaat voor de Vijfjaarlijkse prijs voor Letterkunde in 1910. Dat deze strijd slecht afliep voor Buysse is bekend. Maar Streuvels' De vlaschaard, die na Buysses roman verscheen, lijkt in sommige opzichten wel een herschrijving van het eerste hoofdstuk van Rozeke van Dalen. Daarom kan het zinvol zijn deze teksten naast elkaar te bestuderen, als elkaar context.

Het werk van Buysse kan ook bekeken worden tegen de context van de streekliteratuur. Veel literaire discussies aan het begin van de twintigste eeuw draaiden om de vraag wat de waarde was van deze boerenromans.

In dit artikel draaide het om het naturalisme. Denkt men aan literairhistorische concepten, dan lijkt het naturalisme nuttig als benaming van een literaire stroming. Als gereedschap dat houvast biedt bij de literatuurgeschiedschrijving. De literatuuroverzichten die recentelijk verschenen, de Duitstalige literatuurgeschiedenis van de lage landen en het overzicht onder redactie van Kemperink en Van Boven⁽¹⁾, beste-

(1) E. van Boven en M. Kemperink (bew): Literatuur van de moderne tijd. Hilversum: Coutinho 2006. En Niederländische Literaturgeschichte. Red. R. Grüttemeier und M.Th. Leuker. Stuttgart: Metzier 2006.

[p. 36]

den veel aandacht aan het naturalisme. Het onderscheid maken tussen teksten op basis van gezamenlijke kenmerken, de indeling in stromingen, helpt de literatuurgeschiedschrijver bij het ordenen van de enorme hoeveelheid literatuur en alles wat daarbij hoort. Ook de dwarsverbanden met het wetenschappelijk discours komen zo aan het licht.

Het is aan te bevelen bij het naturalisme als literair- historisch concept uit te gaan van een iets ruimere definitie dan tot nu gangbaar is geweest en op zijn minst twee varianten te onderscheiden. En deze definities zouden ook flexibel of zo men wil, dynamisch moeten worden toegepast. Zo kan een theoretisch model een bruikbaar gereedschap zijn in plaats van een hindernis.

Rozeke van Dalen en Het Ezelken passen, met enige flexibiliteit, binnen een kader zoals het model van Anbeek presenteert. Veel kenmerken blijven overeind, zoals de checklist van Anbeek laat zien. De nerveuze temperamenten, de ontnuchtering, de aandacht voor taboes en seksualiteit, het streven naar objectiviteit.

Overigens kan ook dit model voorzien worden van een kritische bijsluiter: de vraag dringt zich op welke kenmerken essentieel zijn. Bijvoorbeeld het streven naar een objectief beeld van de werkelijkheid, waarbij een voorkeur aan de dag wordt gelegd voor taboeonderwerpen - d.w.z. sloppen, slonzen en slaapkamers - en de auteur zich zoveel mogelijk onthoudt van moraliserend commentaar. Ook de determinerende omstandigheden - de mens is bepaald door race, milieu en moment lijken tot de kern van de naturalistische leer te horen.

En ander punt van kritiek is: doet dit profiel niet alleen recht aan een bepaald soort romans met pathologische nerveuze hoofdfiguren? Op Het recht van de sterkste en ‘De biezenstekker’ - teksten die door velen als naturalistisch gezien worden - past het profiel bijvoorbeeld niet.

Ik heb eerder voorgesteld een onderscheid te maken tussen een pathologisch en een sociaal-naturalisme.⁽¹⁾ Het pathologische naturalisme zoekt aansluiting bij nieuwe ontwikkelingen in de psychiatrie en beschrijft psychologische portretten van nerveuze types - vaak,

(1) J. Bel: ‘Het naturalisme’. In: Bel: Nederlandse literatuur in het fin de siècle. Amsterdam 1993, 280-291.

[p. 37]

maar niet uitsluitend, vrouwen - die lijden aan het leven en in conflict komen met de harde realiteit. Vaak staat één persoon in deze romans centraal en speelt het verhaal in de betere kringen.

In het sociaal-naturalistische proza, staat meestal niet één type centraal, maar wordt een beschrijving gegeven van grotere groepen mensen in hun sociale omgeving. Het accent ligt in deze verhalen en romans niet op de psyche, maar op de uiterlijke beschrijving van het leven. Vaak betreft het boeren, zwervers of arbeiders. De verhalen of romans hebben soms ook een sociaal-kritisch karakter. Deze vorm van naturalisme sluit meer aan bij ontwikkelingen in de sociologie.

In Nederland staan aanvankelijk vooral individuele pathologische gevallen centraal. Te denken valt aan figuren als Eline Vere (Couperus), volgens een van de toenmalige critici ‘een aangekleede zenuw’⁽¹⁾, of Juffrouw Lina (Emants), die zich voor de trein werpt. Ook de wat neurotische Mathilde uit Een Liefde past in het profiel. In de Vlaamse literatuur lijkt de focus aanvankelijk gericht op grotere groepen, vaak uit de lagere klassen. In de eerste werken van Buysse is dat althans het geval.

Maar in de twee romans, Rozeke en Het ezelken, waar het hier om gaat, schetst Buysse juist vrouwenportretten. Portretten van een mooie en van een lelijke vrouw. En deze romans lijken zich te voegen naar de ‘Noord-Nederlandse’, pathologische variant van het naturalisme zoals Anbeek deze definieert.

Dus het nut van werken met een concept zoals het naturalisme is ook dat het een analytisch model levert dat de lezer in staat stelt teksten te interpreteren op een georganiseerde en voor anderen controleerbare wijze.

Tot slot een laatste aantekening. Het werk van Buysse kent als steeds terugkerend thema dat van ‘het recht van de sterkste’: het onderwerp van zijn debuutroman in Nederland. Dit thema keert steeds terug in andere vormen. In Rozeke van Dalen op ‘ouderwetse’ manier, via een verkrachting en fysieke overheersing, maar ook door geestelijke uitputting. Ook Het Ezelken is geheel onderworpen aan de sterkeren die haar omringen. Bij haar gaat het vooral om psychologische overweldiging.

(1) J. Bel, 1993, p 51.

[p. 38]

Buysse lijkt met zijn teksten steeds en vooral illustraties te willen geven van een darwiniaans concept. Dat zien we in het Noord-Nederlandse naturalisme veel minder. Buysse werkt in zijn teksten echter ook met kenmerken van het pathologisch naturalisme (kortweg de beschrijving van de ondergang van een nerveus temperament), dat vooral in Noord-Nederland populair was. Zo laat Buysse zien dat hij een schrijver is die de twee huisstijlen, van Nederland en van Vlaanderen, in zich verenigt.