Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap 21

[p. 7]

‘Au revoir. Ton vieux Clausken’
Cyriel Buysse en Emile Claus, een vriendschap in letteren⁽¹⁾
door Johan De Smet

Een netwerk van vrienden

Het begin van de vriendschap tussen Cyriel Buysse (1859-1932) en Emile Claus (1849-1924) moet rond 1893-1894 gesitueerd worden. Als terminus postquem voor hun vriendschap geldt doorgaans de kennismaking met Camille Lemonnier (1844-1913) ten huize van Claus te Astene - de Villa Zonneschijn - in augustus 1894.⁽²⁾ Buysse had een bijzondere waardering voor de barokke taal van Lemonnier, en maakte dankbaar gebruik van de literaire status van de Brusselaar om zelf te trachten een plaats in de Belgische Franstalige letteren te verwerven.⁽³⁾ Dat Claus voorheen geen rol van betekenis speelde in Buysses leven, is ook af te leiden uit zijn briefwisseling van dat ogenblik. Wanneer de redactieleden van Van Nu en Straks hun vrienden

(1) Prof. dr. Anne Marie Musschoot was zo vriendelijk mij de fotokopieën te bezorgen van de brieven van Emile Claus aan Cyriel Buysse, bewaard in de Vakgroep Nederlandse Literatuur van de Universiteit Gent. Hierbij wil ik haar hartelijk danken voor dit genereuze aanbod, alsook voor haar minutieuze lectuur van dit opstel. Een woord van dank komt ook Buysse-biograaf Joris van Parys toe, die steeds bereid was nadere toelichtingen te geven over Buysses familie- en kennissenkring. Daarenboven brachten drs. Bruno Fornari en dr. Hans Vandevoorde waardevolle correcties en suggesties aan.

(2) Cyriel Buysse 1859/1932: album samengesteld ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van zijn overlijden, Gent 1982, p. 37. Sinds 1882 bewoonde Claus het oude jachtpaviljoen te Astene. De site, gelegen aan de Leie en bestaande uit een woonhuis, een groot atelier en een ruime tuin, vormde het onderwerp van verschillende schilderijen, pastels, tekeningen en lithografieën, waarbij zowel de door Charlotte Claus-Dufaux' (1862-1952) gekoesterde bloementuin als de gebouwen, centraal staan.

(3) Zie hierover onder meer P.H.S. van Vreckem, De invloed van het Franse naturalisme in het werk van Cyriel Buysse, Brussel 1968, p. 156 e.v.; ‘Cyriel Buysse. Brieven aan familieleden. II. Auguste en Albert Buysse’, uitgegeven door Antonin van Elslander en Anne Marie Musschoot, in: MCBG II (1986), p. 47 en 48 noot 3; Joris van Parys, ‘“Toute la Flandre est en lui”. Cyriel Buysse en de Franstalige Vlaamse literatuur’, in: MCBG XIV (1998), p. 12 e.v.

[p. 8]

Cyriel Buysse, Charles van der Stappen (gezien op de rug), Camille Lemonnier en twee dames verscholen achter een paraplu. Foto van Emile Claus (?) (AMVC, inv. nr. 121987/49).

en familieleden probeerden te verleiden om een abonnement te nemen op het tijdschrift, is het opvallend dat Buysse in de briefwisseling aan bijvoorbeeld Emmanuel de Bom (1868-1953) nergens melding maakte van Claus.⁽⁴⁾ Dat Claus toch een abonnement nam op het tijdschrift, en abonnee zou blijven tot het laatste nummer in 1901, is wellicht eerder te verklaren door zijn vriendschap met De Bom, zoals Buysse een van de stichters, of met Henry van de Velde (1863-1957), vormgever van het tijdschrift, die Claus sinds de jaren 1885-1886 kende.⁽⁵⁾

(4) Cyriel Buysse aan Emmanuel de Bom, Nevele 21.10 en 22.11.1892 (AMVC, inv. nr. 63061/20a en 23). Zie ook J. Paul Lissens, ‘Cyriel Buysse en Van Nu en Straks. Naar aanleiding van een brievenpublikatie’, in: MCBG VI (1990), p. 7-19.

(5) Claus' band met Max Elskamp (1863-1957) speelde mogelijks een rol (zie: Johan De Smet, Emile Claus 1849-1924, Gent-Antwerpen-Brussel 1997, p. 21). Zie verder: Kasboeken abonnenten (AMVC, inv. nr. V 14771).

[p. 9]

Buysse zelf stelde de eerste kennismaking met Claus voor als een toevallige ontmoeting in de zomer van 1894:

Het was langs een eenzamen landweg, tusschen de afgemaaide korenvelden. [...] Daar naderde een groepje menschen in dat heerlijk en teere landschap. [...] Het waren drie dames en drie heeren. [...] De reusachtige dame in groenen rok en fel-oranje blouse was de vrouw van den beeldhouwer Van der Stappen;⁽⁶⁾ en het kleine, rond, dik mannetje, dat op een aangekleed zwijntje leek, was Van der Stappen zelf. De sterk gepoeierde dame met witten hoed en rose blouse was de vrouw van den beroemden romanschrijver Camille Lemonnier; en de flinke man met vierkante athleten-schouders in kort blauw jasje en wit-linnen pantalon was Lemonnier zelf. De jongere dame in witte mousseline met blauwe mouches was mevrouw Emile Claus; en de fijne, magere man met levendige gebaren was Claus zelf; mijn toekomstige broeder-in-Vlaanderen.⁽⁷⁾

Buysses herinneringen uit 1924-1925 aan de man die hem de weg vroeg naar de dichtste bakkerij - ‘Die dames zouden gaarne wat koekjes koopen’⁽⁸⁾ - doen echter de werkelijkheid geweld aan. Zo is in de briefwisseling uit november 1894 tussen Cyriel Buysse en zijn oom Auguste Buysse (1832-1920) sprake van de eerste ontmoeting met Lemonnier. De schrijver zegt letterlijk: ‘Cet été j'ai fait, chez un ami, la connaissance de l'écrivain Camille Lemonnier [...]’.⁽⁹⁾ Buysses

(6) Charles van der Stappen (1843-1910), Belgisch beeldhouwer. Exposant bij Les XX en La Libre Esthétique. In 1895 portretteerde Van der Stappen Emile Claus in een bas-reliëf, bewaard in een zijmuur van Villa Zonneschijn. Zie Johan De Smet 1997, p. 27 (zie hiervóór noot 5).

(7) Cyriel Buysse, Emile Claus. Mijn broeder in Vlaanderen, Gent [1925], p. 10-13. (VW6, p. 1206-1208).

(8) Idem, p. 12 (VW6, p. 1208).

(9) Cyriel Buysse aan Auguste Buysse, Nevele 10.11.1894. Geciteerd in: Antonin van Elslander en Anne Marie Musschoot ed. 1986, p. 47 (zie hiervóór noot 3). Buysses biograaf Joris van Parys stelt dat beiden ‘pas jaren later’ - ten vroegste na 1906 - ‘“Broeders in Vlaanderen” worden. In 1906 schrijft Claus nog steeds “Mon cher Buysse”; in 1916 spreekt hij hem aan met: “Mon bon Cyriel”’, in: Joris van Parys, ‘Niet van Straks (1894-1895)’, in: MCBG XVIII (2002), p. 29. Hun hartelijke omgang moet echter eerder gesitueerd worden, zoals verder zal blijken uit brief 1 en 2. Zo reisde Buysse in het voorjaar van 1897 vanuit Den Haag naar Antwerpen om er de Claus-tentoonstelling te bezoeken. Daarnaast schetste Buysse het ontstaan van het schilderij Koeien doorwaden de Leie uit 1899 (Brussel, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, inv. nr. 3584) in Emile Claus. Mijn broeder in Vlaanderen p. 29-30 (VW6, p. 1221). Waarschijnlijk was hun gezamenlijke reis naar Frankrijk in het voorjaar van 1911 wel de katalysator van hun ‘broederlijke’ vriendschap (zie hierna brief 6, met aanhef ‘Emile’).

[p. 10]

omschrijving ‘chez un ami’ laat aan duidelijkheid niets te wensen over, zodat de kennismaking tussen Buysse en Claus dus in de eerste helft van 1894 geplaatst moet worden, of mogelijks zelfs vroeger, misschien ten huize van Buysses tante Virginie Loveling (1836-1923) te Nevele. In het najaar van 1893 maakte Loveling kennis met het echtpaar Claus.⁽¹⁰⁾ Wanneer ze eind januari 1894 hun nieuwjaarwensen beantwoordde, wordt duidelijk dat ook Buysses neef Julius Mac Leod (1857-1919) op dat ogenblik reeds tot Claus' kennissenkring behoorde.⁽¹¹⁾ Als blijk van zijn vriendschap met Loveling droeg Claus in februari 1894 een aquarel aan haar op, geschilderd te Nevele.⁽¹²⁾

In 1895 stelde Buysse zijn relatie met Claus op eenzelfde hoogte als zijn vriendschap met Lemonnier en Maurice Maeterlinck (1862-1949).⁽¹³⁾ De auteur gaf daarvan duidelijk blijk door elk van de drie korte verhalen die hij in de vijfde jaargang van het symbolistische Gentse tijdschrift Le Réveil publiceerde, aan een van de drie vrienden op te dragen.⁽¹⁴⁾ Aan de groep van Le Réveil is ook een van de vroegste avondlijke uitstappen te linken, die Buysse in het gezelschap van Claus ondernam. Naar aanleiding van een - volgens Buysse - door de groep georganiseerde tentoonstelling waren op ‘een winteravond’ ook Charles Doudelet (1861-1938), Grégoire Le Roy (1862-1941), Charles Van Lerberghe (1861-1907), Emile Verhaeren (1855-1916) en Maurice Maeterlinck van de partij. Twintig jaar later was Buysse vooral het afscheid tussen Claus en Verhaeren bijgebleven:

(10) Ludo Stynen, Rosalie en Virginie. Leven en werk van de gezusters Loveling, Tielt 1997, p. 215.

(11) ‘De verleden week heb ik willen uitgaan voordat ik gansch hersteld was en zit nu weder hervallen op mijn kamer. Mac Leod en zijn vrouw zijn genezen (...)’, in brief van Virgine Loveling aan Emile Claus en Charlotte Claus-Dufaux, Gent 25.1.1894 (Deinze, Museum van Deinze en de Leiestreek). Geciteerd in Joris van Parys 2002, p. 7 (zie hiervóór noot 9).

(12) Joris van Parys 2002, p. 29 (zie hiervóór noot 9).

(13) De vriendschap Buysse-Maeterlinck ging vermoedelijk terug tot de winter 1890-1891, zie: Cyriel Buysse 1859/1932, 1982, p. 29.

(14) Buysse publiceerde Petits Contes in het juli-augustusnummer van Le Réveil. Achtereenvolgens droeg hij ‘Le Cheval’ op aan Camille Lemonnier, ‘Le Baptême’ aan Emile Claus en ‘Le Garde’ aan Maurice Maeterlinck. De verhalen werden vervolgens in het Nederlands gebundeld in Uit Vlaanderen (1899) (VW7, p. 785-798). Zie ook Antonin van Elslander, Cyriel Buysse. Uit zijn Leven en zijn Werk. II, Antwerpen 1961, p. 20. Het tijdschrift Le Réveil, opgericht in 1891, verscheen tot 1896 onder de bezielende leiding van Buysses en Maeterlincks jeugdvriend Albert-Frédéric Guequier (1870-1901).

[p. 11]

Le Réveil: juli-augustus 1895. Kaftontwerp van Théo van Rysselberghe, fotomechanische druk, 233 × 142 mm (UGCB, inv. nr. G 014543).

[p. 12]

[...] ik zie nog de geweldige gebaren waarmee Verhaeren, na afloop van de plechtigheid, zijn oude vriend bij zich trachtte te houden. Maar Claus, die buiten woonde, wilde volstrekt weg, moest absoluut zijn trein halen; en daar stonden die twee 'n ogenblik wild-gesticulerend onder een straatlantaren: Verhaeren met zijn beide, lange, schrale grijp-armen om Claus' mager middel geslagen; en Claus zich kronkelend en zich eindelijk loswringend, waarop hij dadelijk in de richting van 't nabije station wegholde, nog even schichtig, met zijn priemende ogen omkijkend, of de ander hem niet achtervolgde.⁽¹⁵⁾

In de volgende twee decennia bleef de schilder in Buysses geschriften opduiken, als actief figurant in Buysses reisverhalen bijvoorbeeld, of eenvoudig als opdrachtnemer van een toneelstuk, en, uiteindelijk, in 1925, als onderwerp van een aparte Studie.⁽¹⁶⁾

Nadat Buysse zich in September 1896 na zijn huwelijk met weduwe Nelly Tromp-Dyserinck (1863-1944) in Den Haag vestigde, hield de geografische afstand geen scheiding tussen de vrienden in.⁽¹⁷⁾ Enerzijds ging Buysse reeds in 1898 op zoek naar een zomerresidentie in de Leiestreek - en met die optiek huurde hij in 1899 het ‘Maison rose’ te Afsnee -, zodat de vrienden tijdens de lente- en zomermaanden relatief dicht bij elkaar woonden.⁽¹⁸⁾ Anderzijds volgde hij Claus vanuit Den Haag. In februari 1897 kondigde hij aan zijn broer Arthur

(15) Cyriel Buysse, ‘Herinneringen aan Emile Verhaeren’, in: De Telegraaf, 19 december 1916 (VW7, p. 221-222). Zie ook: Joris van Parys 1998, p. 21 (zie hiervóór noot 3). In de kunsthistoriografie wordt nergens verwezen naar een tentoonstelling georganiseerd door Le Réveil. Het tijdschrift zelf maakte geen melding van een dergelijk initiatief. De tentoonstelling, volgens Buysse te situeren in 1896-1897, werd door de auteur verder niet gespecificeerd. Misschien is Buysses herinnering te linken aan de tot nog toe enige bekende brief van Charles Doudelet aan Emile Claus, geschreven in april 1899. Hierin vroeg de Gentenaar: ‘Pourriezvous arranger votre visite pour le courant de cette semaine-ci? Nous aurions alors l'avantage de pouvoir nous y rendre en Société de Maurice [Maeterlinck] qui désire vivement vous accompagner.’ (Charles Doudelet aan Emile Claus, Gent 4.4.1899, AHK, Fonds Carlo Vullers, inv. nr. DN: D - F). In de brief wordt de rest van het gezelschap (Buysse, Le Roy, Van Lerberghe en Verhaeren) echter niet vermeld.

(16) Claus speelde zowel in Per auto (1913) als in De lautste ronde (1923) een grote rol. Buysse droeg de satirische eenakter Sususususut! (1921) op aan de kunstenaar (VW6, p. 867-883). In 1925 publiceerde Buysse uitgebreid over hun vriendschap in Emile Claus. Mijn broeder in Vlaanderen [1925] (VW6, p. 1204-1250).

(17) Het echtpaar Buysse-Dyserinck vestigde zich in Den Haag, in de Laan van Meerdervoort nr. 11.

(18) Cyriel Buysse 1859/1932 1982, p. 48-49.

[p. 13]

Buysse (1864-1926) een bezoek aan Claus' individuele tentoonstelling in de Verlatzaal te Antwerpen aan.⁽¹⁹⁾ Ook de zwangerschap van Nelly Buysse en de nakende geboorte van René Buysse (1897-1969) in de zomer van 1897 gaven aanleiding tot hartelijke briefwisseling tussen de vrienden.⁽²⁰⁾

Hun onderlinge briefwisseling is evenwel niet zo uitgebreid bewaard gebleven.⁽²¹⁾ Enkele biografische sprokkels daargelaten zijn we dus over hun vooroorlogse omgang minder goed ingelicht.

De hartelijke relatie met Camille Lemonnier was een belangrijke factor in hun jarenlange camaraderie. Zo werd de Parijzenaar Léon Bazalgette (1873-1928) nog voor het midden van de jaren 1890 lid van de vriendenkring, waarschijnlijk via Lemonnier.⁽²²⁾ Het vriendennetwerk rond Bazalgette behelsde trouwens met Georges Eekhoud (1854-1927) en Emile Verhaeren nog wel meer gemeenschappelijke Belgische vrienden van Claus (en Buysse). Het is niet evident om te reconstrueren hoe de vriendenkring zich uitbreidde, en wie juist wie introduceerde. Feit is wel dat Buysse en Claus in de loop der jaren tal van kennissen gemeen hadden, van Ary Delen (1883-1960), Isidoor Opsomer (1878-1967) en Claus' leerlingen Anna de Weert (1867-1950) en Jenny Montigny (1875-1937),⁽²³⁾ tot de boven vermelde

(19) Cyriel Buysse aan Arthur Buysse, Den Haag 19.2.1897, in: ‘Brieven van en aan familieleden. III. Louis, Cyriel en Nelly, Arthur en Alice Buysse, Pauline en Virginie Loveling’, uitgegeven door Anne Marie Musschoot en Joris van Parys, in: MCBG XX (2004), p. 16. Voor de tentoonstelling zie: Johan De Smet 1997, p. 265 (zie hiervóór noot 5). Uit een brief aan Claus van 3 maart 1897 blijkt dat het echtpaar Buysse de reis vanuit Den Haag wel degelijk zou maken. Tenminste, Buysse zou zijn echtgenote trachten te overtuigen (zie hierna brief 1).

(20) Cyriel Buysse aan Charlotte Claus-Dufaux, Haarlem 5.8.1897 (zie hierna brief 2).

(21) Maar een klein deel van Buysses briefwisseling wordt in openbaar bezit bewaard. Een belangrijk deel ervan bevindt zich (in fotokopie) in de Vakgroep Nederlandse Literatuur van de Universiteit Gent. Anderzijds stelt Buysses biograaf Joris van Parys 1998, p. 21 in dit verband: ‘voor Buysse was en bleef brieven schrijven een lastig karwei’ (zie hiervóór noot 3). De briefwisseling aan Claus wordt bewaard in het AHK te Brussel en het AMVC te Antwerpen, en is verder over privé-verzamelingen verspreid.

(22) Van Buysse verscheen in juli 1896 de novelle ‘Les mauviettes’ in het Parijse Le Magazine International van Léon Bazalgette, zie: Anne Marie Musschoot, ‘Inleiding’, in VW7, p. XXIX-XXX en p. XLII; Joris van Parys, ‘Verre neven, naaste vriend. Cyriel Buysse, Frans Masereel en hun Franse vriend Léon Bazalgette’, in: MCBG XIII (1997), p. 19.

(23) Anna de Weert-Cogen illustreerde het aan haar opgedragen ‘In de natuur’ dat Buysse in 1901 in het Haarlemse tijdschrift Woord en beeld publiceerde (VW4, p. 1047-1193). De Weerts moeder Clara Cogen-Ledeganck (1845-1898) was goed bevriend met Virginie Loveling; zelf was De Weert een schoolvriendin van Buysses zuster Alice (1868-1963). Sinds ca. 1895 had De Weert een buitenverblijf en atelier te Afsnee, het Hof Ter Neuve. Een portret in ets van Jenny Montigny nam Buysse als coverillustratie voor Mijn broeder in Vlaanderen. Sinds 1904 bewoonde Montigny het huis ‘Rustoord’ te Deurle, vlakbij Buysses Molenberg (Voor De Weert zie: Emmy en Raf Steel, Anna de Weert ‘Dame de Ter Neuve’ 1867-1950, Gent 2001; voor Montigny zie: Marie-Hélène Wibo, ‘Jenny Montigny, une femme, un peintre, in: Jenny Montigny 1875-1937. Lumières impressionnistes, tent. cat., Charleroi 1997-1998, p. 7-27).

[p. 14]

Gentse hoogleraar Julius Mac Leod en Maurice Maeterlinck. Claus ging ook bijzonder hartelijk om met enkele dichte familieleden van Buysse, bijvoorbeeld met zijn neef de schilder Georges Buysse (1864-1916), en zoals eerder vermeld zijn broer Arthur Buysse en zijn tante Virginie Loveling.

Doorgaans bracht Camille Lemonnier tijdens de zomermaanden enkele dagen in Astene door.⁽²⁴⁾ Tijdens zijn verblijven in Villa Zonneschijn toog hij steevast aan het werk.⁽²⁵⁾ Buysse getuigde als volgt:

't Was droevig weer: het mistte en het regende. Van wandelen kon geen sprake zijn. 't Was weer om te werken. Lemonnier wilde werken. Hij was van plan een roman te schrijven uit het Vlaamse landelijk leven. Maar de ambiante stemming was en bleef een grijze en een treurige, en hij wilde een boek schrijven vol licht en zon en tederheid van lijn en kleuren. En eensklaps vroeg hij de meester: ‘Claus, wil je eens ál je schilderijen voor mij ten toon stellen?’ Claus lachte, maar voldeed aan het verzoek. Uren en uren, dagen en dagen, bleef Lemonnier starend, peinzend en ... werkend in het ruim atelier vol licht-stralende schilderijen. En zo werd geboren een der mooiste boeken van het landelijk Vlaams leven, die ooit geschreven zijn: Le Vent dans les Moulins!⁽²⁶⁾

(24) Zie onder meer brieven van Cyriel Buysse aan Camille Lemonnier, Afsnee 6.1902 en Den Haag 10.2.1908 (Elsene, Musée Camille Lemonnier; fotokopieën in VNL)

(25) Lemonnier stelde in dit verband: ‘Les jardins, le verger, l'abri spacieux des châtaigniers furent maintes fois mêlés à mon propre labeur: j'y commençai la Fin des Bourgeois, l'Arche, le Petit homme de Dieu; les paysages que j'avais sous les yeux composèrent le décor de l'Ile vierge et du Vent dans les moulins.’, in: Camille Lemonnier, Emile Claus, Brussel 1908, p. 17. Zie ook: Camille Lemonnier, Une vie d'écrivain. Préface et notes de Georges-Henri Dumont, Brussel 1994, p. 266, 271, 272.

(26) Cyriel Buysse, ‘Tentoonstelling Emile Claus’, in: Catalogus der tentoonstelling van schilderijen en teekeningen van Emile Claus, tent. cat., Amsterdam 1911 (VW7, p. 191). In Van een verloren zomer (1917) herhaalde Buysse hetzelfde verhaal. Alleen plaatste Buysse daarin de vraag van Lemonnier aan Claus tijdens het schrijven van Le Vent dans les moulins (VW6, p. 390). In een questionnaire van Edmond Picard uit 1903, stelde Lemonnier de inspiratiebron voor Le Vent dans les moulins als volgt voor: ‘La pays balsamique et tonifiant de Claus, ma vie, mes songes, mes joies là, dans la maison amie, près du coeur de mes hôtes fraternels’, in: Camille Lemonnier 1994, p. 272 (zie hiervóór noot 25). Zie ook Camille Lemonnier 1908, p. 17 (zie hiervóór noot 25). Ook Bazalgette zag Le Vent dans les moulins als ‘un livre de paysagiste. Evoqués en une langue attendrie, émue, intime, les petits villages voisins de la Lys nous apparaissent dans leur pittoresque et claire silhouette. L'être humain n'esr ici qu'une parcelle du paysage parmi lequel il se fond. C'est la terre qui domine, et la rivière, l'atmosphère, la prairie.’, in: Léon Bazalgette, Camille Lemonnier (Les célébrités d'aujourd'hui), Parijs 1904, p. 34. Nadat Lemonnier hem Le Vent dans les moulins opstuurde, reageerde Buysse met veel ontzag op deze attentie: ‘Je le trouve très très beau, je tiens à vous le dire d'abord et avant tout. J'en ai parlé avec Claus, déjà à deux reprises, et nous sommes unanimement heureux que vous l'ayez écrit, puisque, tout en traitant un même sujet, il diffère à totalement du mien.’ Cyriel Buysse aan Camille Lemonnier, Afsnee 25.8.1902 (Elsene, Musée Camille Lemonnier, fotokopie in VNL). In de aanhef sprak Buysse Lemonnier aan met ‘Cher Maître’. Met ‘il diffère à totalement du mien’ verwees Buysse misschien naar het aan Maeterlinck opgedragen Te lande (1900) of het toen recent verschenen Van arme menschen (1901) (Zie: VW4, resp. p. 637-777 en 779-909).

[p. 15]

Gezicht op Villa Zonneschijn met rechts het atelier
(AMVC inv. nr. 121943/3).

[p. 16]

Op 8 maart 1903 vonden de vrienden elkaar terug op de Lemonnier-viering te Brussel, waarvan Buysse uitgebreid verslag gaf in Groot Nederland.⁽²⁷⁾ Enkele weken later, op 22 maart 1903, zou Claus, samen met Maeterlinck, de derde opvoering bijwonen van Buysses Het gezin Van Paemel door de Multatulikring in de Gentse Minardschouwburg.⁽²⁸⁾ In april 1907 waren Bazalgette en Verhaeren te gast te Afsnee, en volgens Buysse was het op Verhaerens verzoek dat ook Claus in Astene werd opgehaald.⁽²⁹⁾ Claus was net terug van een reis naar de Verenigde Staten, waar hij als jurylid zetelde in de prestigieuze Annual Exhibition van het Carnegie Institute te Pittsburgh.

Natuurlijk verzamelden de vrienden voor de Buysse-viering op 9 april 1911 in Antwerpen, waar Buysse bij organisator Ary Delen ijverde om Bazalgette naast Claus en de Nederlandse schrijfster B. Stolk te posteren, ‘die hem beiden goed kennen’.⁽³⁰⁾ Op de viering ontmoette Claus ook Herman van Puymbrouck (1884-1949), van wie rond dezelfde tijd een studie over Buysse verscheen.⁽³¹⁾ Buysse, die het

(27) Het betrof de viering van Lemonniers vijftigste boek, op zondag 8 maart 1903 in het Brusselse Hotel Métropole. Zie: Cyriel Buysse, ‘Het feest Lemonnier’, in: Groot Nederland, 1903 (VW7, p. 143-154). Enkele weken later, op 3 april 1903, werd aan Lemonnier in het Parijse restaurant Marguery een banket aangeboden. Claus bleef daar afwezig, maar lier door medeorganisator Léon Bazalgette een brief voorlezen. Zie brief van Léon Bazalgette aan Emile Claus, [kort na 3.4.1903] (AHK, Fonds Carlo Vullers, inv. nr. II DN: A - Bur). De jaarlijkse vakanties van Lemonnier in Astene waren voor Buysse doorgaans de aanleiding tot een tocht naar Villa Zonneschijn. Zie bijvoorbeeld Cyriel Buysse 1859/1932 1982, p. 71.

(28) Cyriel Buysse 1859/1932 1982, p. 58.

(29) Idem, p. 70. In ‘Herinneringen aan Emile Verhaeren’ liet Buysses geheugen hem in de steek waar hij Claus' reis naar de Verenigde Staten in dezelfde periode plaatste als Verhaerens Rusland-reis in 1913. Buysse (en met hem Joris van Parys 1998, p. 22, zie hiervóór noot 3) situeerde de ontmoeting in de lente van 1914, terwijl Claus de reis naar de Verenigde Staten reeds in 1907 ondernam. Zie: Cyriel Buysse, ‘Herinneringen aan Emile Verhaeren’, in: De Telegraaf, 19 december 1916 (VW7, p. 221-222). Het samenzijn en het door Verhaeren bijzonder gesmaakte ‘optreden’ van Claus kwamen in dit artikel aan bod; Buysse herhaalde de anekdote meer uitgebreid in Emile Claus. Mijn broeder in Vlaanderen [1925], p. 21-28 (VW6, p. 1214-1220).

(30) Voor de Buysse-viering zie o.m. ‘Cyriel Buysses brieven aan Ary Delen’, uitgegeven door Marc Somers, in: MCBG III (1987), p. 65-90. Voor de brief: Cyriel Buysse aan Ary Delen, Den Haag 18.03.1911 (AMVC, inv. nr. 2805/5), in: Idem, p. 75. Stolk behoorde tot Buysses Haagse kennissenkring, en correspondeerde ook met Virginie Loveling (Idem, p. 76).

(31) Herman van Puymbrouck, Cyriel Buysse en zijn land Antwerpen 1911. In 1914 liet Van Puymbrouck bij De Nederlandsche Boekhandel te Antwerpen een studie over een andere vriend van Buysse en Claus verschijnen, Georges Eekhoud en zijn werk. Een studie met portret en handschrift.

[p. 17]

Emile Claus, Cyriel Buysse, Camille Lemonnier en Léon Bazalgette voor het ‘Maison rose’ te Afsnee (AMVC, inv. nr. 121987/6).

[p. 18]

essay bijzonder naar waarde schatte,⁽³²⁾ liet het opstel aan zijn dichtste vrienden doorsturen.⁽³³⁾

Verder is bekend dat Claus samen met Buysse aanwezig was op de begrafenis van Maeterlincks moeder in de Gentse Sint-Annakerk op 15 juni 1911.⁽³⁴⁾ En Claus woonde samen met Buysse op 7 maart 1912 in de Antwerpse opera, de première bij van Lemonniers lyrisch drama in vier akten Edénie, op muziek van Léon Du Bois (1859-1935).⁽³⁵⁾ De dag van Lemonniers overlijden, op 13 juni 1913, zou voor de vrienden - Bazalgette, Buysse en Claus - ook na de Eerste Wereldoorlog de aanleiding blijven voor een jaarlijkse bijeenkomst ten huize van een van de vrienden, ‘pour ranimer le souvenir de l'homme vraiment chic qu'il était’.⁽³⁶⁾

Claus' vriendschap voor Buysse kwam ook in brieven aan derden aan bod. Wanneer Cyriel Buysse in 1904 in het bezit kwam van een schilderij van Jean Delvin (1853-1922), de gerenommeerde directeur van de Gentse Koninklijke Academie voor Schone Kunsten en hechte vriend van de Astenaar, dichtte Claus - in een brief aan Delvin - aan het doek een museale waarde toe:

(32) Cyriel Buysse 1859/1932 1982, p. 85.

(33) Cyriel Buysse aan Herman van Puymbrouck, Den Haag 19.3.1911 (AMVC, inv. nr. 31158/17). In de week van de Buysse-viering bedankte Claus van Puymbrouck voor het toezenden van het essay: ‘Ik dank u van harte voor het boekje over mijn vriend Cyriel Buysse die ge mij gezonden hebt; ik zal het met genoegen lezen, en ook met genoegen meefeesten zondag als men 't Gezin van Paemel speelt: dan zal hoop ik de gelegenheid hebben uwe kennis te maken.’ Brief van Emile Claus aan Herman van Puymbrouck, 3.4.1911 (AMVC, inv. nr. 31149). De vertoning van Het gezin Van Paemel door de Gentse Multatulikring vond plaats op 9 april 1911, naar aanleiding van de Buysse-viering te Antwerpen. Zie: Cyriel Buysse 1859/1932 1982, p. 87.

(34) Cyriel Buysse, ‘Bij de begrafenis van Maeterlincks moeder’, in: Het Vaderland, 17 juni 1911, overgenomen in Antonin van Elslander, ‘Buysse en Maeterlinck’, in: Annales Fondation Maurice Maeterlinck XXV (1979), p. 38-40 (VW7, p. 325-327).

(35) ‘Cher ami[,] Je viendrai le 7 avec Claus à la première d'Edenie[.] Bien cordialement votre[.] Cyriel Buysse’. Brief van Cyriel Buysse aan Camille Lemonnier, Nevele 27.2.1912 (Elsene, Musée Camille Lemonnier, kopie in VNL). Voor de opvoering van Edénie, een lyrische adaptatie naar de roman l'Ile Vièrge van Lemonnier, zie: L'Art moderne XXXII (10 en 17 maart 1912), resp. p. 77 en 84-85.

(36) Joris van Parys 1997, p. 14 (zie hiervóór noot 22).

[p. 19]

Jean Delvin, Vee aan het wed, (ca. 1900), olieverf op doek, 156 × 125,5 cm (MSKG, inv. nr. 1948-M. Schenking René baron Buysse, 1948).

[p. 20]

Toutes mes félicitations à Cyriel Buysse car j'apprends par Georges⁽³⁷⁾ que C. Buysse est l'acquéreur de votre magistrale toile: je suis heureux que c'est un ami qui la possède mais j'aurais cependant préféré que le musée de Bruxelles aurait eu ce tableau,⁽³⁸⁾ les jeunes doivent constamment voir les bonnes choses, et c'est au Musée a donner l'éducation au jeunes peintres et à la faute: car vous aussi tout jeune vous vous rappelez avec quelle émotion on parcourait les musées, car là c'était les chef d'oeuvres des dieux qu'on avait l'occasion d'admirer, hélas, aujourd'hui combien nous voyons que la pluspart (pluspart comment l'écrire donc?) enfin meerendeels dier werken ne sont que des travaux d'invalides, c'est dommage c'est une erreur.⁽³⁹⁾

Wanneer een maand later, in September 1904, Claus naar jaarlijkse gewoonte Camille Lemonnier op bezoek had, aarzelde hij niet om Delvin in Astene uit te nodigen.⁽⁴⁰⁾ De andere genodigden - de bijeenkomst was voorzien op 28 september 1904 - waren de echtparen Cyriel en Georges Buysse, en de Gentse verzamelaar Fernand Scribe (1851-1913).⁽⁴¹⁾ De invitatie aan Delvin getuigt zeker van Claus'

(37) Georges Buysse (1864-1916) was de zoon uit het eerste huwelijk van Cyriel Buysses oom Auguste (1832-1920). Hoewel zaakvoerder van de Gentse spinnerij Baertsoen-Buysse - samen met vennoot (en in de eerste plaats schilder) Albert Baertsoen (1866-1922) - bouwde Georges Buysse als beeldend kunstenaar een internationale carrière uit. Als goede vriend van Emile Claus werkte hij in de stijl van het Belgische luminisme, maar onderging ook de invloed van Baertsoen.

(38) Jean Delvin, Vee aan het wed, olieverf op doek, 156 × 125,5 cm (MSKG, inv. 1948-M, schenking baron René Buysse, 1948).

(39) Emile Claus aan Jean Delvin, Grand Hôtel te Wimereux [Boulogne-sur-Mer] 8.1904 (UGCB. Fonds Frédéric de Smet, inv. nr. Hs. III 16 (11) 53).

(40) ‘Si je réussirait dans mes invitations: on passerait une bonne journée ensemble en disant adieu à l'été, avant d'entrer dans la période des brises froides. si vous êtes très occupés pour le moment, il y a peut-être moyen d'abattre beaucoup de besognes dans les matinées de mercredi. Car votre train ne part que vers 11.50 je crois et dès midi et demi vous êtes ici à Astene: nous serions très très heureux de vous voir ce jour, peut-être un peu difficile pour voir mon travail?’, in brief van Emile Claus aan Jean Delvin, 24.9.1904 (UGCB. Fonds Frédéric de Smet, inv. nr. Hs. III 16 (11) 54).

(41) Georges Buysse huwde in 1887 met Marthe Baertsoen (1868-1958), de zuster van Albert Baertsoen (zie hiervóór noot 37). Fernand Scribe stamde uit een welstellende Gentse familie van industriëlen. Als secretaris van de Gentse Société Royale pour l'Encouragement des Beaux-Arts en als stichter-voorzitter van de vereniging De Vrienden van het Museum voor Schone Kunsten Gent, was hij thuis in het Gentse kunstleven. Kunstenaars zoals Albert Baertsoen en Jean Delvin behoorden tot zijn intieme vriendenkring. Bij zijn dood legateerde Scribe zijn indrukwekkende collectie aan het MSKG. Zie onder meer: Monique Tahon-Vanroose, De vrienden van Scribe. De Europese smaak van een Gents mecenas, tent. cat., Gent 1998-1999.

[p. 21]

legendarische gastvrijheid, waarvan ook andere vrienden, bijvoorbeeld Verhaeren, getuigenis aflegden.⁽⁴²⁾ Maar tegelijk wordt duidelijk hoezeer het echtpaar Claus verbonden was met de Gentse kring rond Delvin en Scribe, die met de vereniging De Vrienden van het Museum voor Schone Kunsten Gent, in het eerste decennium na de eeuwwisseling van 1900 een bijzonder réveil aan het museum gaven.⁽⁴³⁾ Claus was vanaf de stichting van de vereniging in 1898 lid, net als Albert Baertsoen (1866-1922), Anna de Weert, en Auguste en Georges Buysse.⁽⁴⁴⁾

(42) Zie onder meer een brief van Emile Verhaeren aan Marthe Verhaeren, 14.09.1895, geciteerd in: Emile Verhaeren, A Marthe Verhaeren. Deux cent dix-neuf lettres inédites - 1889-1916, présentées par René Vandevoir, Parijs-Brussel 1937, p. 350. Zie ook: Jacques Marx, Verhaeren. Biographie d'une uvre, Brussel 1996, p. 167.

(43) Zie Monique Tahon-Vanroose, 1998-1999 (zie hiervóór noot 41) en Monique Tahon-Vanroose, ‘De rol van de Vrienden van het Museum en Fernand Scribe’, in: Till-Holger Borchert, Dorine Cardyn-Oomen en Bruno Fornari (o.l.v.), Ensor tot Bosch. Naar een vlaamse kunstcollectie, tent. cat., Brussel 2005, p. 87-90.

(44) Société des Amis du Musée de Gand. Statuts. Rapport de la Commission Administrative pour l'année 1897-1898, Gent 1898, p. 16-20. Claus wordt in 1921 benoemd tot vice-voorzitter van de vereniging, voorheen de taak van Delvin.

Vrolijke reizen

Grote bekendheid genieten de reizen die Buysse in het gezelschap van leden uit zijn familie- of vriendenkring ondernam. Het beeld dat we vandaag van deze avontuurlijke tochten hebben wordt vooral bepaald door de blijmoedige indrukken die Buysse zelf er van schetste. Het zijn luchtige, licht badinerend gebrachte impressies. Bij hun eerste verschijnen in een reeks of apart - bijvoorbeeld in Elsevier's geïllustreerd maandschrift, Het vaderland, Groot Nederland en De wereld - alsook in bundelingen zoals De vrolijke tocht (1911), en vooral Per auto (1913) en De laatste ronde (1923) legde Buysse zijn reisindrukken als flarden herinnering vast.⁽⁴⁵⁾ De laatste twee reisbundels trekken hier de aandacht omdat ze de vriendschappelijke relatie tussen Buysse en Claus illustreren.

(45) Voor De vrolijke tocht (1911), Per auto (1913) en De laatste ronde (1923) zie VW6, p. 207-294, 295-383, 481-540. Zie ook: Cyriel Buysse, Reizen van toen. Met de automobiel door Frankrijk, samengesteld en ingeleid door Luc van Doorslaer, Antwerpen 1992.

[p. 22]

In Per auto bracht Buysse het relaas van een reisje naar Frankrijk van 23 april tot 6 mei 1911, drie weken na de boven vermelde Buysse-huldiging in Antwerpen.⁽⁴⁶⁾ De tocht ging onder meer langs Picardië, Bretagne, Normandië, en de Morbihan, en verder door de Creuse, de Corrèze en de Lozère, van Arras, Amiens en Lisieux tot Limoges en Aurillac. Naast Buysse (‘de schrijver’) bestond het gezelschap uit Léon Bazalgette (‘de filosoof’), Emile Claus (‘de schilder’) en Edmond de Keyser (‘de fatsoenlijke mens’), Buysses zwager.⁽⁴⁷⁾ Met een verslag over een - voor Bazalgette - emotioneel bezoek aan het dorpje La Bazalgette in de Lozère, beëindigde Buysse het eerste deel van Per auto,⁽⁴⁸⁾ om het boek af te sluiten met drie met Maurice Maeterlinck verbonden reisverslagen. Vooral het eerste deel van Per auto draagt hier onze aandacht weg, waarin vrolijke onbezorgdheid hoogtij viert.

De schrijver zat aan 't stuur van de wagen. Hij had zijn eigen lot en het lot van zijn metgezellen in handen. De schilder, die, behalve schilder, een buitengewoon pittig en geestig man was, had voor opdracht gekregen de prettige stemming erin te houden. De filosoof, Fransman van geboorte, zou de hotelrekeningen betalen, de bagage in de wagen schikken en, als 't nodig was, de weg vragen. De fatsoenlijke mens moest de banden oppompen.⁽⁴⁹⁾

Het is bekend dat Claus' schalkse opmerkingen en hilarische verhalen, elk gezelschap (goed- of kwaadschiks) overdonderden. Zijn blijmoedige vertelkunst maakte dan ook de kern uit van veel van zijn vriendschapsbanden. Of zoals Buysse het stelde:

(46) Cyriel Buysse 1859/1932 1982, p. 88.

(47) Brouwer Edmond de Keyser was sinds 22 februari 1892 gehuwd met Buysses zuster Alice (1868-1963). In de winter van 1901-1902 was hij Buysses reisgenoot naar Algerije en Tunesië, samen met diens broer Arthur. Onder de titel ‘Impressies en herinneringen’ verscheen het verslag van deze reis in 1902 in het tijdschrift Nederland (VW6, p. 625-679).

(48) Naderhand stuurde Bazalgette aan Claus enkele foto's op van het dorp: ‘Il y en a plusieures que vous aimerez, j'en suis sûr’. Brief van Léon Bazalgette aan Emile Claus, Parijs 18.6.1911 (AHK, Fonds Carlo Vullers, inv. nr. 34697). Het bezoek aan La Bazalgette geschiedde op 1 mei 1911, getuige een foto die Bazalgette aan Lemonnier opstuurde (Brussel, Musée Camille Lemonnier), afgebeeld in: Joris van Parys 1997, p. 25 en 45-46 (zie hiervóór noot 22). In Per auto verstrekte Buysse dus geen verdere informatie over de terugreis vanaf La Bazalgette, dwars door Frankrijk.

(49) Per auto (1913), in: VW6, p. 295-383 (voor het citaat p. 301).

[p. 23]

Emile Claus, Cyriel Buysse en een onbekende voor Villa Zonneschijn, voorafgaand aan een tocht met Buysses auto (AMVC, inv. nr. 121987/1).

[p. 24]

Hij [Claus] kort niet schrijven, maar hij kon vertellen! Hij kon je, dát wat hij vertelde, voor oogen tooveren en mimeeren met zulk een ongelooflijk-levende intensiteit, dat je er om moest schateren, of je wilde of niet. Al wie dat ooit heeft bijgewoond, kan er van getuigen; men kwam van uren verre om hem te hooren en te zien. Hij was niet alleen een geniaal schilder, hij was ook een geboren, een geniaal komediant.⁽⁵⁰⁾

Op de autoreis speelde Claus zijn rol met verve. Toen ze bijvoorbeeld in Lisieux de weg naar Falaise vroegen, en elke voorbijganger hen een andere richting instuurde, was ieder de wanhoop nabij. Claus vormde klaarblijkelijk de uitzondering door nu eens ‘grappige gebaren met armen en benen (...) [te maken], alsof hij een gekkendans danste’, om tenslotte ‘de Zwanenzang uit Lohengrin’ te zingen.⁽⁵¹⁾ Of verder, 's avonds in de eetzaal van hun hotel in Limoges, waar ‘de fatsoenlijke mens’ een oogje had laten vallen op een vrouw, die samen met haar dochtertje aan een aangrenzende tafel was gezeten: ‘Groot, slank, majestueus, in 't wit gekleed, ontroerend-gedecolleteerd.’ Om haar te imponeren liet De Keyser prompt een champagnefies ontkurken, meteen het begin van Claus' toneeltje:

De schilder wisselde een vlugge blik met de filosoof en stond plotseling overeind, met zijn glas in de hand.
- Wat ga je doen? vroeg de fatsoenlijke mens verwonderd.
- Zingen, zei de schilder, - ik ga 'n liedje zingen.

(50) Emile Claus. Mijn broeder in Vlaanderen [1925], p. 9 (VW6, p. 1205). Buysse zag deze verhalen graag gebundeld worden: ‘Dikwijls heb ik er hem toe aangemoedigd, maar hij heeft het nooit willen beproeven. « Ik zou niet kunnen, het zou niet léven » was telkens zijn antwoord. 't Is mogelijk, waarschijnlijk zelfs. Je moest het door hem zelf zien en hooren voordragen, met zijn gestes, zijn intonaties, zijn onverwachte, verrassende wendingen en de guitigheid van zijn gezicht, en de flikkering van zijn felle oogen. Sommige van die verhalen zijn legendair geworden onder zijn vrienden en kennissen; en de « vertooning » ervan, - want het was telkens een echte vertooning - deed zelfs vreemdelingen, die geen drie woorden van zijn eigenaardig sappig Vlaamsch verstonden, tot tranen schaterlachen.’ In: Idem, p. 13-14 (VW6, p. 1209). Karel van de Woestijne nam dezelfde publicatie als aanleiding voor een analoge oproep aan de vrienden van de kunstenaar om Claus' verhalen te verzamelen: ‘Wie doet meê? Wij gaan een kunstenaar levend houden; wij gaan een kunstenaar herscheppen. “Emile Claus, mijn broeder in Vlaanderen” is maar een begin: het is de aangewezen titel van heel een reeks bundels.’ In: Karel van de Woestijne, ‘Cyriel Buysse. Mijn broeder in Vlaanderen’, in: Nieuwe Rotterdamsche Courant, 25 december 1925. Uit: Verzameld journalistiek werk. Nieuwe Rotterdamsche Courant. September 1925 - november 1926, Gent 1994, XIV, p. 211.

(51) Per auto (1913), in: VW6, p. 303-304, 305.

[p. 25]

Cyriel Buysse, Per auto. Kaftontwerp Rie Cramer, Bussum, CA.J. van Dishoeck, 1913.

[p. 26]

- Ben je mal! riep de fatsoenlijke mens met een geconsterneerde blik naar de mooie dame, die vreemd naar het herentafeltje omkeek.
- Mal? In 't geheel niet, maar zodra ik champagne zie, moet ik zingen; c'est plus fort que moi! verzekerde de schilder. En hij draaide zijn stoel om, met een gebaar of hij er overeind op ging staan.
- Maar schei nu toch uit! kreet de fatsoenlijke mens geheel ontdaan, met een wanhoopsblik naar de prachtdame, die in hautaine houding haar gezicht afwendde. De filosoof proestlachte, de schrijver-chauffeur zat stomverbaasd te kijken, het kleine meisje, met haar gruyère-jurkje, kreeg insgelijks een lachbui, maar werd duchtig door de mooie dame tot de orde geroepen.
- Ange pur, ange radieux! begon de schilder, met pathetisch-uitgestrekte arm, de rechtervoet op zijn stoel.
Alom over de tafeltjes keken de mensen met verwondering op, een dof rumoer ging gonzend door de scheve zaal, zelfs de automatische handelsreizigers aan de lange middentafel schenen tot gemeenschappelijk leven te ontwaken.
- Schei uit! Schei uit! smeekte klaaglijk de fatsoenlijke mens.
- lets anders? riep de schilder opgewonden. - All right! Hoe vind je dit?
- Oh! bel ange, ma Lucie ...!
Op zachte, vlugge voeten kwam de maître d'hôtel verlegen-glimlachend naar de heren toe:
- Pardon, messieurs, on ne chante pas ici. Si ces messieurs veulent bien aller dans le salon à côté, il y a un piano ...
Aan 't tafeltje daarnaast greep een beweging plaats. De prachtdame was opgestaan, had het jonge meisje bij de hand genomen, en, trots als een vorstin die een onhebbelijke omgeving vlucht, verliet zij de eetzaal, zonder de fatsoenlijke mens en zijn compromittant gezelschap nog een blik te gunnen.
- Comme c'est bête! Comme vous êtes bêtes! riep de fatsoenlijke mens de schilder en de filosoof vertoornd toe.⁽⁵²⁾

Het ging er echter op de reis niet steeds balorig aan toe. Op hun tocht was beeidende kunst wellicht ook onderwerp van gesprek tussen Bazalgette en Claus. Een mogelijk onderwerp in de Creuse was de Franse postimpressionist Armand Guillaumin (1841-1927), die regelmatig in de streek actief was. In elk geval stuurde de Fransman aan Claus, kort na hun terugkomst, een aandenken:

(52) Idem, p. 327-328.

[p. 27]

Ci-joint le catalogue d'une petite exposition où Guillaumin⁽⁵³⁾ nous présente une Creuse ensoleillée que nous n'avons pas vu pendant notre voyage. Je vous envoie le catalogue à cause de Guillaumin que vous aimiez bien et en souvenir de notre beau tour.⁽⁵⁴⁾

Uit deze en andere brieven blijkt dat Bazalgette zich bijzonder verbonden voelde met Claus. Jaren later, na Wereldoorlog I, beschreef de Fransman hun vriendschap als volgt:

En déroulant les belles lithographies que tu m'as données, ce n'était pas seulement la joie de les regarder à loisir, de les tenir ou de les mettre en place, que j'éprouvais, mais il me semblait dérouler en même temps ces quelques jours bénis que nous avons passés ensemble. Ils ont passé beaucoup trop vite, mais ils demeurent en moi chargés de souvenirs et de ce parfait bonheur qui ne s'explique pas. Il y avait bien longtemps que je n'avais passés de pareils moments, dans une intimité pareille, avec un ami comme toi, et dans la verte et blonde ambiance de ton pays. Le monde est une belle chose, qui nous réserve encore parfois de ces instants-là, qui font du bien pour longtemps.
En prenant le train à ta petite gare pour descendre à Paris, à la gare du Nord, j'ai eu l'impression que nous étions chacun à un bout du même fil, et qu'il suffisait de grimper après ce fil comme une araignée, pour se rejoindre. J'essayerai encore de faire comme l'araignée pour arriver jusqu'à ton bout du fil: Astene - rue Rennequin.⁽⁵⁵⁾

(53) Misschien betreft het de catalogus van de tentoonstelling A. Guillaumin: Peintures - Oeuvres anciennes et récentes, die in mei-juni 1911 in de Parijse galerie Eugène Blot plaatsvond. Bazalgette en Claus deelden hun bewondering voor de Franse postimpressionist met de Gentse verzamelaar (en Claus' vriend) Fernand Scribe. Scribe had een landschap van Guillaumin in zijn bezit, geschilderd in de Creuse (MSKG, inv. nr. 1914-AK).

(54) Léon Bazalgette aan Emile Claus, Moulin-de-Noes par Avesnes-sous-Exmes (Orne) 18.6.1911 (AHK, Fonds Carlo Vullers, inv. nr. 34697).

(55) Léon Bazalgette aan Emile Claus, Parijs 28.6.1921 (AHK, Fonds Carlo Vullers, inv. nr. II. DN: A - Bur). Bazalgette woonde in de rue Rennequin nr. 59, in het 8ste arrondissement van Parijs. Bij het overlijden van Bazalgette schetste Buysse een analoge verbondenheid van de Parijzenaar ten overstaan van Claus, in: ‘Bazal en Flandre’, in: Europe, 15 juni 1929 (VW7, p. 858-863). Zie ook Joris van Parys 1997, p. 25 (zie hiervóór noot 22). In zijn bekende vrijgevigheid schonk Claus - waarschijnlijk kort na de Buysse-viering op 9 april 1911 - een schilderij van zijn hand aan Bazalgette: ‘Aussitôt rentré, j'ai accroché le tableau en bonne lumière, et je vais le regarder plusieurs fois par jour. Je vous y retrouve bien dans ce que vous avez de plus spontané, de plus fougueux et de plus ému devant la nature. Vous m'avez fait bien plaisir, mon cher Claus; mais pour vous remercier, je ne suis pas plus orateur que Buysse au banquet l'autre soir’, in brief van Léon Bazalgette aan Emile Claus, [april 1911] (AHK, Fonds Carlo Vullers, inv. nr. 34693).

[p. 28]

In tegenstelling tot Per auto, waarin Buysse het verslag over de reis met zijn drie kompanen nogal abrupt afsloot, zou hij zich in De laatste ronde (1923) tot een enkele reis beperken.⁽⁵⁶⁾ De oorlog had een onbezorgde tijd doorkruist, en de jaren van onzekerheid hadden Buysse, Claus en vooral Bazalgette getekend. Ook het gezelschap verschilde lichtjes: Buysses chauffeur Gaston⁽⁵⁷⁾ verving in De laatste ronde Edmond de Keyser.⁽⁵⁸⁾ De reis in juni 1922 voerde hen nu dwars door Picardië, Normandië, de Vendée, de Charente, de Creuse en terug noordwaarts door de Morvan, langs Lens, Arras, Abbeville, Giverny, Pacy-sur-Eure, Mamers, Cholet, La Rochelle, Angoulême, Argenton, Bourges, Vézelay, en Tonnerre, en duurde ongeveer twaalf dagen. Opnieuw verliep de tocht (althans de eerste dagen) onder een prettig gesternte, met tekenende verhalen tot gevolg over de kennis-making met een Landru-figuur en een dubbelganger van oud-minister Caillaux,⁽⁵⁹⁾ of waarin Gastons aparte tafelmanieren aanleiding geven tot enige consternatie, of nog, zoals in Per auto, het gezelschap - doorgaans op ‘aangeven’ van Bazalgette - hopeloos verloren rijdt en gedurig met lekke banden geconfronteerd wordt. In het titelhoofdstuk van het boek slaat het noodlot echter toe. De auto begeeft het finaal, en de terugreis geschiedt per trein, via Troyes en Parijs.

In vergelijking tot Per auto is de teneur van De laatste ronde meer ingetogen. Uitbundigheid heeft plaats gemaakt voor lichte ironie.

(56) Het plan voor een tweede reis ontstond tijdens of kort na hun eerste trip. Zie: De laatste ronde (1923) (VW6, p. 483).

(57) Eugène ‘Gaston’ ‘Zeuntje’ Dhuyvetter (1896-1984), werd op zeventienjarige leeftijd Buysses chauffeur en tuinman. Dhuyvetter reisde met Buysse verder ook door Spanje, Marokko en Zuid-Frankrijk. Zie: Eddy Vaernewijck, ‘Serafien en Gaston: Twee Deurlese typen uit het werk van Cyriel Buysse’, in: MCBG XVI (2000) p. 245-256.

(58) In De laatste ronde vertelde Buysse: ‘Alleen de fatsoenlijke Mens had ditmaal geen zin. Hij had na de oorlog in Frankrijk gereisd en vond er alles zó veranderd, en zóveel minder geworden, dat het hem niets meer aantrok. Hij trachtte ons van het plan af te brengen, ons te ontmoedigen; maar dat gelukte hem niet. Wij waren nu eenmaal vastbesloten toch te gaan; en, aangezien hij niet mee wilde, vervingen we hem door een chauffeur, die in zijn plaats te wagen zou smeren en de banden oppompen [...].’, in: De laatste ronde (1923) (VW6, p. 483).

(59) Bedoeld zijn de Franse seriemoordenaar Henri Landru (1869-1922) en de Franse minister van Financiën Joseph Caillaux (1863-1944). Caillaux moest in 1914 aftreden nadat zijn echtgenote een moordaanslag pleegde op Gaston Calmette (1858-1914), de directeur van de krant Le Figaro. De krant had eerder Caillaux' politiek voor een sterk verhoogde inkomensbelasting sterk bekritiseerd.

[p. 29]

Zelfs Claus' grappen en grollen verdwijnen enigszins op de achtergrond. Één tussenstop moet op Claus een onvergetelijke indruk hebben gemaakt:

Achter mij in de wagen hoor ik een geheimzinnig gefluister russen de Schilder en de Filosoof. Het lijkt wel of ze iets aan 't konkelen zijn, dat mij nog niet mag worden meegedeeld of in elk geval met de grootste omzichtigheid moet geschieden. Ik voel dat gekonkel en keer mij om.
- Is er iets?
De Schilder buigt voorover en glimlacht enigszins verlegen.
- Zou het heel erg zijn, vraagt hij, - als wij een vier à vijf kilometer omreden om eens even in 't voorbijgaan het buiten van Claude Monet te zien?⁽⁶⁰⁾ Hij woont hier dichtbij.
- Een bezoek? vraag ik, bezorgd naar het horloge kijkend, want het begint te avonden.
- O, neen, alleen maar eens langzaam voorbijrijden en kijken.
- Aangenomen! zeg ik. [...]
Nooit heb ik zo iets van bloemenpracht gezien! [...] 't Was irreëel van schoonheid; het gaf je een emotie, als iets van goddelijke openbaring. Wij keken, roerloos van stille admiratie, of wij de eigenaar van dit aards paradijs soms ergens zagen. Wij keken lang en zochten met de ogen, zonder iets anders dan kleuren en bloemen te zien. Maar eensklaps zei de Schilder, met een doffe stem, die als 't ware van vroomheid en ingehouden emotie trilde:
- Ik zie hem,... daar... op die bank... bij de vijver, met zijn dochters!
Toen zagen wij hem ook. Hij zat daar, haast onzichtbaar door de pracht van de bloemen, in lichtbruin gekleed, met zijn steenrood aangezicht en zijn lange, sneeuwwitte baard. De lichte toiletten van zijn dochters naast hem mengden en versmolten zich in de omgevende kleurenweelde van de bloemen. Hij zat daar onbeweeglijk, een weinig in elkaar gezakt en van op de hoogte waar hij zat scheen hij mijmerend te staren naar de vijver, waarin witte, roze, gele en oranje

(60) Vanaf 1883 huurde Claude Monet (1840-1926) een huis met een grote tuin in Giverny. Met de hulp van zijn dochters en een tuinman bouwde hij het domein uit, dat hij in 1890 kocht. Onder meer Octave Mirbeau (1848-1917) en Marcel Proust (1871-1922) gaven aan de tuin een internationale bekendheid. Zie: Linda Schäfler, ‘Biografie’, in: Christoph Becker, Catherine Hug, Monika Leonhardt en Linda Schädler, Monet's Garten, tent. cat., Zurich 2004-2005, p. 172-189.

[p. 30]

waterlelies bloeiden. Ons zag hij niet, hij keek niet op in onze richting. Wij bleven daar een poosje, starend, peinzend, in het gouden licht van de avondschemering over al die pracht; en toen reden wij heel zacht en langzaam heen, in onze geest meenemend het beeld van een natuur-god, het beeld van een pan, die over de schoonheid van zijn wereldschatten zit te dromen.
- Hawèl, Gaston, wa zegde van azue nen blommenhof? vroeg ik aan mijn chauffeur, in een soort behoefte om tot de nuchtere werkelijkheid terug te komen.
- On... ongeluefelijk, meniere! antwoordde Gaston. En hij voegde eraan toe:
- Da moe zeker wa geld kosten van onderhoud, meniere!
Ik was het met Gaston volkomen eens en voelde mij weer goed nuchter.
De Filosoof, die half verstaan had, glimlachte. Alleen onze vriend de Schilder, bleef roerloos-starend zitten en uitte geen woord. Lang nog bleef hij in de dalende schemering over het geziene nadromen.⁽⁶¹⁾

De hierboven besproken reisjes waren lang niet de enige. In hun briefwisseling is herhaaldelijk sprake van een voorgenomen uitstapje of wordt verslag gedaan van een afgelopen reis. Deze tochten gaven niet altijd aanleiding tot literaire reisverslagen. Zo bundelde Buysse geen notities noch van de reis naar Bretagne in juni 1912, samen met Bazalgette, Claus en Lemonnier, noch van de reis naar o.a. Nancy, Pontarlier, Orléans en Belfort begin juni 1914, in het gezelschap van Bazalgette en Claus.⁽⁶²⁾

(61) De laatste ronde (1923) in: VW6, p. 492-494.

(62) Over de eerste reis schreef Buysse het artikel ‘Centralisatie en ontvolking in Frankrijk’, verschenen in De Telegraaf (7 juli 1911) en De Nieuwe Gazet (15 juli 1912) (VW7, p. 345-349). Zie ook: Cyriel Buysse 1859/1932 1982, p. 91, 96. In Emile Claus. Mijn broeder in Vlaanderen [1925], p. 17-18 is verder sprake van een fietstocht in Frankrijk, die Buysse, Claus en enkele andere vrienden onder meer naar Chantilly leidde (VW6, p. 1212).

Ballingschap in brieven

In de hierna gepresenteerde briefwisseling zijn de oorlogsbrieven tussen Buysse en Claus het meest uitgebreid in aantal en voor beide correspondenten biografisch bijzonder interessant. Zoals bekend bracht

[p. 31]

Claus de Eerste Wereldoorlog door in Groot-Brittannië. Na zijn aankomst verbleef hij korte tijd in Londen, om vervolgens verder te reizen naar Wales. Claus was lang niet de enige in het verre Wales. Streekgenoten zoals George Minne (1866-1944), Valerius de Saedeleer (1867-1941) en Gustave van de Woestyne (1881-1947) belandden via het Zeelandse dorpje Sint-Anna-ter-Muiden en door tussenkomst van de Brusselse oriëntalist Raphaël L. Petrucci (1872-1917) en de Gentse professor Fabrice Polderman (1885-1948), eveneens in dezelfde streek.⁽⁶³⁾ Ook Verhaeren verbleef vanaf oktober 1914 in Wales, eerst in Cardiff, later in Llwynarthan. Na Verhaeren, die in februari 1915 Wales voor Saint-Cloud verruilde, ontvluchtte ook Claus het Welshe isolement en trok in maart 1915 naar Londen. Gedurende Claus' Britse ballingschap tussen 1914 en 1919, bleef de kunstenaar in contact met Buysse, die de oorlogsjaren in zijn vertrouwde thuisbasis aan de Laan van Meerdervoort in Den Haag doorbracht.

Tijdens deze jaren was vooral Buysse actief in caritatief werk voor landgenoten. Als secretaris van Le Livre du Soldat, de Haagse afdeling van de Londense organisatie British Gifts for Belgian Soldiers (actief sinds 24 februari 1915) en later ook de Commissie tot verzending van Vlaamsche Boeken naar het Belgisch Leger (opgericht in juli 1915),⁽⁶⁴⁾ speelde hij, samen met onder meer zijn broer Arthur Buysse, Buysses uitgever C.A.J. van Dishoeck (1863-1931) en Léonce du Castillon (1869-1941), een belangrijke rol in de verspreiding van Nederlandstalige boeken onder de frontsoldaten. Deze rol maakte het Buysse mogelijk om in volle oorlogstijd tweemaal naar Londen te reizen, eerst in december 1915, in het gezelschap van zijn broer

(63) De kunstenaars gingen er vergeefs van uit dat ze de oorlogsjaren in elkaars nabijheid zouden kunnen doorbrengen. Zie Caterina Verdickt, ‘Kroniek van de Vlaamse kunstenaars in Wales’, in: Oliver Fairclough, Robert Hoozee en Caterina Verdickt (o.l.v.), Kunst in ballingschap. Vlaanderen, Wales en de Eerste Wereldoorlog, tent. cat., Gent-Heino/Wijhe-Cardiff 2002, p. 60-78.

(64) Voor Le Livre du Soldat en de Commisie tot verzending van Vlaamsche Boeken naar het Belgisch Leger, zie: Luc Schepens, ‘Het cultured leven aan het front’, in: Stille getuigen 1914-1918. Kunst en geestesleven in de frontstreek, tent. cat., Brugge 1964, p. 18-21; ‘Cyriel Buysses brieven aan Fritz Francken’, uitgegeven door Marc Somers, in: MCBG V (1989), p. 7-33. Over Le Livre du Soldat zie ook: Cyriel Buysse, Van een verloren zomer (1917) (VW6, p. 396-403).

[p. 32]

Arthur, en opnieuw in juni 1916.⁽⁶⁵⁾ Claus van zijn kant zetelde in het redactiecomité van het gedenkboek Belgian Art in Exile, waarvoor zijn vrienden Maeterlinck en Verhaeren bijdragen schreven.⁽⁶⁶⁾

Van zijn eerste Londense reis deed Buysse tussen 31 december 1915 en 5 februari 1916 verslag in zes afleveringen in De Telegraaf.⁽⁶⁷⁾ Uit deze Reizen in oorlogstijd blijkt dat beide vrienden elkaar in King's Weigh House Personage in Thomasstreet ontmoetten. In deze Belgische kunstenaarsenclave hadden Belgische kunstenaars zoals Albert Baertsoen, Isidoor Opsomer, Pierre Paulus (1881-1959), Allons Proost (1880-1957), Maurice Wagemans (1877-1927) en ook Claus een onderkomen gevonden. In zijn reportage beschrijft Buysse het gebouw als volgt:

Het is gelegen in een stille straat, hoewel volop in het centrum en dichtbij een der drukste verkeerspunten van Londen. Een liefdadige, adellijke dame, lady L.,⁽⁶⁸⁾ heeft het kosteloos voor de Belgische kunstenaars laten inrichten. Een tiental wonen er, of hebben er gewoond, enkelen alleen, anderen met vrouw en kinderen.
Het is er eenvoudig, maar keurig netjes ingericht. Ieder heeft er zijn eigen slaapkamer en allen maken gebruik van 'n gezamenlijke eetzaal en een suite van huiskamer en bureausalon. Overal, aan de muren, hangen mooie schilderijen, tekeningen, etsen, waarmee zij zelf hun tijdelijk ‘home’ hebben versierd.⁽⁶⁹⁾

Hoewel Buysse Claus' naam niet expliciet vermeldt, mag uit zijn beschrijving worden afgeleid dat zijn volgende beschrijving van een atelier, wel degelijk dat van de Astenaar betreft. Vol vriendschappelijk medeleven schetst hij het beklemmende bestaan van de landschapschilder, geïsoleerd in de drukke, grauwe wereldstad, een omgeving die een al te groot contrast met de vredige rust rond Villa Zonneschijn vormde:

(65) Cyriel Buysse 1859/1932 1982, p. 101, 103.

(66) Belgian Art in Exile. A Representative Gallery of Modern Belgian Art, Londen 1916. Zie ‘Le Roi Albert / King Albert’ door Maeterlinck en ‘Les Ancêtres / The Ancestors’ door Verhaeren, resp. p. 6-8 en p. 9-10.

(67) Anne Marie Musschoot, ‘Inleiding’, in: VW6, p. XIX.

(68) Niet geïdentificeerd.

(69) ‘Reizen in oorlogstijd’ (1915-1916), in: VW6, p. 701-732 (voor het citaat p. 728-729).

[p. 33]

Emile Claus, De Theems te Londen (Réverbération par matinée), 1918, olieverf op doek, 72 × 92 cm (MSKG, inv. nr. 1922-A).

Zijn atelier was de wijde natuur. Hij woonde aan het water, met om zich heen de weilanden, de korenvelden, de grote bossen, de molens en de torentjes van de verre dorpen, onder de hoge, schone, blauwe of glanzend-bewolkte hemel. Hier ziet hij de geelgrauwe, Londense mist, de hoge, zwarte huizen, de schoorstenen van de fabrieken. In zijn helder-lichte ogen, spiegels van al het heerlijk natuurschoon, dat hij zoveel lange jaren in vrijheid en vrede mocht bewonderen en op zijn prachtige doeken weergaf, beeft nu als 't ware al het diepe heimwee der verloren paradijzen. Dikwijls poogt hij tegen dat loom-neerdrukkende te reageren. Hij neemt zijn palet en gaat uit om te schilderen, in de grote parken, of buiten Londen.⁽⁷⁰⁾ Hij had daartoe een

(70) Claus' werk in Engeland beslaat voornamelijk gezichten van de Londense Embankments, maar daarnaast zijn ook gezichten bekend van onder meer Rhubina, Hyde Park, Hampstead Heath en Upton Grey.

[p. 34]

‘permit’ nodig en heeft dat ook gekregen. Maar nooit zit hij ergens rustig in een aardig buitenhoekje geïnstalleerd, of dadelijk voelt hij om zich heen een stille hostiliteit. Mensen staan op een afstand achterdochtig naar hem te kijken, geheimzinnige gesprekken worden gewisseld en weldra komt een politieman naar hem toe, die vraagt om zijn papieren te mogen zien. Eenieder beschouwt hem als een ‘German spie’, die daar plannen zit te tekenen. Het werkt zó ontzenuwend op zijn gemoed, het verlamt zó de inspiratie tot zijn werk, dat hij het eindelijk opgeeft en maar niet meer schildert.⁽⁷¹⁾

Wanneer beide vrienden elkaar opnieuw ontmoetten tijdens Buysses tweede oorlogsreis,⁽⁷²⁾ ontdekte de auteur er een andere Claus, die na een lange zoektocht zijn gedroomde schilderstek had gevonden:

De schilder draaide een knop om en wij stonden in een klein, naakt, zeshoekig kamertje, een torenkamertje, dat door ettelijke kleine raampjes uitzicht op de grijze Londenhemel had.
- Dát is mijn atelier, zei hij.
Verbaasd keek ik hem aan.
- Wat kan je hier wel zien? vroeg ik.
Hij trok mij tot bij een van de raampjes en wees naar buiten. En daar ontvouwde zich voor mij het wonderbaarlijkste en onverwachtste tafereel, dat iemand denken kan.
Rechts en links, in de diepte, langs twee brede bochten, de woelige, brede, blonde Theems. Rechts en links de nobele, oude gebouwen, de grijs-verweerde, de getorende en gekanteelde; Parliaments-buildings aan de ene zij, de bruggen en St. Paul's aan de andere zij en overal de woeling, de drukte, het leven, het grijs-uitrafelen van rookzuilen, het wit-opbobbelen van stoomwolken, het onophoudend heen-en-weer gewemel van schepen, rijtuigen, trams, voetgangers, automobielen: de ganse, geweldige polsslag van de immense wereldstad.⁽⁷³⁾

(71) ‘Reizen in oorlogstijd’ (1915-1916), in: VW6, p. 729.

(72) Op deze tweede reis was Londen slechts een etappe voor Buysse, op doorreis naar Frankrijk en onbezet België. Zijn reisindrukken publiceerde hij korte tijd later onder de titel ‘Achter het front’ in De Telegraaf. Nog in 1917 versehenen ze in boekvorm, onder de nieuwe titel Van een verloren zomer. Zie Anne Marie Musschoot, ‘Inleiding’, in: VW6, p. XX-XXI.

(73) Cyriel Buysse, Van een verloren zomer (1917) (VW6, p. 385-480, voor het citaat p. 391). Buysse beweerde verder dat hij de enige was die tijdens de oorlog Claus' Theemsgezichten te zien kreeg (Idem, p. 392). In mei-juni 1917 exposeerde Claus echter een deel van de reeks in de tentoonstelling Réverbérations sur la Thamise. A series of paintings by Emile Claus in de Londense Goupil Gallery. Een meer uitgebreide selectie toonde Claus op zijn individuele tentoonstelling bij de Galerie Georges Giroux te Brussel, in maart 1921.

[p. 35]

De ontmoetingen met Claus, zoals beschreven in Van een verloren zomer (1917), vinden we in licht gewijzigde vorm ook in het boven vermelde Emile Claus. Mijn broeder in Vlaanderen [1925] terug. Omdat Buysse naar zijn herinnering schreef, duiken echter her en der verwarrende inconsequenties op. Waar het in Een verloren zomer nog lijkt alsof zijn bezoeken aan Claus van korte duur waren, heet het in Mijn broeder in Vlaanderen: ‘Ik heb hem lang en veel gezien te Londen. [...] Herhaaldelijk heb ik hem daar opgezocht.’⁽⁷⁴⁾ Anderzijds plaatste Buysse in Mijn broeder in Vlaanderen het verhaal van de ‘German spy’ in Wales; Buysse hield het in Van een verloren zomer op de omgeving van Londen.⁽⁷⁵⁾ Het mag dus duidelijk zijn dat Buysse de realiteit geregeld naar zijn hand zette.

Uit de briefwisseling van beide vrienden blijkt wel dat ze gezien de moeilijke omstandigheden, toch een relatief intens contact onderhielden. Meer nog, de oorlogsbrieven maken twee derde uit van de totaliteit van de tot nog toe bekende correspondentie Buysse-Claus.⁽⁷⁶⁾ Hun briefwisseling geeft een beeld van de lotgevallen van hun gemeenschappelijke vrienden. Zo berichtte Claus over Verhaeren, met wie hij in het begin van de oorlog veelvuldig contact had in Wales.⁽⁷⁷⁾ En maakte Claus Buysse er tevens op attent dat diens brieven aan Bazalgette niet terecht kwamen.⁽⁷⁸⁾ Buysse van zijn kant schreef over het (kunst)leven in Nederland, en stuurde Claus boeken op, onder meer Oorlogsvisioenen en (waarschijnlijk) Zomerleven uit 1915, en overdrukken van Uit het leven van een Schaatsenrijder, dat Buysse in 1917 in drie afleveringen van Groot Nederland liet verschij-

(74) Emile Claus. Mijn broeder in Vlaanderen [1925], p. 48, 51 (VW6, p.1235, 1237).

(75) Vergelijk Emile Claus. Mijn broeder in Vlaanderen [1925], p. 31-32 (VW6, p. 1222-1223) en Van een verloren zomer (VW6, p. 392-394). Ook de kern van het verwante verhaal van Claus' mislukte busreis naar Hammersmith vinden we zowel in Emile Claus. Mijn broeder in Vlaanderen [1925], p. 33-34 (VW6, p. 1223-1224) als in Van een verloren zomer (VW6, p. 394-395) terug.

(76) Vast staat dat niet alle brieven tot ons zijn gekomen. Sommige brieven vormen het antwoord op eerdere correspondentie, die ons onbekend is (zie hierna brieven 2-3, 8-9, 12, 14, 17-18). De oorlogsomstandigheden zorgden er daarenboven voor dat brieven de geadresseerde nooit bereikten (zie hierna brief 8).

(77) Emile Claus aan Cyriel Buysse, Rhubina 5.11.1914 (zie hierna brief 7).

(78) Emile Claus aan Cyriel Buysse, Rhubina 25.1.1915 (zie hierna brief 8).

[p. 36]

nen.⁽⁷⁹⁾ Buysses contacten met het Leieland, onder meer met een onbekende ‘Hollander’ die in de zomer van 1915 het ‘Maison rose’ huurde, brachten dan weer nieuws over Villa Zonneschijn.⁽⁸⁰⁾ Meer nog, Buysse poogde vergeefs om Claus te overhalen naar Nederland te komen wonen.⁽⁸¹⁾

Niet alleen het rechtstreekse contact tussen Buysse en Claus en hun onderlinge briefwisseling brachten nieuwtjes; ook het netwerk van wederzijdse vrienden speelde een rol. Zo had Buysse in Den Haag veelvuldig contact met de schilder Isidoor Opsomer, die tot in het najaar van 1915 in Londen verbleef, waar hij het kunstenaarsbent in Thomasstreet vervoegde. Eind 1915 verhuisde Opsomer naar Den Haag, en stond van dan af - getuige de briefwisseling Claus-Opsomer - dicht bij Buysse. Zo schreef Claus in november 1917, na een zware operatieve ingreep aan Opsomer:

Dank voor uwen vriendelijken brief en ik twijfel niet het minst aan de belangstelling die gij hebt voor mijn gezondheid, den kraak was groot maar alles draait op zijn beste, en zeg aan de vriend Cyriel, mijnen ouwe trouwe vriend, dat ik terug in mijn toren zit⁽⁸²⁾; zelfs aan 't werk.⁽⁸³⁾

De briefwisseling Buysse-Claus-Opsomer toont trouwens aan dat Opsomer reeds medio 1915 - bij het begin van zijn Nederlandse ballingschap - een hartelijke omgang met de schrijver onderhield. Rond dezelfde tijde zette de Lierenaar zich aan een portret van Buysse.⁽⁸⁴⁾ Claus enthousiasmeerde Opsomer in de hem eigen, onnavolgbare stijl:

(79) Zie hierna brieven 11 en 18. Voor Claus' reactie op Oorlogsvisioenen, zie hierna noot 86.

(80) Zie hierna brief 11.

(81) Zie hierna brieven 11 en 12.

(82) Claus verwijst naar de zolderruimre annex atelier in Monbrayhouse in Norfolkstreet te Londen, door Buysse beschrcven in Van een verloren zomer (1917) (VW6, p. 391).

(83) Emile Claus aan Isidoor Opsomer, Londen 26.11.1917 (AMVC, inv. nr. 90267/5).

(84) Misschien Isidoor Opsomer, Portret van Cyriel Buysse, 1915, olieverf op triplex, 97 × 46 cm (AMVC, inv. nr. 59411).

[p. 37]

Buysse heeft ne kloeke karakteristieken kop hé?⁽⁸⁵⁾ Maakt er iets goed van dat ware mijn groot genoegen. Ik slenter hier voort altijd met de hoop van toch de zomer in Vlaanderen te zien, en weer om te leven 't midden de heeren Cathoen en de Fietrienen⁽⁸⁶⁾ die Buysse zoo ironisch kenschetst.⁽⁸⁷⁾

Aan Buysses vriendschap voor de Astenaar werd tijdens de oorlogsjaren trouwens wel meer gerefereerd als referentiebron. Zo is er briefwisseling bewaard tussen de auteur en Leo van Puyvelde (1882-1965) uit maart 1917 met de Astenaar als onderwerp.⁽⁸⁸⁾ Van Puyvelde, sinds 1912 professor Kunstgeschiedenis aan de Universiteit Gent, bracht de oorlogsjaren in Den Haag door als attaché in de Belgische ambassade in Den Haag. In het tijdschrift Onze Kunst betoonde hij zich als criticus - samen met Paul Buschmann Jr. (1877-1924) - een van de meest actieve verslaggevers over Belgische beeidende kunst in Groot-Brittannië en Nederland. Daarnaast volgde hij het ontluikende Vlaamse expressionisme op de voet.⁽⁸⁹⁾ Tegelijk werkte hij aan een Studie over Belgische kunstenaars in Nederland, De Belgische schilders in Holland: Hoe zij Holland zagen.⁽⁹⁰⁾ Bij de voorbereiding van dit boek informeerde Van Puyvelde, die zich door de oorlog van zijn directe bronnenmateriaal zag gescheiden, bij Buysse naar interessante literatuur over Claus. Buysses antwoord aan de ‘Weledelgeb. Heer Prof Leo Van Puyvelde’ luidde als volgt:

Vruchteloos heb ik mijn bibliotheek afgezocht om bedoelde werk over Claus te vinden. Noch Lemonnier, noch Mauclair

(85) Passus geciteerd door Joris van Parys, ‘Zeventig (1929-1930)’, in: MCBG XVII (2001), p. 72.

(86) Claus verwijst naar de excentrieke stedeling meneer Cathoen en zijn meid Fietriene, hoofdrolspelers in ‘Het oorlogshuwelijk van Meneer Cathoen’, het tweede verhaal uit Oorlogsvisioenen (1915) (VW5, p. 197-330).

(87) Emile Claus aan Isidoor Opsomer, Londen 8.12.1915 (AMVC, inv. nr. 90267/14). Zie ook Joris van Parys 1997, p. 39 (zie hiervóór noot 22).

(88) Beide waren in 1916-1917 betrokken bij de samenstelling van een comité ter herdenking van Emile Verhaeren. Zie o.m. brieven van Cyriel Buysse aan Leo van Puyvelde, Den Haag 19.12 en 22.12.1916 (AMVC, inv. nr. 74506/1-2).

(89) [Johan De Smet], ‘Aanwinsten’, in: Museumkrant MSKG, September 1904.

(90) Leo van Puyvelde, Belgische schilders in Holland: Hoe zij Holland zagen, Leiden 1919.

[p. 38]

zijn hier in mijn bezit⁽⁹¹⁾ en ik begrijp nu wel dat ze, evenals veel andere boeken, helaas, in België gebleven zijn. Zou u niet eens informeren bij Kleykamp?⁽⁹²⁾ 't Zou mij niet verwonderen als ze 't daar hadden.⁽⁹³⁾

(91) Camille Lemonnier 1908 (zie hiervóór noot 25) en (waarschijnlijk) Camille Mauclair, L'impressionnisme: son histoire, son esthétique, ses maîtres, Parijs 1904.

(92) Bedoeld is Kunstzaal Kleykamp, gevestigd in de luxueuze villa van het echtpaar Kleykamp in de Scheveningseweg in Den Haag. Buysses Haagse vriend Louis Couperus (1863-1912) gaf regelmatig lezingen bij Kleykamp (zie: Kunstzaal Kleykamp en Louis Couperus. Twee Haagse fenomenen, tent., Den Haag 2004). Voor Buysse en Couperus zie: Anne Marie Musschoot, ‘Buysse en Couperus’, in: Op voet van gelijkheid. Opstellen van Anne Marie Musschoot. Redactie Yves T'Sjoen en Hans Vandevoorde (Studia Germanica Gandensia, nr. 36), Gent 1994 p. 87-100.

(93) Cyriel Buysse aan Leo van Puyvelde, Den Haag (poststempel) 26.3.1917 (AMVC, inv. nr. 74506/3). Van Puyvelde moet daarna een analoge vraag aan Claus hebben gericht, want op 25 mei 1917 antwoordde de kunstenaar: ‘[...] gauw schrijf ik aan u dat ik tot mijn groote spijt u niet het minste kan helpen, voor het werk dat ik jaren geleden [bedoeld is waarschijnlijk tussen 1895 en 1899] in Zeeland maakte. Dat haastig wegloopen uit Vlaanderen in oktober 14 heeft mij natuurlijk niet doen denken aan foto's en ander klein grut in 't valiske te doppen’ (AMVC, inv. nr. 4506).

Na de Grote Oorlog

Bij Claus' terugkeer uit Groot-Brittannië werd de draad opgenomen van de geregelde bijeenkomsten in Afsnee, Deurle en Astene. In een brief uit april 1920 aan Isidoor Opsomer, getuigde Claus als volgt:

Ik zie soms Buysse die weer op zijnen molenberg woont! (ongelukkig dat de molen de laatste dagen van den oorlog is neergeveld).⁽⁹⁴⁾ Wij spreken dikwijls over U en ik ook denk soms op de dagen die wij samen sleten in Londen.⁽⁹⁵⁾

In Mijn broeder in Vlaanderen geeft Buysse zelfs de indruk van een soms dagelijks contact tussen hem en de schilder.⁽⁹⁶⁾ Hun vriend Bazalgette van zijn kant nam in oktober 1919 opnieuw contact op

(94) Zie hierover: Cyriel Buysse, ‘De molen van Deurle’, in de reeks ‘De hak op de tak’, in: De Haagsche Post, 8 februari 1919 (VW7, p. 666-668).

(95) Emile Claus aan Isidoor Opsomer, 27.4.1920 (AMVC, inv. nr. 90267).

(96) Zie: Emile Claus. Mijn broeder in Vlaanderen, p. 67-69.

[p. 39]

Emile Claus, Portret van Cyriel Buysse, (1924), olieverf op doek, 55,5 × 46,5 cm (Deinze, Museum van Deinze en de Leiestreek, inv. nr. 119/Clau.e-16).

[p. 40]

met Claus. De oorlog en de nasleep ervan hadden bij de Parijzenaar diepe wonden geslagen.⁽⁹⁷⁾ Bazalgette stelde een nakend bezoek van Buysse in het vooruitzicht, samen met zijn zoon René. In de zomer van 1920 was Bazalgette op zijn beurt te gast bij Buysse. De reden gaf Bazalgette als volgt aan:

Voilà quatorze mois que je suis rentré et je n'ai pour ainsi dire pas bougé de chez moi. A vrai dire, je n'en avais pas envie. J'avais plutôt envie de me cacher, en essayant d'oublier l'horreur du monde présent. Mais j'ai parfois un grand besoin de prendre l'air et surtout de revoir des endroits et des êtres aimés. Ainsi j'ai résolu d'aller voir un peu Cyriel cet été et tu penses si je ne serai pas long à faire le chemin entre Afsnee et Astene! Combien de fois j'y ai pensé pendant la guerre, aux moments où on pouvait songer à quelque chose ... Alors c'est entendu: on se verra cet été.⁽⁹⁸⁾

In dezelfde brief sprak Bazalgette zijn ongenoegen uit over het feit dat de herinnering aan Lemonnier meer en meer vervaagde. ‘D'ailleurs, le monde d'aujourd'hui n'est pas fait pour lui. Il s'y sentirait trop malheureux’.⁽⁹⁹⁾ De verjaardag van het overlijden van Lemonnier was dan ook de aanleiding voor Bazalgette om in juni 1921 de vrienden te verzamelen in Villa Zonneschijn. Maar Bazalgette keek nog om andere redenen uit naar zijn verblijf in Astene:

Je ne pourrai rester que peu de jours auprès de toi, parce que des affaires me forceront à rentrer, mais je sais que ces quelques jours seront, de toutes les choses au monde, ce qui pourrait me faire le plus de bien. Etre là à bavarder ou à se taire, avec toi, dans le paysage de juin et en ce coin de terre, cela rehausse singulièrement le goût de vivre. Et puis, tant de beaux vivants souvenirs ...⁽¹⁰⁰⁾

(97) ‘Je ne suis Pas encore disposé à subir l'humiliation du passeport et autres formalités policières. Comme tous les soldats, j'ai un trop fort dégoût de l'humanité vue sous ce jour, - des gouvernements et de leurs façons - pour m'exposer à ces vexations. Et j'ai attendu des jours meilleurs.’ Brief van Léon Bazalgette aan Emile Claus, Parijs 12.10.1919 (AHK, Fonds Carlo Vullers, inv. nr. II. DN: A - Bur).

(98) Léon Bazalgette aan Emile Claus, Parijs 5.4.1920 (AHK, Fonds Carlo Vullers, inv. nr. II. DN: A - Bur). Uit de brief blijkt verder dat Bazalgettes vriend Georges Duhamel (1884-1966), een goede herinnering bewaarde aan een avondje uit met Claus in Gent.

(99) Ibidem.

(100) Léon Bazalgette aan Emile Claus, Parijs 15 mei 1921 (AHK, Fonds Carlo Vullers, inv. nr. II. DN: A - Bur). In de brief is sprake van een lezing uit Lemonniers werk, ten huize van Villa Zonneschijn te midden van een kleine vriendenkring. In een brief aan Frans Masereel (1889-1972) van 12 juni 1921 bevestigde Bazalgette zijn bezoek (zie: Joris van Parys, ‘‘Cher Bazal’. Een portret in brieven van Léon Bazalgette’, in: MCBG XIII (1997), p. 61.

[p. 41]

En Lemonnier bleef de vrienden verbinden. Wanneer op 13 juni 1923 in het Maison Rustique in Ter Hulpen de vrienden van de Brusselse schrijver voor een herinneringsdag ter ere van de schrijver verzamelden, ondernamen Buysse en Claus gezamenlijk de tocht per auto, misschien vergezeld door Léon Bazalgette, die met hen, de herinneringsplaket aan de dag ondertekende.⁽¹⁰¹⁾

Interessant is ook een brief uit maart 1921 waarin Bazalgette met Claus overlegde over de blijkbaar succesvolle uitgave van Le bourriquet.⁽¹⁰²⁾

C'est bien amusant ce que tu m'écris, le succès du Bourriquet à Gand. Toujours la même histoire. Il faut que des étrangers viennent vous dire: mais regardez donc cet homme que vous avez parmi vous! Je suis heureux de ce résultat, dont j'étais loin de me douter, en faisaint paraître Het Ezelken en français.⁽¹⁰³⁾ Nous allons probablement publier un autre roman de lui en français.⁽¹⁰⁴⁾

In de briefwisseling Bazalgette-Claus vormde Buysse regelmatig het onderwerp van gesprek. In de boven geciteerde brief van Bazalgette karakteriseerde de Parijzenaar Buysse als volgt:

Tu as dû voir souvent Cyriel venu faire des plantations.⁽¹⁰⁵⁾ Il ne va pas tarder à revenir au moulin. Car ne lui parlez pas de La Haye, par ces jours merveilleux (...). Ce n'est pas un homme des villes, notre brave vieux Cyriel, et nous l'aimons tant pour cela.⁽¹⁰⁶⁾

(101) Document ter herinnering aan de Camille Lemonnier-dag in Ter Hulpen, 13.06.1923 (AML, inv. nr. 2713/1). Verder signeerden Maria en Pierre Broodcoorens, Léon Du Bois, Valentine Franchome, de heer en mevrouw Kefer-Mali, Juliette La Bruyère, Marguerite Picard en Jean Vanden Eeckhoudt. Zie ook brief van Charlotte Claus-Dufaux aan Pierre Broodcoorens, 30.5.1923 (AML, inv. nr. 2713/4).

(102) In 1920 verscheen bij de Parijse uitgever F. Rieder Le bourriquet in de reeks ‘Les prosateurs étrangers modernes’, een reeks die onder de leiding stond van Léon Bazalgette. Tussen 26 december 1920 en 26 januari 1921 verscheen Le bourriquet als feuilleton in de Gentse krant La Flandre Libérale. Zie: Joris van Parys 1997, p. 10 (zie hiervóór noot 22).

(103) Het ezelken verscheen oorspronkelijk in 1910 (VW2, p. 615-878).

(104) Léon Bazalgette aan Emile Claus, Parijs 21.3.1921 (AHK, Fonds Carlo Vullers, inv. nr. II. DN: A - Bur).

(105) Eerder in de brief had Bazalgette het over het mooie lenteweer.

(106) Ibidem.

[p. 42]

De vriendschap tussen Bazalgette, Buysse en Claus kwam abrupt tot een eind bij het plotse overlijden van de kunstenaar op 11 juni 1924. Enkele weken eerder hadden de eerste twee, op reis in het zuiden van Frankrijk, nog hun ongenoegen geuit over Claus' afwezigheid: ‘Il faudrait que tu soies là’.⁽¹⁰⁷⁾ Op de terugreis stuurden ze hem nog de bekende postkaart met foto van Bazalgette en Buysse met wandelstok, wandelend op de Promenade des Anglais te Nice, met de boodschap: ‘Deux compagnons qui se sont de nouveau rencontrés - avant de partir chacun à son moulin.’⁽¹⁰⁸⁾

In Mijn broeder in Vlaanderen schrijft Buysse dat hij met Claus, de dag voor zijn dood, de namiddag had doorgebracht. De volgende dag zouden ze elkaar opnieuw zien, naar aanleiding van het bezoek van koningin Elisabeth (1876-1965) te Astene.⁽¹⁰⁹⁾ Volgens Karel van de Woestijne (1878-1929) was ook zijn broer Gustave ‘'s avonds bij zijn ouden, vereerden vriend’ uitgenodigd, en wellicht had Claus nog andere confraters geïnviteerd.⁽¹¹⁰⁾ Hoezeer Claus' dood Buysse aangreep is duidelijk in de laatste bladzijden van Mijn broeder in Vlaanderen, een verslagenheid die we ook in zijn briefwisseling van juni 1924 terugvinden.⁽¹¹¹⁾

(107) Postkaart van Cyriel Buysse, E. Derré en Léon Bazalgette aan Emile Claus, Nice 1.4.1924 (AHK, Fonds Carlo Vullers, inv. nr. II. DN: A - Bur).

(108) Postkaart van Léon Bazalgette en Cyriel Buysse aan Emile Claus, Parijs 14.4.1924 (AHK, Fonds Carlo Vullers, inv. nr. II. DN: A - Bur). Bazalgette bezat een buitengoed in Normandieë (brief van 28.6.1921, zie hiervóóor noot 55).

(109) Emile Claus. Mijn broeder in Vlaanderen [1925], p. 67-69.

(110) Karel van de Woestijne 1925, p. 207 (zie hiervóór noot 50).

(111) Emile Claus. Mijn broeder in Vlaanderen, p. 66-69 (VW6, p. 1248-1250). Aan August Vermeylen schreef Buysse, op de dag van Claus' overlijden: ‘De droeve gebeurtenis van Claus' plotselingen dood heeft mijn antwoord vertraagd’ (AMVC, inv. nr. 117511/6).

Claus als beeidend kunstenaar, door Buysses pen

Aan zuivere kunstkritiek heeft Cyriel Buysse zich zelden gewaagd. Met tijdgenoten zoals Emmanuel de Bom, Pol de Mont (1857-1931), Karel van de Woestijne en August Vermeylen (1872-1945) kan hij dan ook de vergelijking niet doorstaan. Buysses bijdragen

[p. 43]

over beeldende kunst zijn beperkt,⁽¹¹²⁾ en daarbij nam hij in hoofdzaak Claus als onderwerp. De Astenaar was echter lang niet Buysses enige kunstenaarsvriend: onder meer Henri Cassiers (1858-1944), Anna de Weert, Charles Doudelet, Frantz Melchers (1868-1944), Jenny Montigny, Rik Wouters (1882-1916) en op latere leeftijd ook Frans Masereel (1889-1972), behoorden tot zijn kennissenkring.⁽¹¹³⁾

In Het Kunstblad van 20 december 1902 stond Buysse voor het eerst stil bij zijn vriend, naar aanleiding van Claus' individuele tentoonstelling in de Rotterdamse Kunstkring.⁽¹¹⁴⁾ Grote bewondering straalt uit Buysses oordeel, voor die ‘grote harmonieuze kleurenzanger van Vlaanderen’, die hij verder als ‘ziener’ en ‘voeler’ opvoert. Interessant in de bijdrage is bovendien dat hij de schilder tijdens het werk beschrijft:

Dáár moet men hem zien werken, de heerlijke schilder, volop in de milde Natuur. Zijn scherpe oogen glinsteren, hij staat gebogen, als 't ware loerend en bespiedend, vóór zijn doek, en vlug vliegen de toetsen uit zijn lange, slanke hand. Ga naast hem staan, in 't hoge weilandgras, of aan de oever van de rivier. Hij praat onder 't werken: korte zinnen, een kreet soms, van verrassing en bewondering, nu eens in 't Frans, dan weer in zijn Vlaams dialect, zijn eigen sappige geboortespraak. Alles in hem leeft en tintelt. De Natuur spreekt tot hem en hij antwoordt.⁽¹¹⁵⁾

(112) Namelijk over Frantz Melchers, en (heel summier) over Karel van de Woestijnes studie over de Vlaamse Primitieven. Zie: ‘Franz M. Melchers’, in: Elsevier's geïillustreerd maandschrift, mei 1902 en ‘De Vlaamsche Primitieven. Hoe ze waren te Brugge’, in: Groot Nederland 1903 (VW7, resp. p. 118-124 en p. 142). Ook Buysses vriend Maurice Maeterlinck publiceerde over Melchers. Zie: Maeterlinck. Introduction à une psychologie des songes (1886-1896). Textes réunis et commentés par Stefan Gross (Archives du Futur), Brussel 1985, p. 140-149.

(113) Voor Cassiers zie onder meer: Anne Marie Musschoot, ‘De novellen van Cyriel Buysse. Een inleiding’, in: Op voet van gelijkheid 1994, p. 65-68 (zie hiervóór noot 92); voor De Weert en Montigny zie hiervóór noot 23; voor Doudelet zie hiervóór noot 15; voor Melchers zie hiervóór noot 112; voor Wouters zie hierna brief 8 noot 4; voor Masereel, zie: Joris van Parys 1997, p. 7-42 (zie hiervóór noot 22).

(114) Cyriel Buysse, ‘Emile Claus’, in: Het Kunstblad 20 december 1902 (VW7, p. 134-136).

(115) Idem, p. 135.

[p. 44]

Buysse had dus - zo blijkt - moeite om de mens achter de kunst uit te schakelen. In hun onlosmakelijk verband primeerde zeker de mens. Naar eigen zeggen stootte hij als auteur steeds opnieuw op dezelfde reflex:

Zijn blijde, zonnige kunst straalde op zijn gansche wezen af. Ik zou over den prachtigen kunstenaar willen schrijven en telkens wijk ik weer af, naar den geestigen, guitigen, levenstintelenden man. Het was als een vuurwerk: het sproeide en sproedelde uit hem naar alle kanten.⁽¹¹⁶⁾

Hoewel Buysse dus zeker niet Claus' meest invloedrijke verdediger was - daarin gingen bijvoorbeeld Léonce Bénédite (1859-1925), Octave Maus (1856-1919), Camille Mauclair (1872-1945), Gabriel Mourey (1865-1943), Edmond Picard (1836-1924), en De Mont en Lemonnier hem vooraf- toch gaf de schilder aan Buysse de voorkeur om de inleiding te schrijven bij zijn tentoonstelling in april-mei 1911 in de Larensche Kunsthandel te Amsterdam. In Buysses introductie bij de tentoonstelling, die werd geopend minder dan tien dagen na de grote Buysse-viering te Antwerpen, wees hij op hun hechte verbondenheid.⁽¹¹⁷⁾ In tegenstelling tot zijn eerste essay uit 1902 ging Buysse nu verder in op individuele werken, maar in zijn beschrijvingen heerste bewondering boven analyse. De auteur meende bij deze gelegenheid Claus te moeten voorstellen aan het Nederlandse publiek, ‘de niet-gewende toeschouwer’ die zich wel eens ‘verbijsterd’ van de schilderijen zou kunnen afkeren. Afschrikken konden ook Claus' impressionistische palet en het Vlaamse landschap - ‘blond en wazig, oneindig-fijn soms in nuances, lichter, intiemer’, dat Buysse tegenover de ‘grootser, zwaarder, donkerder [stemming]’ van het Nederlandse landschap plaatste.

In 1930 voerde Buysse de schilder een derde maal op als onderwerp van een artikel. In het Clausnummer van het Gentse tijdschrift Kunst van drukker-uitgever en latere galerijhouder André Vyncke (1896-

(116) Emile Claus. Mijn broeder in Vlaanderen [1925], p. 17 (VW6, p. 1212).

(117) Cyriel Buysse, ‘Tentoonstelling Emile Claus’, in: Catalogus der tentoonstelling van schilderijen en teekeningen van Emile Claus, Amsterdam, Larensche Kunsthandel, 19 april - 15 mei 1911, p. 3-9 (VW7, p. 191-194). De Larensche Kunsthandel was op dat ogenblik gevestigd in de Heerengracht nr. 495 te Amsterdam.

[p. 45]

1982), tekende Buysse voor de bijdrage ‘Emiel Claus. De mens’.⁽¹¹⁸⁾ De korte situering van de kunstenaar was toen echter eenvoudig gebaseerd op eerder gepubliceerde anekdotes, namelijk uit ‘Het feest Lemonnier’ in 1903 en Buysses in 1925 gepubliceerde ode Emile Claus. Mijn broeder in Vlaanderen.⁽¹¹⁹⁾

In dit opstel bracht Buysse uitvoerig verslag uit van hun vriendschap die drie decennia overspande.⁽¹²⁰⁾ Hoewel het boek ontstond kort na Claus' plotse overlijden, gaf Buysse een typering van hun jarenlange vriendschap die toch tintelt van anekdotiek en synthese. Opnieuw belichtte hij Claus vooral als mens. En deze stereotiepe invalshoek ontging ook zijn tijdgenoten niet. In zijn kritiek op het boek zag Karel van de Woestijne dit echter niet als een minpunt. Volgens Van de Woestijne, die vaststelde dat het ‘Buysse niet om kunstkritiek, of om kunstgeschiedenis, of zelfs maar om eventjesgeromanceerde biographie te doen’, evoceerde het essay de ‘charme’ die Claus uitstraalde.⁽¹²¹⁾

(118) Cyriel Buysse, ‘Emiel Claus. De mens’, in: Kunst, 1930 (VW7, p. 247-248).

(119) Cyriel Buysse, ‘Het feest Lemonnier’, in: Groot Nederland 1903 (VW7, p. 143-154).

(120) Het essay verscheen eerst in Groot Nederland (1925) en werd in hetzelfde jaar door de Gentse uitgevers Van Rysselberghe en Rombaut in boekvorm uitgegeven. Buysses vooroorlogse Nederlandse uitgever C.A.J. van Dishoeck bracht een licentie-uitgave op de markt. In 1926 verscheen een Franse oplage, eveneens bij Van Rysselberghe en Rombaut, in een vertaling van Germaine Rolin-Buysse, echtgenote van Cyriels zoon René Buysse. Voor de briefwisseling, onder meer met corrector Paul Wijnants, betreffende de druk van het boek, zie: ‘Brieven van Paul Wijnants, Willlem Rombaut en Cyriel Buysse’, uitgegeven door Yves T'Sjoen, in: MCBG XX (2004), p. 91-106.

(121) Karel van de Woestijne 1925, p. 209 (zie hiervóór noot 50).

[p. 46]

De briefwisseling tussen Cyriel Buysse en Emile Claus

De brieveneditie tussen Cyriel Buysse en Emile Claus die hier wordt voorgesteld is gebaseerd op twee archieven. Een belangrijk deel betreft de fotokopieën van brieven van Claus, bewaard in de Universiteit Gent, Vakgroep Nederlandse Literatuur, en voor onderzoek beschikbaar gesteld door mevr. Maddy Buysse (nrs. 3-4, 6-18). De briefwisseling van Buysse is gebaseerd op het fonds Carlo Vullers in het Archief voor Hedendaagse Kunst van de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België (nrs. 1-2, 5).

Het levendige taalgebruik en de vrije zinconstructies in de brieven, afwisselend geschreven in het Frans en het Nederlands, werden zoveel mogelijk gerespecteerd. Hier en daar werden voor de vlotte leesbaarheid leestekens, korte verduidelijkingen en verklarende noten toegevoegd.

Lijst van afkortingen

AHK: Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België. Archief voor Hedendaagse Kunst, Brussel

AML: Archives et Musée de la Littérature, Brussel

AMVC: AMVC-Letterenhuis, Antwerpen

MCBG: Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap I-XX, redactie Anne Marie Musschoot, Gent 1985-2004

MSKG: Museum voor Schone Kunsten, Gent

UGCB: Universiteit Gent, Centrale Bibliotheek, Gent

VNL: Vakgroep Nederlandse Literatuur. Universiteit Gent

VW: Cyriel Buysse. Verzameld werk, samengesteld en ingeleid door Antonin van Elslander en Anne Marie Musschoot, Antwerpen 1974-1982 (zeven delen)