Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap 15

[p. 7]

De novellen van Cyriel Buysse
Relaas van een herleesavontuur
door Prosper De Smet

In de jaren twintig van deze eeuw werkte de Engelse schrijver Michaël Sadleir aan de rehabilitatie van de in de negentiende eeuw zeer beroemde Anthony Trollope. Herlas zijn meer dan veertig, meestal zeer lijvige romans, schreef er een studie over en eindigde ze door over de verschillende titels een waardeoordeel uit te spreken. Hij rangschikte de boeken volgens onderwerp en gaf drie kruisjes aan de zeer goede, twee aan de goede en eentje aan die van iets mindere kwaliteit. Dit essay lag aan de basis van de vernieuwde belangstelling voor een schrijver, die door de uitgave van zijn autobiografie de gunst van de lezer had verloren en in de vergetelheid dreigde weg te deemsteren. Nu zijn de volledige werken van Anthony Trollope niet alleen in luxe-editie maar ook in pockets zowel bij Penguin als bij World Classics verschenen en wedijveren zijn verkoopcijfers weer met die van Dickens zoals toen hij nog leefde.

Met kruisjes ben ik niet zo krenterig als Michaël Sadleir. In mijn lezersdagboek krijgen uitzonderlijk de werken buiten categorie vijf kruisjes, de gewone meesterwerken vier, en zo daal ik af naar eentje. Een enkele maal uit zich mijn ergernis of minachting in een grote 0.

Ik heb er al dikwijls van gedroomd te doen met het werk van Cyriel Buysse wat Michaël Sadleir deed voor Trollope. De kruisjes zijn gegeven, nu al vijfentwintig en twintig jaar geleden bij het verschijnen van het volledig werk, maar ik heb er toen niets bij geschreven en wat betekent zo'n waardeoordeel zonder commentaar.

Hoe zou mijn oordeel nu zijn over dit werk mocht ik het herlezen? Zouden mijn kruisjes standhouden? Al een hele tijd lokken de zeven dikke boeken in de bibliotheek mij aan tot herlezen, kijk ik ernaar en tracht mij te herinneren. Vaag is de inhoud ervan geworden, slechts een paar figuren springen nog uit die nevel naar voor. De tijd voor herlezen is gekomen.

[p. 8]

Maar het zijn duizenden bladzijden!

Neen, wat Michaël Sadleir deed kan ik niet.

Maar waarom het werk niet verdelen? Eerst de novellen lezen en mijn kruisjes controleren, en daarna misschien de romans. Grote vreugde bij het vinden van deze gemakzuchtige oplossing. Onmiddellijk begin van uitvoering van het plan. Het vierde deel van de volledige werken van de plank genomen.

Relaas van een herleesavontuur.

Drie weken lang slechts Cyriel Buysse op het menu. Drie weken leef ik lezend in de oude tijd, Vlaanderen voor en na de eeuwwende en nu en dan met verwijzingen naar nog veel vroeger. Zoals in ‘Gruetmoeder Renske’ die niet wil dat haar kleindochter een naaimachine koopt: Zij had er nooit een gezien. Maar zij dacht, dat het ook zoiets was gelijk die trein, de eerste, die door 't land reed, en waar zij, nu wel meer dan zestig jaar geleden, met honderden en honderden in 't dorp, naar was gaan kijken, en met schrik waren zij er van weggehold... Kleren maken met een naaimachien! Ach! in haar tijd maakten de mensen zelf hun kleren...

In dit Vlaanderen kom ik na vijfentwintig jaar weer eens terecht. Dorpjes midden in de stilte van eindeloze velden. Dikwijls gehuchtjes zelfs en hutjes onder een strodak. Een huisje alleen in het veld aan de kruising van zandige landwegen. In de verte de donkere dreiging van een bos. Die zijn er ook nog, de bossen. De windmolens ook. En pensjagers, wildstropers, kiekendieven, messenvechters. De kerk roept oude jongedochters tweemaal daags naar de mis. De verveling jaagt de notabelen iedere avond naar de herberg. Op de hoeven blijven broers en zusters ongetrouwd om het familiebezit niet te moeten verdelen. ‘Alahoe!’ galmt de roep der koewachters over de velden. De kerk doet hetzelfde met haar klokken. De godsdienst is alomtegenwoordig. De duivel wordt nog gevreesd. De pastoor wordt geëerd, soms aanbeden. Hij regeert over het dorp als een dictator. Hij is in iedere novelle een strenge, bazige man. Geen pastoor Munte bij Cyriel Buysse. De baron is burgemeester, spreekt Frans en gebroken Vlaams en woont op het kasteel. De vrouwen gaan gekleed in lange zwarte kapmantels, worden geslagen en verkracht. Zoals de zakkennaaister Blanche. Zij is afgrijselijk lelijk. Op de zolder van de meelfabriek waar zij werkt wordt zij overweldigd door de jonge mooie molenaar. Zij is zwanger en bevalt van een zoon. Wat gewoonlijk niet gebeurt: het dorp en de

[p. 9]

fabriek hebben medelijden met de arme verschoppelinge, aanvaarden haar als ongetrouwde moeder. Zo kent zij een paar mooie, gelukkige jaren terwijl haar zoon sterk en gezond opgroeit. Maar haar mooie, kloeke zoon is eerzuchtig. Te jong wil hij van koewachter opstijgen naar de graad van echte landarbeider. Zestien jaar oud houdt hij drie dagen lang onder een brandende zon het tempo van de oude pikkers bij. Dan begint hij te verzwakken. Als de vrouwen, die achter hem de aren binden, hem kunnen inhalen zullen ze hem vrije koewachter maken. Dit betekent: ze zullen hem de broek uittrekken en hem halfnaakt naar de hoeve jagen. Dit wil het gebruik. Dit wil hij niet. Als dit gebeurt dan is hij voor het gehele leven onteerd. Nog twee dagen houdt hij het met zijn laatste krachten uit. Steeds opgejaagd, op het nippertje gered door het middagmaal of het vieruurtje. Dan is hij uitgeput, gelukt het de vrouwen te binden in zijn kloefen. Onder het uiten van luide juichkreten storten ze zich op de jongen, maar dan is hij zelf reeds ingestort. Hij heeft zijn kracht overschat, zijn eerzucht bracht hem naar de ondergang. Tien dagen leeft hij nog. Na het verlies van haar zoon zoekt Blanche, uitzinnig van smart, ook de dood.

Werken als beesten

Even onmenselijk hard en oorzaak van de dood van een der arbeiders is het werk in de betendrogerij van mijnheer Stevens. De fabriek lijkt op een moordkuil vol met foltertuigen.

Het lossen van de bieten onder stromende regen tot laat in de nacht, en de vermoeidheid bestreden door het drinken van ‘dreupels’ is ook de aanleiding tot het drama in ‘Grueten Broos’.

In het Vlaanderen van die tijd: werken als beesten, Buysse schrijft het dikwijls.

En arm zijn die mensen! Een leven bestendig aan de rand van het levensminimum. Ziekte van de broodwinner betekent honger in het gezin en de bedelstaf. In ‘Een levensdroom’ schrijft Buysse: Wee de proletariër die niet meer werken kan.

De arbeider van nu droomt ervan vele miljoenen te winnen in het Lottospel. (Een auto heeft hij al). Wat is de levensdroom van iemand uit Buysses novellen? Een zwijntje bezitten, ervoor sparen, kopen, vetmesten, voor zijn zes kinderen vlees in huis, een deel ervan

[p. 10]

verkopen om zich weer een zwijntje te kunnen aanschaffen. Door werk te krijgen in de berendrogerij heeft de vader uitzicht zijn droom te verwezenlijken. Maar zijn zwakke longen zijn niet bestand tegen de vreselijke temperatuurverschillen in de werkplaats. Na een paar maanden reeds wordt hij ziek en sterft. Dan moeten zij [het gezin] ertoe besluiten te doen zoals zovele anderen. Men zou een weinig gaan bedelen, dat was vroeger ook reeds gebeurd.

Ook in ‘Pierke en Kootje’ gaan de twee kinderen bedelen als de vader voor wildstropen zes maanden in de gevangenis zit. In ‘'t Beeldeken’ mag de moeder bij de dood van haar man zich gelukkig prijzen dat ze van de baron-werkgever een hutje aan de rand van het kasteeldomein wordt toegewezen, maar ze moet haar twee meisjes ver weg bij familie onderbrengen en ook haar zoontje mag ze uiteindelijk door de wreedheid van de baron niet houden. De kinderen worden bij de familie uitgebuit als kosteloze werkkrachten en zij blijft alleen achter in het hutje.

Toen geen weeshuizen, werklozensteun, vakbonden of Lottospel. Waartegen nu geprotesteerd wordt, waarvoor betoogd en gestaakt, het lijken futiliteiten tegenover de weerloosheid in die tijd van wie arm en zwak was, of door het blinde toeval werd getroffen. Buysse staat met heel zijn hart aan de kant van de armen en berooiden en wat hij voelt verwoordt hij op zo'n wijze, of wordt op zo'n manier getoond, dat zijn gevoelens van medelijden worden overgezet op de lezer. Het eindelijk opstandig gevoel van ‘'t Beeldeken’ tegen het kasteel in de laatste bladzijde van het verhaal, het onrecht dat Permentier en meester Gevers wordt aangedaan brengen een traan naar het oog, verwekken woede in het hart. (Het lijden van honderd jaar geleden wordt lectuurgenoegen van nu). En het proza treft zo diep, ontroert zo zeer omdat het allemaal echt en waar is wat Buysse vertelt. Het kan niet anders. De namen van de personages alleen al klinken zo levensecht en tijd- en plaatsgebonden: Witte Manse, Oele Feeffe, Smuik Vertriest, Boef Verwilst, Klod de Vos, Maaie Troet. Wie zou zoiets kunnen bedenken? En als Buysse iets vertelt wat niet gebeurd zou zijn, wel, dan maakt hij het gewoon echt en waar. Buysse schrijft gaarne, vertelt gaarne.

In Lauwegem wordt een paardenkoers betwist, in Meigem verongelukt een knaapje en een roomwit koetje ziet hij in nog een ander dorp. Hij brengt dat samen, maakt er een nieuw stuk werkelijkheid van. Dat is zijn kunst. In de regiekamer verknippen en aan elkaar

[p. 11]

plakken. In de chaos van het leven de orde brengen van de kunst. En een golf van ontroering in een woordenvloed over de lezer uitstorten. Dat kon hij, dat lukt hem steeds weer: zijn eigen ontroering overbrengen op de lezer. Of zijn plezier bij het observeren van de lieve dwaasheden van zijn medemensen. En vooral, altijd weer, zijn verrukking bij het aanvoelen bij een lentebriesje, van een zomeravond zonsondergang. Hij kon als schrijver zeer veel. Zijn gevoelig hart in bedwang houden, bijvoorbeeld, en afstandelijk vertellen. Aanklagen door aan te tonen. Toch nog iets maken van een simpele anekdote. (En een enkele maal te veel willen maken van een anekdote en mislukken). Goede werkelijkheidsgetrouwe dialogen schrijven. Gesprekken nabootsen. Boeiend blijven zelfs in de beschrijving van vier muren. Ik denk aan de woon- en werkkamer van Jan Tamboer. Hij werkte naar model. Op een plaats kon ik dit controleren: het bureel van de bakkerij ‘De Veldbloem’ waar de broodvervoerder uit het gelijknamige verhaal naartoe komt na het ongeval met kar en paard. Het is het bureel van de coöperatieve bakkerij Vooruit op de Nieuwe Vaart in Gent. Daar was ik soms geweest, een paar jaar slechts na de dood van de schrijver. Ik zag het zaaltje zo voor de ogen. Lezers van Nevele en omgeving zullen wel meer die ervaring hebben gehad.

Uitweiden daarover kan ik bij mijn puntenklassement van de novellen. Ik had mij voorgenomen ze nu eens te herlezen met de ogen van een schriftgeleerde. Dit is mij niet gelukt. Omdat Buysse te veel tot het hart spreekt. Omdat als Buysse vertelt men luistert met open mond. Ik kon het leesgenoegen niet afbreken. Ik kon nauwelijks aan mijn heilige kruisjes denken.

Dit heb ik dan toch geprobeerd en om de eventuele lezer even nieuwsgierig te maken naar het resultaat ervan, als ik was naar het einde van ieder verhaal, wil ik dit reeds verklappen: tot mijn eigen verwondering en verdriet zelfs heb ik een kruisje minder gegeven aan ‘Grueten Broos’. En zou ik ‘Op het kleine gehucht’ met eentje meer hebben beloond had ik aan deze novelle niet reeds het maximum gegeven.

En vooral dit wil ik nu al kwijt: als ik mijn ogen laat glijden van de zeven dikke delen volledige werken in de bibliotheek naar de dunnere boeken van Vlaamse en Nederlandse schrijvers, winnaars ook van de vele literaire prijzen van deze tijd, dan vind ik dat Buysse nog gerust zijn voet mag zetten naast de besten. Aan geen enkele - op Harry Mulisch na misschien - zou ik meer kruisjes geven dan aan hem.

[p. 12]

Herinnering een spelbreker?

Ik ben begonnen aan mijn herleesavontuur met ‘Grueten Broos’ en ‘Plus-que-parfait’. Vooral bij de herinnering aan dit laatste had ik al dikwijls gedacht: dit zou ik toch eens willen herlezen. Ik had er mij veel van voorgesteld. Het werd in het begin een ontgoocheling, omdat ik er mij te veel van had voorgesteld. Als een lichtvoetig plezierig verhaal was het in mijn herinnering gaan leven, waarin niets anders dan de man Plus-que-parfait voorkwam die als een Don Quichotte vocht tegen de overheersing van de auto. Iemand die het lawaai van de moderne tijd in de kiem wilde smoren. Lawaai daar kon ik toen niet tegen. Ik dacht er niet aan dat paardenhoeven en karrewielen ook lawaai maken en dweepte dus met Plus-que-parfait. Wat was ik ontgoocheld toen, na een paar bladzijden reeds, mijn held de baan moest ruimen voor 't barontje, de verharde weg naar 't kasteel en de boeren van de gemeenteraad beloond voor hun zwijgen met rijkelijk eten en drinken. Mijn held eindigt verbitterd borrels drinkend, geeft de strijd op, werd ziek en kwijnde...

Och, ik overdrijf een beetje, maar ik probeer hier enkel aan te tonen van wat de waardering van een tekst kan afhangen bij het herlezen. De vroeger in een ander verhaal voorkomende boerengemeenteraadsleden spelen daarin ook een rol.

Nu, ik heb snel mijn eigen schuld ingezien en met mijn ogen van nu verder gelezen. ‘Plus-que-parfait’ blijft een der beste verhalen die Buysse ooit bedacht. Ja, bedacht. Want hoewel het allemaal echt en waar is wat ons verteld wordt, zal het wel werkelijkheid zijn die voor een deel zelf vervaardigd werd.

‘Grueten Broos’ is een ander verhaal, een licht maar een echt stukje ontgoocheling. Dit verhaal heb ik lang voor het beste van Buysse gehouden. Geen vijfentwintig jaar, maar meer dan een halve eeuw geleden las ik het reeds. Geen kwaad woord erover tot aan de stamp aan de moeder. Buysse bereidt het drama meesterlijk voor: het harde werk, de regen, de borrels, de honger ('k zoe nondedzju 'n peird de rug uit eten) de reuk van het rijkemensengebraad in de neus... en dan plots de ontgoocheling als het vlees - de huefvlakke - er thuis niet is. Alles zo begrijpelijk en werkelijkheidsgetrouw.

Maar wat daarna komt, met dit niet ophoudend berouw en verdriet van Broos heb ik het moeilijk. Zo'n kloeke beer die wagenkarren lost. Buysse nam wel de voorzorg aan te tonen dat Broos een

[p. 13]

brave en gevoelige jongen is. Als enige wil hij de te laat gekomen boer nog helpen bieten lossen ondanks het noodweer en zijn vermoeidheid. Toch vond ik het deze keer een beetje overdreven. Zoiets slijt toch! Twee keren heb ik dit niet gedacht, nu wel. Wordt men niet te kritisch bij het herlezen? De verrassing valt weg, de nieuwsgierigheid naar het einde is er niet meer. Let men daardoor te veel op de details? Daar heb ik mij al dikwijls vragen bij gesteld. Een lezer ben ik, geen herlezer.

Met die luxueuze begrafenis van de moeder, hoewel dit misschien nog minder waarschijnlijk is, kan ik mij nog altijd verzoenen. Ik waardeer dit als een goede vondst van Buysse, die pompeuze rijkdom en kleurenpracht van de kerk in contrast met de zwarte armoede van het volk. ‘Grueten Broos’ is tenslotte een verhaal en Buysse de verteller neemt zijn luisteraars van de ene verrassing in de andere naar het einde ervan. Mijn bewondering voor het geheel blijft dus, maar bij dit te lang durend berouw en ook het einde, die plotse, onvoorbereide verliefdheid van Broos op de zuster van Feelken, daarbij blijf ik toch mijn hoofd een beetje schudden. En dit is dus de oorzaak dat ik ‘Grueten Broos’ een kruisje minder heb gegeven.

Drie buiten categorie

Welke novellen hebben dan wel het maximum gekregen? Hier zijn ze in deze voorkeurs volgorde:

1.	Op het kleine gehucht
2.	De bedevaart naar Sint-Cornelius-Ten-Hove
3.	De steunpilaren der ‘Ope van Vrede’

Ach, dit kleine gehucht, ik zou er wel een lofzang willen op aanheffen. Alles bevalt mij eraan, niets heb ik erop aan te merken. Op de twee andere vijfkruisjesverhalen trouwens ook niet, maar ‘Het gehucht’ voldoet nog meer aan al mijn gevoeligheden. Ivo, een oude jonkman is de hoofdpersoon. Zijn tien jaar oudere zuster is gestorven. Hij heeft er zijn leven lang mee samengewoond. Zij hield hem al die tijd in een houdgreep. Nu is hij in zijn huisje plotseling omringd door vier ongetrouwde vrouwen die volgens het gebruik bij

[p. 14]

de dode moeten waken. (Was dat het gebruik? Of zou Buysse dit bedacht hebben om het verhaal te kunnen schrijven? Dat zou ik toch eens willen weten). Zijn verdriet en verslagenheid die na een paar uren al verdwijnen in de gezelligheid en de drukte van de gezamenlijke maaltijd. Zijn verwondering als hij bedenkt dat hij nu opeens te kiezen heeft tussen vier vrouwen. Alle vier weer door Buysse zo duidelijk getekend. De litanieën voor de dode die ze opzeggen. De hond die daar tussen loopt en die Buysse geen enkele keer vergeet. Het dobbelspel om de arme zwoeger Ivo gewonnen door zijn oud lief waardoor hij weer uitzicht krijgt op wat levensgeluk. En op de laatste bladzijde de nooit vergeten woorden van de oude man: 'k zoe toch zue geiren nog ienige joaren gelukkig zijn in mijn leven. 't Is Romeo en Juliet niet maar de liefde in de derde leeftijd. ‘Op het kleine gehucht’ behoort voor mijn gevoel tot het allerbeste van wat Buysse geschreven heeft.

En ‘De steunpilaren der “Ope van Vrede”’ dan? Het verhaal is genoeg bekend, ook door het toneelstuk. De notabelen van het dorp die hun borrel komen drinken in de staminee en het hof maken aan het bedienend meisje, hij heeft het in verscheidene verhalen behandeld maar hier het uitgebreidst. Ik vermeld enkel wat mij nu bijzonder is opgevallen.

Dat Buysse die voor eenmaal met zijn onderwerp niet in de natuur of op een gehucht zit, maar midden in het dorp, toch weer even met zijn pen een stukje natuur is gaan opzoeken. Er ligt een tuintje naast de herberg, er vloeit een beekje doorheen, het huppelt vlug en vriendelijk. Een halve bladzijde weg van komiek, ironie en erotiek, alsof de schrijver even behoefte had het venster te openen voor een hap frisse lucht - en 't wordt bijna een gedicht.

En dan de bladzijde waar hij de avond in de herberg beschrijft terwijl de steunpilaren aan het kaarten zijn. Ik moet mij bedwingen of ik schrijf ze volledig over. Sietjes naaimachine ronkt, tante en het hondje knikkebollen bij de kachel en het trage tik-tak van de oude klok, die eentonig al die slaperige stilte als in vadsig wiegen heen en weer ritmeerde. De koekoek die om het uur uit de klok springt en het vriendelijk lachend koperen maantje dat een keer in de maand onmerkbaar langzaam door 't boogvormig gleufe van de zinken uurplaat reisde, als om te zien of alles daar nog altijd op zijn zelfde plaats in goede rustige orde was. 't Is weer een bladzijde lang zuivere poëzie.

[p. 15]

De bedevaart nu. Ook een volmaakt verhaal. Was ik een school-meester (meester Gevers bijvoorbeeld) dan zou ik mijn jongens en meisjes in Buysses werk niet alleen wijzen op het tuintje en de koekoeksklok in ‘d'Ope’, maar ook op de beschrijving van de ontwakende dag die de vier bedevaarders beleven als ze naar Sint-Cornelius-Ten-Hove gaan: het opkleuren en fleuren van de jonge zomerdag, bij het ontwakend gezang van de vogelen. Ook twee bladzijden om in een bloemlezing te plaatsen. Maar dat zou slechte onderwijspolitiek zijn. Wat geven kinderen om mooie beschrijvingen! Aan de andere kant, wat zou ik aan kinderen meer kunnen vertellen over dit verhaal? De rest is een subtiele aanval op kerk en kerkdienaars, (aanklagen door aan te tonen) en op het einde wordt de arme Liza verkracht door Felhoen. En het volgende jaar trekt niet het onschuldige meisje maar een ongelukkige jonge vrouw ter bedevaart met een kind dat niet erkend is door de vader. Dit is het schrijnende einde.

Ik heb een boontje voor het kleine gehucht, maar van Liza hou ik meer dan van Ivo.

Viermaal aangekruist

Vijf kruisjes heb ik buiten categorie genoemd in analogie met de Ronde van Frankrijk, daar gebeurt dit ook met de superhoge bergen. Vier kruisjes staat gelijk met het gewone hooggebergte aldaar, bij mij dan de hele goede novellen. Hier zijn ze, de volgorde betekent niets, is min of meer de chronologie in het lezen:

Grueten Broos

Plus-que-parfait

De biezenstekker

Gruetmoeder Renske

Een levensdroom

't Beeldeken

Z'n eigen boas zien

Jonge juffers-kransje

Het hofje

Lente

De wraak van Permentier

[p. 16]

Blanche

Meester Gevers

In 't klein Congres

Grueten Broos en Plus-que-parfait hebben we reeds gehad. Van dit laatste schiet mij nog de onrechtvaardige behandeling van de veldwachter te binnen. Een pintje te veel gedronken en eens ‘Leve de auto’ geroepen als mijnheer de baron er nog geen had. Genadeloos wordt hij afgedankt. 't Zou nu ook waar zijn!

Slechts een paar woorden over elke novelle, maar toch enkele meer over ‘De biezenstekker’. Het was een gebeurtenis toen de novelle verscheen, als het ware de meesterproef van een beginnend schrijver en het vestigde zijn naam. Rauw en gewelddadig leven samengebald in een paar tientallen bladzijden. Hier nergens de gewone vertedering van Buysse voor zijn onderwerp, nergens een paragraaf afwijking van de lijn van het verhaal. Het is misschien de enige van zijn grotere novellen die exact ook zo in werkelijkheid is gebeurd, in ieder geval zo kan gebeurd zijn, gefundenes Fressen voor de auteur.

Het werd dikwijls een meesterwerk genoemd en dat vind ik ook. Waarom plaats ik het dan niet op kop van de lijst? Waarom krijgt het dat ene kruisje niet meer? Omdat mijn klassement niet dit is van een literatuurhistoricus maar meer het leesplezier van een gewoon lezer weerspiegelt. Als jurylid met de plicht te kiezen tussen ‘Het gehucht’ en ‘De biezenstekker’ zou ik na lang aarzelen en veel hartzeer de eerste prijs geven aan ‘De biezenstekker’. Er gaat zo'n geweldige kracht uit van het verhaal. En het drama wint het meestal van de komedie als het om prijzen gaat. Ik ben er zeker van, in Nederland, voor Kloos en Co zou het Vlaamseigen taalgebruik van ‘Het gehucht’ weleen hinderpaal tot publiceren zijn geweest, alleen voor ‘De biezenstekker’ zagen ze dit over het hoofd.

En waarom kan ik dit goede voorbeeld niet volgen? Ik schreef het reeds: het verhaal van de arme Ivo raakt al mijn gevoeligheden, het geweld en de ruwheid van Cloet gaan er tegen in. Zo is het niet de kunst van het schrijven die mijn keus heeft bepaald, maar het gedrag van zijn personages. Of zou ik het zo zeggen: ‘Het gehucht’ verrukt mij, ‘De biezenstekker’ bedroeft mij. Ach, wat is het moeilijk kiezen tussen twee gelijkwaardige schoonheden!

‘Een levensdroom’. Een man met zo'n bescheiden verlangen, een varkentje kunnen kopen, die daar met zijn laatste krachten voor

[p. 17]

werkt en eronder bezwijkt, zijn familie in de grootste miserie ach-terlatend. Triestig bericht uit arm Vlaanderen. En mag ik hier nu ‘prachtig’ achter schrijven omdat Buysse het zo goed verteld heeft?

‘t Beeldeken’. Die twee laatste bladzijden komen in mijn bloemlezing. Die arme vrouw, haar man dood, haar drie kinderen kwijt, eindelijk doorziet ze wat ‘het kasteel’, waar ze steeds naar heeft opgekeken, eigenlijk is. Eerbied en ontzag hielden haar klein en zwak. Nu komt ze in opstand. Maar in de laatste paragraaf buigt ze toch weer het hoofd. Ze ziet haar machteloosheid in.

Ook ‘Het hofje’, ‘Z'n eigen boas zien’ en ‘Blanche’ zijn verhalen uit arm Vlaanderen, mensen die hun lot ondergaan en ten onder gaan.

Maar Permentier neemt zijn lot in eigen handen en gaat toch ten onder. Zijn wraak is een zinloze moord. Veel vroeger nog dan in Tantes bewees Buysse dat hij zeer diep in de roerselen van de menselijke ziel kon kijken. Mensen die onrechtvaardig behandeld worden door de maatschappij en uitgestoten worden kunnen gevaarlijk worden. Dat zulke misdaden bloedige realiteit zijn werd dit jaar bewezen door de moorden op Amerikaanse scholen door kinderen gepleegd. Buysse zag dit honderd jaar geleden al. Freud had hij daarvoor niet nodig.

Drama's zijn dit allemaal. Maar ik vind in mijn leesplezier het gevoel van vrolijke verrukking terug bij mijn aanwezigheid op het jonge juffers-kransje. De god- en pastoorvrezende ongetrouwde jonge vrouwen van het dorp, die tweemaal daags naar de kerk gaan, besluiten wekelijks samen te komen bij koffie en gebak. Eindelijk hebben ze wat plezier in het leven, kunnen ze roddelen en over de liefde klappen. Maar als dit de pastoor ter ore komt grijpt hij in. De almacht van de kerk. De greep op de mens mag niet gelost worden. Zelfs in eigen huis niet lachen en vrolijk zijn. Deemoedig het hoofd buigen, enkel Jesusken beminnen. Weer zo'n brutaal-strenge pastoor, de dictator van het dorp, zoals in ‘Paatros’. En de jonge juffers lopen onmiddellijk weer in het gareel. (Slechts eenmaal, later in zijn leven, tekent Buysse een vriendelijk, behulpzaam pastoorke, in ‘Huwelijks-aanzoek’ uit Kerels). Buysse is op zijn best bij het beschrijven van wat gebeurt en gezegd wordt door de openbloeiende jonge vrouwen op die samenkomsten. 't Is of hij er zelf bij is geweest, of reeds over een bandrecorder beschikte.

[p. 18]

‘Lente’ nu. Ach, 't is zeker al de vierde keer dat ik het verhaal lees. Daardoor zal het wel een kruisje te weinig hebben gekregen. Wat is mij deze keer opgevallen? Het water. Het mag dan goed weer zijn zoals bijna altijd in Vlaanderen bij Buysse, het water in de lente zal zeker nog te fris zijn geweest, voor de Parisienne Leontientje. Dat denk ik toch. Begin van de zomer bibber ik nog in een openluchtzwembad. Maar goed, slechts een vluchtige gedachte, ik wou mijn leesplezier niet bederven. Dat laat Cyriel Buysse niet toe. Zelfs van een sprookje maakt hij werkelijkheid. De drie broers, zo verschillend, men ziet ze voor de ogen. En Cordule dan! Die springt levend uit de bladzijden omhoog bij ieder woord dat ze zegt. Ik hoor oude tantes spreken. Kortaf, een snak en een beet, bijna altijd de schijn van kwaad te zijn. Het eigen dialect doet veel aan de weergave van de werkelijkheid. Ik herinner mij een novelle De boeren van de eveneens bewonderde Tsjechov, daarin steken die boeren ellenlang (vertaalde) tiraden af. Zo spreken onze boeren niet en de Russische kreeg ik nooit zo goed voor ogen als Cordule die maar de luttele woorden zegt: da zijn toch dijngen, da zijn toch dijngen. ‘Lente’, ook een juweel aan Buysses kroon. Voor die tijd zal dit verhaal wel het equivalent zijn geweest van wat nu soft-porno wordt genoemd. Loontientje in het water gehuld in haar indiscreet plakkend nachtkleed en Standje daarbij die haar leert zwemmen. De twee andere broers kijken toe terwijl hun zuster naar het dorp is. Toen de natte droom van een boer in de lente.

Maar echt de schoonheid van de vrouw beschrijven, met ‘graagte’ om eens een van zijn woorden te gebruiken, doet Buysse slechts in ‘Meester Gevers’. Tot dan toe zijn al zijn stamineemeisjes, Uleken, Fietje, Sietje, Angeliekske, wel fris en lief, maar de vrouw zoals Rubens ze geschilderd heeft, beschreef hij slechts in ‘Meester Gevers’. Dit is een detail dat mij deze keer slechts opviel, als man in de gevaarlijke leeftijd. Het is natuurlijk slechts een detail in het verhaal. Het onderwerp is de schoolstrijd in het laatste kwart van de vorige eeuw. Weer zo'n strenge pastoor: groot en fors van gestalte met harde ogen en gefronste wenkbrauwen, die de schoolmeester van het dorp dwingen wil over te lopen naar zijn kamp. De meester verzet zich. Niemand spreekt nog tot hem, zijn huis wordt met stenen bekogeld, hij vlucht naar een vriend. Daar ontmoet hij Anna, een blonde prachtgodin, hij wordt verliefd, afgewezen, door de pastoor overwonnen, in de ban van het dorp geslagen, wordt ziek en sterft.

[p. 19]

Zoals velen in die tijd was hij niet sterk genoeg het tegen kerk en pastoor op te nemen. Met heel zijn hart en medeleven staat de ik-verteller deze keer openlijk aan de kant van de meester. Van de brute sterke Cloet tot de zwakke teerhartige meester Gevers, ieder portret lukt aan Cyriel Buysse.

Laatste genomineerde in de vierkruisjeslijst is ‘In 't klein Congres’. Ontdekte ik in Uit het Leven (1930). In zijn oude dagen, hij is dan zeventig, schrijft Buysse nog eens een meesterwerkje op het gebied van de novelle. Slechts een twintigtal bladzijden telt het. Een liefdespaar dat niet past in het romantisch arsenaal. Buysse grijpt daarvoor weer naar het gekende ritueel in zijn werk, de dreupelgang van de notabelen van het dorp van staminee naar staminee waar ze bediend worden door een jong meisje, hier Angeliekske. Deze keer een bakker die er warmpjes inzit en vroeg in de morgen kan ophouden met werken, heel groot, zwaar en dik... hij droeg een druipsnor en zijn lome gang was. waggelend, op brede, platte voeten. Jonggezel natuurlijk, achtenveertig jaar oud. Zijn laatste dreupelhalte is ‘In 't klein Congres’, een groezelig cafeetje annex winkeltje. Daar woont en bedient geen jong meisje maar de weduwe Steeffe, achtenvijftig jaar oud, een lange, magere vrouw met felle ogen. Het heette dat zij rijk was. Hoe die twee met elkaar omgaan, hoe het tot een huwelijk komt dat heel het dorp op stelten zet en wat daar op volgt in de slaapkamer, dat is kostelijk, het behoort tot het beste van wat Buysse geschreven heeft. De fanfare van het dorp die de pasgetrouwden begroet: ... Kamiel met zijn trombone waaruit de gekste geluiden losbarstten en Daneels met zijn geweldige bombardon, die als een reuzen-koperslang rondom zijn hals gekronkeld hing. Duukske, klein en gebocheld, bespeelde zijn jammerende fluitje en Van Heule met zijn lange, nobele baard, liet de tonen uit zijn klarinet neervloeien. Siron met zijn scheel oog en zijn scheve buik donderde op de grote trom. Verrukkelijk is hier minder op zijn plaats, kostelijk is het woord. Komt zeker in mijn bloemlezing.

Drie kruisjes maar, daarom niet minder goed

Dit waren dus de bijzonder goede novellen. Nu de hele goede die met drie kruisjes werden bekroond:

[p. 20]

Pierke en Kootje

De broodvervoerder

Van Alleijnes' ziel

Het roomwitte koetje

Paatros

Verkiezing

Lauwegem tegen Bavel

Irène en de treurmars

Micus

Het bruggetje

Poapkens zondagsrust

Als ik deze titels overlees schud ik het hoofd: aan welke onderneming ben ik begonnen! Zo'n rangschikking waarvan ik gedroomd heb laat mij nu onbevredigd. Ik neem vrijwillig de taak op de schouders van een voetbaltrainer die een elftal samenstellen moet en over twintig gelijkwaardige spelers beschikt. Wie kiezen? Waarom ‘Paatros’ bij de bankzitters plaatsen? Die geile priester daarin, die alles wil weten hoe het er in een bordeel aan toegaat. En de andere broers die jaloers zijn dat zij niet mogen (moeten) trouwen, dat is toch schitterend! Maar de novelle is een beetje kort en het einde lag anders in mijn herinnering. Vandaar. Hetzelfde herleesprobleem dus als bij ‘Plus-que-parfait’. Ja, het doet mij pijn aan het hart. Er is geen kruisje verschil. Een half misschien.

Of ‘Het roomwitte koetje’, die arme vader voor de tweestrijd plaatsen: verdriet bij de dood van zijn zoontje, of vreugde bij het verwerven van het koetje. Ook weer goed bedacht. Sluw bedacht.

En ‘Pierke en Kootje’ dan! De vader, een onverbeterlijke pensjager, altijd vrolijk, altijd content, zelfs in de gevangenis! En, gewoonlijk vind ik Buysse een beetje te sentimenteel als hij over dieren schrijft, maar het toneeltje van de vriendschap tussen het eendje en het kuikentje is een juweeltje.

Ik kan niet weer over ieder verhaal mijn zegje doen maar mijn enthousiasme over ‘Poapkes zondagsrust’ uit Kerels (1927) moet ik toch kwijt. Kom, laat mij ook eens overdrijven: Poapke is de mooiste beschrijving van een levensgenieter uit de gehele wereldliteratuur. In ieder geval van wat ik er van gelezen heb. Het bijzondere daaraan is dat hier het leven wordt beschreven van een gewoon arbeider, metselaar van beroep, die in de jaren twintig van deze op sterven na dode

[p. 21]

eeuw, zes volle dagen in de week moest werken, en het zal toen wel meer dan veertig of zelfs achtenveertig uur zijn geweest. Daaraan vindt hij reeds plezier, aan dit werken, aan de huizen die hij bouwt. Maar hij leeft vooral naar de zondag toe en van die dag maakt hij een hoogdag van luiheid, rust en genot. Buysse beschrijft die volledige zondag, hoe Poapke hem doorbrengt, doorgeniet zou ik bijna zeggen. Van het genot 's morgens bij het wassen en ontbijten (het was al de avond daarvoor begonnen bij het zich laten scheren). Daarna in zondagse kleren naar de kerk, kijken naar bolders, reeds een paar dreupels drinken, middagmaal en middagslaap. Om vier uur ontwaakt hij en gaat hij heel eenvoudig voor het venster naar de voorbijrijdende auto's zitten kijken met naast zich op de venster-bank een klein flesje jenever, dat hij heel traag bij kleine slokjes uitdrinkt. Hij geniet, hij rust, hij wordt dronken, een zachte gelukzalige roes.

Het genot van Poapke, en het plezier dat Buysse heeft bij het beschrijven ervan, zet zich ook over op de lezer. Bij mij was het toch zo. 't Was of ikzelf zo'n dag aan het beleven was. Mensen die gelukkig zijn, dat is ook een realiteit. Wij zijn hier ver verwijderd van het rauwe naturalisme uit ‘De biezenstekker’. Buysse is geen dertig jaar meer, hij is de zestig voorbij. Arm Vlaanderen begint tot het verleden te behoren. Wij zijn al in de ‘goede’ jaren twintig. Buysse heeft een mildere kijk op het leven en de werkmensen leven voor het eerst in de wereldgeschiedenis al een paar frankjes boven het levensminimum. Poapke is er een van, een zeldzaam figuurtje in onze literatuur.

En hij mag wel even naast de belangrijkste andere mannelijke exemplaren uit Buysses ‘openluchtmuseum’ geplaatst worden. Al was het maar om even aan te tonen hoe diep hij in zijn werk gepeild heeft in de ziel van de mens, hoe breed het bereik is van de menselijke hartstochten, en het daaruit voortvloeiend gedrag, die hij heeft beschreven. Hoe verschillend zijn zijn Kerels en zijn Typen!

De geweldenaar Cloet naast de zachtaardige meester Gevers, de berouwvolle Broos naast de wraakzuchtige Permentier, de nors zwijgende Stien uit ‘Het bruggetje’ naast de altijd vrolijke vader uit ‘Pierke en Kootje’, de door hel en duivel gekwelde Van Alleijnes en Poapke de levensgenieter die de mis hoort zoals hij een gesprek zou aanhoren van mensen die dingen vertellen die hem niet veel aangaan en

[p. 22]

hoe verschillend getekend zijn Paatros en Micus niet, uit de gelijknamige novellen, in hun begeerte naar de vrouw!

(Van Harry Mulisch heb ik het volgende aangestreept in zijn boekje over de zaak Eichmann: Twee verschillende mensen gelijken minder op elkaar dan een leeuw en een luis)

Proza-kleingoed

Ik heb nu mijn gouden, zilveren en bronzen kruisjes uitgedeeld. Op die plaats van mijn betoog gekomen besluit ik, na rijp beraad zoals dat heet, heel mijn kruisjesgedoe op te doeken.

Waarom?

Ten eerste: ik merk, te laat, dat mijn voorbeeld Michaël Sadleir, drieënveertig romans van Anthony Trollope met elkaar vergeleek. Wat in het Verzameld werk staat, het zijn zelfs niet allemaal novellen. Ik kan en mag geen stukken die vijftig bladzijden beslaan vergelijken met andere die er maar twee tellen en tot een geheel ander genre behoren. Een volledige rangschikking van alles wat in deel vier en vijf staat kan dus niet.

Ten tweede en vooral: als ik met mijn kruisjes van vijf naar twee zou afdalen zou de eventuele lezer de indruk krijgen dat hij bij het minderwaardige werk is aangeland. Niets is minder waar!

Waar is dat, wat overblijft, meestal bestaat uit kleiner werk. Bovendien beslaan de reeds aangekruiste novellen het grootste deel van de twee boeken. Het overblijvende materiaal bestaat, op een aantal uitzonderingen na, meestal uit korte schetsen van een vier- of vijftal bladzijden, een uitgewerkte anekdote of herinneringen... Kijk, daar hebben we het al: twee herinneringen uit zijn kinderjaren: ‘Pa-ijs’, en ‘Mijn’. Of we zien hem even als naar het volle leven verlangende jongeling in ‘De lichtjes van de grote stad’. Dat zijn kostbaarheden die geen enkele Buysse-liefhebber zou willen missen. Te weinig over deze periode van zijn leven heeft hij eigenlijk geschreven.

Aan de andere kant, dit moet ook gezegd: Buysse schreef gaarne, bij de onbeduidendste anekdote die hij hoorde vertellen greep hij naar de pen, hij maakte van alle hout pijlen. Soms is dit hout niet al te sterk of heeft hij het al gebruikt. Gelukkig is dit niet zo dikwijls het geval. Zelfs in dit kleiner en kleinste werk blijft hij meestal toch de boeiende verteller naar wie men met een glimlach of ontroerd

[p. 23]

luistert. Och, klein werk, ik wil mezelf alweer corrigeren als ik de gelezen titels overloop. Er zijn er vele bij die ik slechts met hartzeer niet opnam bij de uitverkorenen. Streng maar rechtvaardig was ik, een kwart van een kruisje minder viel al door de mand! Maar ik zou daar een dik boek, een magnifieke bloemlezing kunnen mee vullen, nu nog een literaire prijs waard en misschien zelfs het proza van de heer Brusselmans evenarend.

Ziehier een begin van inhoudsopgave:

Van 't negende..., Het varken, Het legaat, De dorpsmuziek, Het huis, De republiek Oelegem, Het zomerlief, Sander Ouk en Soarel Lawwe, Jan Tamboer, Het advertentiebriefje, Het bezoek van de engel Gabriël op aarde, De paniek, Huwelijksaanzoek, De steen, De koe van Dons, en hoe meesterlijk is ‘De terugkomst uit Amerika van Free Vervaet’ niet verteld en... neen, ik hou op. En rangschikken doe ik niet meer.

Het talent ontrafeld

Over slechts nog één verhaaltje wil ik uitvoeriger iets zeggen omdat het mij naar het besluit kan voeren van mijn herleesavontuur. De titel ervan is: ‘In het aangezicht van de dood’. Het beslaat slechts twee bladzijden, een niemendalletje voor Buysses doen en laten, meer een cursiefje dan een verhaal. Hij begint met de lof te zingen van het landelijk stoomtrammetje. De trein rijdt zo snel en zo recht mogelijk op zijn doel af, is een somber, lelijk, log ding maar het buurttreintje (het reed ook nog in mijn jeugd door de straten van Gent) dringt kronkelend en gezellig in het hart van de streek zelf Daar zit de schrijver in, geniet van het landschap en beschrijft het. Zoals altijd bij hem is het goed weer en het ritje levert hem een prachtige bladzijde op. De bloeiende lentevelden, een koolzaadveld als een tintelende goudvlek, een beekje met een gewelfd bruggetje erover, de door de zon beschenen huisjes met groene luikjes en rood dak, de kerktorens, de vele molens... 't Is deze bladzijde lezend dat ik mij de bedenking maakte: om dit alles te kunnen opsommen en het op papier bijna grafisch voor te stellen moet die man over een fotografisch geheugen hebben beschikt. Van een paar nota's in een rijdend

[p. 24]

treintje genomen is wat hij schreef niet te reconstrueren. Een fotografisch geheugen zoals b.v. Simenon en Ivan Boenin had hij, en een gevoeligheid om van dit gestockeerd materiaal opnieuw, al schrijvend te genieten, waardoor hij dit genot aan de lezer kon overzetten.

Dat was van zijn talent al een eerste troef die het kon uitspelen.

Wat had hij nog meer?

Hij had psychologisch inzicht, of doorzicht. Van het uiterlijk gedrag van een mens kon hij de innerlijke roerselen afleiden. (Niet alleen in Tantes toonde hij zich een psycholoog, zoals ik tot mijn verontwaardiging eens gelezen heb, maar vanaf het begin!)

Wat nog?

Zijn goed geheugen maakte hem het schrijven gemakkelijk waardoor hij het maximum nut haalde uit de gevoeligheid waarmee hij zich op zijn onderwerp concentreerde.

Wat nog?

Zeer voornaam: hij was als schrijver een echt vertellerstype. Daarmee bedoel ik iemand die zo kon beginnen dat hij de nieuwsgierigheid van zijn lezers opwekte, hen in de ban van zijn woord kon houden en hen op het einde beloonde met een bevredigend of verrassend einde.

Anders gezegd: hij kon verhaaltjes bedenken. In zijn geval alle op de werkelijkheid gebaseerd.

En nog anders en een beetje geleerd gezegd: hij was iemand die de chaos van de realiteit kon versnijden tot de orde van de kunst.

Ik neem weer die twee bladzijden ter hand: eigenlijk is het niets anders dan de beschrijving van wat hij tijdens het buurttramritje gezien heeft. Maar hij begint met de zin: Die ochtend heb ik een man gezien die de Dood in 't aangezicht schouwde. Dan kijkt hij twee bladzijden lang naar de zonovergoten lentevelden, maar op het einde is er plots een fietser die bijna door het treintje overreden wordt en de dood in d'ogen ziet. Hij heeft weer iets verteld waar de lezer geboeid naar luistert en op het einde een zucht van verlichting slaakt.

De laatst zin is dan: Het trammetje reed onverschillig verder door het bloeiend land, een windmolen die in 't verschiet lustig met zijn rode armen wiekte, scheen het vrolijk lachend naar zich toe te wenken.

Wat was het mooi dit Vlaanderen van Cyriel Buysse!

En hoe mag de Vlaamse lezer zich gelukkig prijzen dat zijn land zo mooi, en zijn mensen met zoveel liefde door Cyriel Buysse zijn beschreven.

[p. 25]

Vlaams, Nederlands en Nevels

Een paar weken voor ik aan het herlezen van Cyriel Buysses novellen, schetsen, stemmingen en herinneringen begon, las ik Vlaamse Leeuwen van Jeroen Brouwers. Hij is daarin niet mals voor Vlaamse auteurs die, naar zijn oordeel, slecht Nederlands schrijven. Weinigen vinden genade in zijn ogen. Stijn Streuvels verklaart hij zelfs niet meer te begrijpen, totaal onleesbaar geworden. Voor Cyriel Buysse was hij in een goede bui, hij vat hem met handschoenen aan. Toch een weinig geërgerd door Brouwers' aanvallen op Vlaams taalgebruik begon ik op zijn taal te letten. Daar vond ik niets op aan te merken.. Of toch? Wat las ik op een zekere bladzijde? Het woord ‘incompleetheid’. Dat had ik nog nooit gehoord of gelezen. Het woord stoorde mij, compleetheid zou ik al erg genoeg gevonden hebben, maar incompleetheid! Waar had hij dat uitgehaald! Dat kon toch geen goed Nederlands zijn, vond ik. Inplaats van zelf in een woordenboek te kijken, sprak ik daarover met een geleerde vriend. Was onvolledig nu ook al niet meer goed?

Mijn geleerde vriend gaf mij een lesje. Hij vond incompleet in twaalf verschillende woordenboeken, en dit afschuwelijke incompleetheid in twee.

Ik schrijf dit als inleiding bij dit deel van mijn betoog, om de lezer te waarschuwen: hij heeft met een amateur te doen op het gebied van correct taalgebruik die bovendien te lui is om in een woordenboek te kijken. Deze bladzijden schrijf ik dus heel voorzichtig, vooral daar waar ik het over Franse woorden in Vlaamse zinnen van Cyriel Buysse heb.

Maar dit doe ik op het einde, eerst iets over zijn gebruik van het Oost-Vlaamse, Nevelse dialect. Ik vind de oplossing die hij gekozen heeft voor het probleem van de werkelijkheidsweergave de goede: Nederlands voor de beschrijvende delen en dialect voor de dialogen. Zijn verhalen zijn voor het overgrote deel aan een klein stukje Vlaanderen gebonden en zijn personages spreken de taal van die streek. Hij kon toch Cordule de taal van Eline Vere niet in de mond leggen! Trouwens Buysse zou dat nooit gekund hebben. Hij was voor de inspiratie van zijn verhalen aangewezen op die streek en de mensen die er woonden, ze anders doen spreken zou hem het geloof in zijn eigen personages hebben ontnomen en als er iets is wat een schrijver nodig heeft dan is het dit geloof. De mensen springen zo levensecht

[p. 26]

uit de bladzijden naar voren door wat ze zeggen en hoe ze het uitspreken. Zou Buysse nog wel Buysse zijn in een keurig taaltje omgezet?

Natuurlijk, ik heb makkelijk spreken. Het dialect dat mijn moedertaal is lijkt op dit van Nevele, slechts enkele klanken verschil, zinsopbouw en woordenschat zijn dezelfde. Mijn hart maakte iedere keer een vreugdesprongetje als ik, in geschrifte geboekt, vergeten of niet meer gebruikte uitdrukkingen terugvond. Zoals: da zijn toch dijngen of toet toet voor toch wel, of bah ten doet voor in 't geheel niet, of ten messan nie, zoiets als 't komt er niet op aan.

Voor mij verhoogd leesplezier, voor een Limburger wellicht een moeilijkheid. Dialect schrijven stelt altijd een probleem. Zelfs ik moest het aanvoelen van een woord omstellen. Een ‘sloeber’ bij Buysse is duidelijk een slechterik, het woord wordt altijd als een verwijt gebruikt, terwijl dit in Gent een sympathiek personage is, ‘ne goeie sloeber’ is altijd een grappig personage. En zoveel keren ik ook dit woord las moest ik er iedere keer die grappigheid uit weglezen, het proberen in de Nevelse betekenis aan te voelen. Maar altijd bleef er toch nog een snuifje komiek aan vastkleven. Zijn het de vijftien kilometer of de vele jaren die het woord een andere betekenis hebben gegeven? Zoals het onnozel van Conscience niet meer ons onnozel is? Ik weet het niet.

Wat ik ook opmerkte is, dat Buysse, in de dialectgedeelten, soms woorden, of deeltjes van zinnen in het Nederlands schrijft. ‘Inderdaad’ of ‘lichaam’ hoor ik een dialectspreker niet gebruiken. Deed hij dat om het lezen niet te moeilijk te maken? Of omdat hij zelf geen ‘zuiver’ Nevels meer kon spreken? Ook dat is niet meer na te gaan en zo belangrijk is het trouwens niet.

En zijn taal in de beschrijvende en verhalende delen? Het is de taal van nu, misschien Vlaamsachtiger dan een purist zou wensen, maar in ieder geval vertelt hij altijd zo boeiend en schrijft over de natuur zo mooi, dat men over eventuele en rare onvolkomenheden heen leest. Ik in ieder geval. Geen sprake van dat daar iets zou moeten aan veranderd worden, of zelfs herschreven zoals men met Conscience wel kan doen, en ook - ik weet niet waarom - reeds met Virginie Loveling is gebeurd. Maar ieder schrijver heeft zo zijn tics en eigenaardigheden en in die tweeduizend vijfhonderd bladzijden van deel vier en vijf, ben ik toch hier en daar in een zin, verwonderd glimlachend of nadenkend blijven haperen - en daaraan wijd ik nog een paar bladzijden.

[p. 27]

Buysse schreef in de tijd van de tachtigers, toen de schoonschrijverij in de mode was. Zo erg is zijn taal daar niet door getekend. Vaag-wegblauwende nevelverten is heel mooi, maar hier en daar leest men ook: deemoedigde hij en angstigde zij ook hoofdschudde hij. Typisch tachtig. Zo veel valt het niet voor en eigenlijk heb ik daar geen moeite mee.

Dat zijn personages altijd ‘gillen’ als ze iets luid en heftig zeggen dat herinnerde ik mij nog uit de romans Uleken en De schandpaal. In de novellen doen ze dat ook. Eigenaardig is toch dat Buysse nooit de woorden roepen of schreeuwen gebruikt. Zoals het woord gillen nu gebruikt wordt staat het voor een luide en scherpe kreet... ja, voor een gil, niet voor heftig gesproken woorden, zoals het bij hem altijd het geval is.

Nog klachtjes over een werkwoord: schrikken. Het heeft naar het schijnt een zwakke en een sterke vorm. Zwak heb ik het nog nooit gebruikt gezien. Het doet dan ook raar aan, dikwijls ‘schrikte’ of nog erger ‘ietwat onthutst en geschrikt’ te lezen, waar ik toch geschrok-ken verwacht. Ligt dit ook aan de tijd? Maakt honderd jaar een werkwoord sterk?

Het woord ‘instinctmatig’ vloeit zeer gemakkelijk uit zijn pen, het komt bijna in ieder verhaal voor. Maar dat vergeef ik hem ook. Ik zie Cyriel zeer snel schrijven, nog met de kroontjespen, onder de druk van zijn gevoelens, en als zijn personages iets doen, snel en zonder er bij na te denken, grijpt hij naar dit woord. Beter dan dat hij zijn inspiratiestroom had onderbroken om een ander woord te zoeken. Gevoelens mogen niet afkoelen tijdens het schrijven.

‘Obsessie’ is ook een van zijn lievelingswoorden.

Tussendoor iets volledig in zijn voordeel en in het voordeel van het Vlaams waarmee de heer Jeroen Brouwers zo in onvrede leeft: nergens zondigt Buysse tegen het geslacht der woorden, zoals meer en meer regel wordt bij onze Nederlandse auteurs. Nergens leest men: de kamer hij, en de koe is altijd vrouwelijk.

Nog een eigenaardigheid: de verkleinwoorden. Buysse schrijft zeer dikwijls vanuit een vertederd gevoel. Soms zegt hij het zelf. Over Sander Ouk: Het vertederde mij, dat hij op zo hoge leeftijd, in zulk akelig weer, nog voor zijn armzalig brood moest werken. Dit gevoel strekt zich ook uit over de landschappen. Daar ligt dan een dorpje, een gehuchtje, met een wit kerkje, staat een huisje of een hutje met een strodak. Daar valt niets op te zeggen. Maar achter dit huisje

[p. 28]

ligt dan een ‘boomgaardje’. Wat toch al een ongewoon woord is. Ook het zoveel gebruikte woord ‘het barontje’ klinkt een beetje raar. En in het verhaal over de West-Vlaamse smid die poogde in Oost-Vlaanderen ‘Z'n eigen boas te zien’ wordt een paar maal over zijn ‘smidsetje’ gesproken. Ligt het aan de tijd of wil hij zo vertederen dat kleine smidse niet vertederend genoeg is? Weet ik ook niet.

Ook wat het gebruik van Franse woorden betreft heb ik er het raden naar of ze uit zijn Gentse tijd of uit Den Haag komen. Het gaat denk ik, hoogstens om een twintigtal woorden die mij opgevallen zijn omdat ze nu niet, of niet meer zo veel gebruikt worden. In ‘d'Ope van Vrede’: ‘savoureren’ en ‘tentatie’. Ook ‘getenteerd’. Ik vond het zulke precieuze woorden voor Buysses doen. Het verhaal werd gedrukt in 1904. Buysse was toen al getrouwd en naar Den Haag verhuisd. Invloed van de taal die hij daar hoorde? ‘Frappeert’ kan hij meegebracht hebben uit Gent. Maar verschillende keren ‘de foule’ voor menigte, kan ik niet thuisbrengen. En ‘vexaties’, moet ik daarbij aan een Hollandse corrector denken? Die moet er wel soms geweest zijn, denk ik, want ergens trof ik tweemaal ‘wethouder’ aan waar hij anders altijd het Vlaamse ‘schepen’ schrijft.

Maar het is vooral in ‘Brood en dood’ dat men naar mijn oordeel het best kan merken, uit welk taalmoeras de jonge Buysse zich heeft moeten opwerken om eindelijk te komen tot het schrijven van een meer dan behoorlijk Nederlands. Als hij ‘Brood of Dood’ schrijft is hij nog geen dertig. Hij verblijft nog in Gent of Nevele en spreekt het Nevels dialect en Frans. De taal schijnt mij veel Vlaamser dan in andere verhalen en de Franse woorden die ik erin aantref staan er omdat hij er geen Nederlands equivalent voor kent. De hoofdpersoon is een kunstenaar, schilder, een bultenaar. Hij noemt hem een enkele maal ‘een monster’ en verschillende keren een ‘avorton’, in mijn Larousse ‘un petit homme mal fait’. Ik heb dit woord nooit gehoord in het gesproken Gents. Ook niet ‘met persistentie’ iets doen, of uit de ‘néant’ komen. Een ‘folie’ begaan wel. Maar het raarste woord dat ik in ‘Brood en Dood’ vond was een ‘rastaquouère’.⁽¹⁾ Hij schrijft dit woord driemaal, tweemaal tussen aan-

(1) In Petit Larousse illustré: ‘Etranger menant grand train et dont on ne connaît pas les moyens d'existence’.

[p. 29]

halingstekens, eenmaal zonder. Ik dacht op het eerste gezicht dat het zelfs geen Frans was. maar hoe verbaasd was ik te vinden dat het zelfs Nederlands zou zijn. Volgens mijn oud Fr.-Ned. woordenboek van Vercoullie toch. Het heeft allerlei rat-achtige betekenissen, maar in de eerste plaats staat het er gewoon als in het Frans, met de m. van mannelijk erachter. Buysse had dus gelijk het eens zonder aanhalingstekens te gebruiken! Zo komt het dat ik mijn rol van pietje precies, van zuustepiet, van muggenzifter heb opgegeven. Ik herhaal, de paar woorden of uitdrukkingen waarbij ik een beetje raar heb opgekeken verzinken in het niet in de 2500 bladzijden die ik gelezen heb. Van Buysse mocht Jeroen Brouwers zeker niet zeggen dat hij onleesbaar is geworden. Aan mijn ongewone rol van muggenzifter heb ik toch de kennis van een nieuw woord overgehouden: een ‘rastaquouère’!

Mag ik hier nog deze anekdote aan toevoegen: Een nicht van mij werd tweetalig opgevoed: Gents en Frans. Met lede ogen heeft ze gezien hoe in Vlaanderen het Nederlands meer en meer de plaats innam van het Frans. Toen ze een boek las van Cyriel Buysse was ze opgetogen over haar lectuur: ‘Dat is tenminste een schrijver’ riep ze uit ‘die kan zowel Gents, Vlaams als Frans schrijven!’

Buysse en Streuvels

Na die vele novellen en schetsen voelde ik weer behoefte aan langer aangehouden lectuur. In mijn keuze van een boek speelde Vlaamse Leeuwen van Jeroen Brouwers een rol. Zou Stijn Streuvels dan werkelijk zo moeilijk te lezen zijn? Ik las eerst De vlaschaard en onmiddellijk daarna Rozeke van Dalen.

Die taal van Streuvels! Hij schrijft een soort gekuist West-Vlaams. Zoiets als (naar Gent overgebracht): ‘Zet uw eemers op een rote’ of ‘de pompeers zijn daar’. Met iemand die zulke taal zou spreken in Gent, daar lachen we mee. Stijn Streuvels doet ongeveer hetzelfde en 't is hoegenaamd niet belachelijk. Zelfs in de dialogen - daar waar Buysse, Timmermans en Claes het dialect nabootsen - gebruikt Streuvels deze zelfgemaakte taal, dit West-Vlaams door een wijdgeopende Nederlandse zeef gegoten. En 't wonder is dat het niet hindert bij het lezen, 't is een taal die zich genoeglijk laat

[p. 30]

lezen. Is het de charme van de verteller die het meeste effect heeft?

De vlaschaard: ik vraag mij af waardoor Streuvels zo boeit in 't begin van het boek. Een simpel gegeven, soms lang uitgesponnen beschrijvingen, zwaar op de hand, geen greintje humor, 't gaat maar over boeren en 't leven op het land, nieuwe feiten worden heel traag naar voren gebracht. En toch las ik geboeid verder. Het kan niet anders, een deel van de aantrekkingskracht moet uit het taalgebruik komen.

De Witte is een opeenvolging van episodes, Pallieter dat zijn taalflitsen, penseelstreken en de chaotische gemoedsbewegingen van een man, De vlaschaard is een feilloze dramatische constructie waar geen speld tussen te krijgen is, naar één enkele stokslag op het einde toe geschreven. Dit einde vind ik grandioos.

Rozeke van Dalen. Ook het leven op het land, ook boeren als hoofdpersonages. Het boek begint zelfs met dezelfde tonelen waarop De vlaschaard eindigt, de slijting van het vlas. Maar er is een groot verschil dat van in het begin opvalt: bij Streuvels speelt het conflict zich af tussen twee machtige personages, twee rijke boeren. Met Buysse vertoeven we bij de landarbeiders die dansen moeten naar de pijpen van de boeren. Boven de personages van Streuvels staat enkel god die het goede of het slechte weer uitmaakt. De landarbeiders van Buysse hebben nog de boer boven zich en als ze zelf boer geworden zijn is er nog de baron van het kasteel.

Of Streuvels, in de tijd dat hij De vlaschaard schreef de landarbeiders kende, betwijfel ik. Als er in dit boek gesproken wordt van werk is het altijd in de plezierige zin. Werk is altijd geluk. De meisjes die de slijting zullen doen denken enkel aan de grote pret en de leute die er zal gemaakt worden. Dat is niet zo volledig mis gezien. Maar geen enkel woord schrijven over de vermoeienis van de taak is de zaken ook verkeerd voorstellen.

Bij Buysse horen we in 't begin over den langen zwaren arbeidsdag en voelen we de tegenstelling tussen de sociale groepen, wat bij Streuvels hoegenaamd niet het geval is. Boer Vermeulen is een machtig man, naar hem luistert het werkvolk. Maar bij Buysse is er nog een andere macht: het Kasteel. De iefers van 't kastiel behoren tot een hogere orde van mensen. Als de mannen van ver obscene praat naar de juffers roepen, is Rozeke verontwaardigd: Ha moar zwijg toch, gie kalf, zij-je gij niet beschoamd, 't zijn iefers van 't kastiel.

[p. 31]

Buysse geeft een beter beeld van het geheel van de maatschappij van zijn tijd. Streuvels - in De vlaschaard in ieder geval - schijnt mij dieper in zijn personages door te dringen. De verhouding tussen boer en zoon, de verliefdheid van Schellebelle, vind ik prachtig weergegeven. En van deze Streuvels werd gezegd dat zijn mensen als micro-organismen in een overweldigende natuur worden gezien! Ik begrijp dit niet. Of toch: tachtig natuurlijk, met al die aandacht voor ‘schone beschrijvingen’.

Buysse daarentegen werkt in Rozeke van Dalen met grove tegenstellingen. Hij tracht ons bovendien voortdurend te vertederen tegenover zijn heldin. Streuvels kiest geen partij. Buysse wel. Al schrijvend vertedert hij zich over het lot van zijn personages en met lieve woordjes en verkleinachtervoegsels sleept hij de lezer mee. Buysse redt zich hier door zijn groot verteltalent. In een brief aan Achilles Mussche schreef hij dat hij Rozeke van Dalen zijn beste werk vindt. Tantes en Het Ezelken en vele novellen vind ik beter. Ik acht Buysse niet de mindere van Streuvels, zeker niet. Maar in dit geval, Vlaschaard afgewogen tegen Rozeke, moet ik hem toch verloren geven. De vlaschaard is tot in de puntjes verzorgd als een kunstwerk, Rozeke hier en daar wat slordig zoals het leven. En het einde is maar slapjes. Het einde van De vlaschaard is grandioos.

Mooi en lelijk in openluchtmuseum

Het schrijvend leven van Cyriel Buysse omvat ongeveer vijfenveertig jaar, van 1885 tot 1930. Ik las in de novellen van de oude naar de nieuwe tijd.

In ‘De steunpilaren der “Ope van vrede”’ (1904) heeft Guust Boetjes dertig jaar lang viermaal in de week met zijn kruiwagen van 't dorpje naar de stad gereden. In ‘In 't klein Congres’ (1930) komen Pol en Steeffe van hun huwelijksreis van een dag met de laatste trein terug uit de stad.

Gruetmoeder Renske zag de eerste trein rijden. Cyriel Buysse de eerste auto. In het begin van zijn leven was het dorp nog een wereld op zichzelf. Op het einde ervan vliegt Lindbergh over de oceaan en kraken de eerste radio's in de huizen. In zijn jeugd gingen de rijke kwezels tweemaal daags naar de kerk, op het einde ervan waren er bijna geen kwezels meer en gingen er kortgerokte vrouwen naar de

[p. 32]

kerk. Sietje uit ‘d'Ope van vrede’ is Hermine geworden, de dochter van Poapke uit ‘Poapkes zondagsrust’, zij werkt bij een modiste uit de stad. Voor Bauwke, de zoon van Blanche uit de gelijknamige novelle uit 1900, beperkt zijn eerzucht zich nog tot het opstijgen van koewachter tot een echte arbeider, dit vooruitzicht was zijn geluk en zijn trots. Maar in ‘Poapkes zondagsrust’ uit 1927 is Oscar, het lief van Hermine, de zoon van de postbode die kantoorklerk is in de stad, en hij is al een soort heertje met een deukhoedje en slobkousen.

In die vijfenveertig jaar is de oorlog van '14-'18 een breekpunt. Daarvoor gaan de vrouwen nog gekleed in lange zwarte kapmantels. Na die oorlog stapt Hermine naar de hoogmis, kortgerokt met roze benen en witte handschoenen, als het meest verfijnde nufie in de stad.

Zou het in dit Vlaanderen van meer dan honderd jaar geleden ook zo dikwijls grauw en koud, miezerig en regenachtig weer zijn geweest?

Neen, Buysse beschrijft zelden een bewolkte dag, 't was altijd goed weer op de bladzijden die ik las.

‘Op het kleine gehucht’ begint in grauw mistige avondlucht en later begint het te sneeuwen. En in ‘Grueten Broos’ begint het van 's morgens vroeg al te regenen in de kille, grauwe, vuile, doodtriestige schemering van de decemberochtend. Maar dit zijn twee uitzonderingen.

Meestal is het altijd goed weer in Vlaanderen. Wat de zon nu zo zelden doet, deed ze toen zelfs dikwijls: hoog en heet aan de hemel staan zoals in de Provence. Bauwke, de zoon van Blanche, werkt onder een brandend hete zon en wordt er door geveld. Hij is de enige niet.

Maar meestal is het zacht, mild weer, de mensen, en Cyriel Buysse beleven er genoegen aan: De zondagsklokken luiden over 't stille zonnig land. Of uit ‘Lente’: De avond daalde, in zachtwazige, purperen glorie over de stille, mild-vruchtbare, groene lentewereld neer.

En meester Gevers, als hij achter het huis zijn hekje opent, ziet hij voor zich ineens de volle wijdte van vruchtbare akkers tot aan de nevelig-blauwe in het vage wegdoezelende horizon en er volgt dan een prachtige paragraaf van weer- en landschapsbeschrijving. Eén paragraaf, zelden meer, Buysse trekt het nooit te lang. Maar men voelt dat hij het genot dat hij heeft bij de aanblik van de natuur, herbeleeft bij het schrijven daarover. Al die mooie, zonnige dagen en dat rijke

[p. 33]

kleurrijke landschap tovert hij voor de ogen van de lezer zodat deze er ook van geniet.

Ja, hoe mooi is Vlaanderen onder de pen van Cyriel Buysse.

En de mensen in die altijd mooie en milde natuur? Zijn ze even mooi?

Neen, ze zijn lelijk.

Ze zijn scheef, krom, gebocheld en scheel. Ze hebben schrale beentjes, dikke koppen, waterende ogen. Niet alleen de mannen, ook de vrouwen. Blanche is lelijk... met kleine, ziekelijke roodrandige oogges, die daarbij nog loensten; verder in het verhaal noemt hij haar ook nog: de monsterlijk-lelijke, triestige, ziekelijke mensenstof

Ja, het valt op. Het is mij in ieder geval opgevallen, nu ik al die novellen na elkaar heb gelezen. Er zullen wel toen, in dit van de natuur uit weelderig-rijke Vlaamse land dat Cyriel Buysse beschrijft, veel meer dan nu gebochelde en scheel kijkende mensen geleefd hebben. Waarschijnlijk door de eenzijdige voeding en het gebrek aan geneeskundige bijstand. Maar zoveel! Ongenadig is Buysse soms in het beschrijven van zijn Kerels en zijn Typen: de filosoof Broes zag

er zo uit: ... een lelijke man, bijna weerzinwekkend. Hij had dun rosblond haar, kleine oogjes als een varken en een vaal gezicht, kwabbig, alsof het in een kookketel gezeten had. Hij was dik en hij was krom, met scheve schouders; en zijn grote mond, vertoonde grote, gele tanden, als van een paard.

De vier steunpilaren van ‘d'Ope van Vrede’ zijn al lichtjes karikaturaal getekend, als hij dan voor Sietje een minnaar kiest, had het wel een romantisch exemplaar mogen zijn. Maar neen, Philemon de smid was: groot en grof en lomp en lelijk, met een witte parel op het linkeroog.

Met dergelijke uittreksels zou ik een paar bladzijden kunnen vullen. Nog één scheel kijkend individu wil ik vermelden, een Duitser. Bij 't begin van de Grote Oorlog komen drie vijanden te paard het dorp binnengereden. Het zijn Ulanen met schrikwekkende berenmutsen op het hoofd waarop een griezelige doodskop met twee gekruiste botten stond. Zelfs een van die mannen tekent hij met een scheel oog en met dat schele oog keek hij mij vals, vorsend aan, terwijl hij langsreed. Het lijkt erop alsof Buysse voor zijn typen steeds gezichten koos waarover iets te zeggen viel.

[p. 34]

Maar daarmee hou ik op. Ik wil in schoonheid eindigen. Twee mooie mensen heb ik daarvoor uitgekozen, een jonge man en een heel jong meisje.

In ‘Plicht’ uit Stemmingen (1911) staat een eigenaardig, een onthullend stukje over de gevoelens van de toen vijftigjarige rijke Buysse, tegenover zijn arme dorpsgenoten.

Hij nadert een zwingelhokje met een glimlach op de lippen. Ik voel dat ik een vriend zal zien. Deze vriend is Bruno, een van de zeldzame mannen zonder gebreken in Buysses ‘openluchtmuseum’. Bruno is een flinke knappe man van nog geen dertig jaar. Hij is blond als het vlas dat hij hele dagen zwingelt en hij heeft schone, zachte, blauwe ogen, blauw als de blauwe bloempjes van het vlas in juniweelde en verder nog gaat het vleiend portret. Bruno zit te eten, hij staat beleefd op als ‘meniere’ nadert. Gaat weer zitten en dan ontwikkelt zich volgend gesprek:

-Mijn vlies smoakt mij niet, meniere.

-Zue Bruno, hoe komt datte?

-Omdat 't stiksken te klein es, meniere.

Dat die noeste werker zo weinig vlees te eten heeft en hijzelf, die niets doet, te veel, daar gaat het in dit stukje over. Ik zou de gehele laatste bladzijde willen overschrijven omdat ze het goede hart van de auteur bevat. Hij zou Bruno een aalmoes willen geven, maar is bang hem te beledigen en dus durft hij niet. Hij blijft treuzelen, gaat dan stilletjes weg en mist zijn treintje.

Twee schone mensen heb ik in dit schetsje leren kennen: Bruno en Cyriel.

Het meisje nu uit het ‘Het vlasliedje’. Dit is meer dan ‘Plicht’ een verhaal, een kleine novelle, een juweeltje op de korte afstand dat ik zeker in mijn bloemlezing zou opnemen.

Een moeder begeleidt haar dochtertje naar de grote stad waar het gaat ‘dienen’ in een hotel. Het meisje wordt eerst naar een kaal zolderkamertje geleid en moet dan onmiddellijk beneden in de keuken helpen schotels wassen. Van vroeg in de morgen tot laat in de avond werkt ze daar naast twee oudere vrouwen. Gedurende de eerste dagen leefde Tieldeke machinaal, gelijk een jagend werktuig, zonder gevoelens noch gedachten. Maar de vierde dag begint ze stil weg te dromen van haar lief dorpje, haar moeder, haar vriendinnen, de warmte van haar ouderlijk huisje en aan de wilde roes van de ‘slijtingen.’ En dan worden heel kort de ontluikende gevoelens beschreven van het jonge

[p. 35]

meisje voor de jongen van wie ze de bindster was, gevoelens veel dichter bij de waarheid dan die van de vele geile Lolita's die ons nu in de literatuur worden opgediend. En onder de invloed van die dromen en die gevoelens vergeet ze haar omgeving, begint ze, eerst stil, dan luider en luider het Vlasliedje te zingen... en wordt dan natuurlijk brutaal door de baas tot de werkelijkheid teruggebracht.

Een van de allerbeste en ontroerendste korte verhaaltjes van Cyriel Buysse, naar mijn oordeel waard om naast zijn meesternovellen te worden gelegd.

Daarmee neem ik afscheid van het land van Cyriel Buysse, verlaat ik voorlopig zijn ‘openluchtmuseum’. Nagedacht over deze om-schrijving van Buysses wereld door Vermeylen heb ik nooit. Nu sta ik er iets langer bij stil. Het tweede deel van het woord bevalt mij niet. Een museum is stil en doods, niets beweegt er. In Buysses werk geuren de bloemen, het koren groeit, de vogels zingen, de mensen lijden en hebben lief.

Dit museum zou barsten van de mensen. Honderden heeft hij er geportretteerd. 't Is Vlaanderen onder alle hemels geschilderd. Openlucht wel, museum niet. Vooral dood is dit werk niet, het leeft nog steeds.