Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap 14

[p. 7]

‘Toute la Flandre est en lui’
Cyriel Buysse en de Franstalige Vlaamse literatuur^(*)
door Joris van Parys

In 1805 publiceerde de Ieperse rederijker Frans Donaat van Daele de eerste afleveringen van een grammaticaal-literair handboek waarin hij bij wijze van inleiding een ironische brief aan zichzelf opnam: ‘Maer vriend, maer Vriend, () wat gaet gy doen met uwe Leesboekskes? () wie sal daer méde synen tyd verslyten? Weet gy niet dat men niet meer leest, dan wat Fransch, en meest nog franschfransch?’⁽¹⁾ Een eeuw later, in 1903, komt Cyriel Buysse tot dezelfde bevinding: ‘Ons volk leest niet. Ons volk is onwetend en daardoor verlaagd.’⁽²⁾

Ja, Hendrik Conscience (1812-1883) was ‘de man die zijn volk leerde lezen’, maar de hele waarheid is dat zijn volk alleen Conscience las. Juist omdat zijn immense populariteit geen echte leescultuur, geen blijvende algemene belangstelling voor boeken had opgeleverd, moesten de volgende generaties Vlaamse schrijvers van meet af aan beginnen. Buysse constateert in 1903 dat het West-Vlaamse dorp Avelgem Stijn Streuvels alleen kent als bakker Lateur⁽³⁾

(*) Deze tekst is een bewerking van de lezing die de auteur op 3 december 1997 heeft gehouden tijdens het colloquium van het Cyriel Buysse Genootschap te Gent, in de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde.

(1) Frans Donaat van Daele (1737-1818), Tyd-verdryf. Ondersoek op de Néder-duytsche Spraek-konst. Met de noodige Lessen op de Néder-duytsche Vers-maekerye. Kort gesegd De Schóle der Schól-meesters ende Oefenperk der Dichters, Doorsaeyd met Stukskes van allerhande slach soo ten voorbeelde voor alsnog onbedrévene Schryvers, als tot voedsel en vermaek des geests voor alle slach van menschen (uitgegeven als tijdschrift: 41 afleveringen in 1805-1806). Van Daele was arts, stadsmagistraat in Ieper en prins van de rederijkerskamer Rozieren met Melody. Zie Hermine J. Vieu-Kuik en J. Smeyers, De letterkunde in de achttiende eeuw in Noord en Zuid (deel VI van de Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden), Antwerpen 1975, p. 374-375.

(2) Cyriel Buysse (1859-1932), ‘Belgische intellectuele toestanden’ in Groot-Nederland, le jg. (1903), dl. I, p. 348-362; VW 7, p. 3-17.

(3) Stijn Streuvels (pseud. van Frank Lateur, 1871-1969) werkte tot 1905 in de bakkerij van zijn ouders in Avelgem. Na de publicatie van zijn eerste boek (Lenteleven, 1899) schreef hij in een (ongedateerde) brief aan August Vermeylen: ‘De Westvl. Critiek begint hare bespreking met te zeggen dat ik beter zou zien of mijn brood niet verbrandt’ (AMVC: S 935, 113852/3).

[p. 8]

en dat het jaren heeft geduurd voor het tot het Oost-Vlaamse Nevele doordrong dat de oudste zoon van cichoreifabrikant Louis Buysse boeken schreef.

Dat de culturele verpaupering van Vlaanderen na de Franse tijd alleen maar erger werd was het gevolg van de verfransingspolitiek van de Belgische Staat⁽⁴⁾, de sociale misstanden van de industriële revolutie en de rond 1880 op de spits gedreven tegenstelling tussen vrijzinnig en katholiek, die desastreuze consequenties had voor het onderwijs⁽⁵⁾. De legerstatistieken uit die jaren liegen er niet om. Uit de antwoorden op een vragenlijst die in 1882 aan 20-jarige dienstplichtigen werd voorgelegd bleek in een aantal Vlaamse militiekantons dat minder dan de helft kon lezen en schrijven. Op de vraag welke boeken ze hadden gelezen antwoordden de meesten: ‘de catechismus’. - Boeken in Vlaanderen anno 1890: ‘Nog zie ik ze voor het raam van eenige winkels liggen,’ vertelt Abraham Hans in zijn jeugdherinneringen aan Roeselare; ‘Bakelandt en zijn Bende, De verstandige Hovenier, Raadselboekje, Brievenboek voor de Verliefden, Uitleg van Droomen, Raadselboekje, Snoucks Almanak en een paar andere almanakken ...en het was alles!’⁽⁶⁾

De ongeletterdheid van de lagere sociale klassen was niet de enige reden waarom er in Vlaanderen zo verbijsterend weinig werd gelezen. Niet minder reëel was de cultuurloosheid van de middenklasse, die beter had leren rekenen dan lezen en schrijven, en van de verfranste hogere standen het vooroordeel had overgenomen dat

(4) In een recent artikel (‘Het Frans in Vlaanderen: een geschiedenis’ in Kultuurleven, juli 1998) komt Vic Nachtergaele tot de amusante conclusie dat het francofone België van de jaren 1830-1870 er ‘alle belang bij had een cultuurflamingantisch klimaat te creëren’ door zich op te werpen als erfgenaam van de Zuidelijke Nederlanden en op die manier zijn onafhankelijkheid van Frankrijk te rechtvaardigen. De vraag is of de 19de-eeuwse Frans-Belgische literatuur waarin het verleden van Vlaanderen wordt verheerlijkt opweegt tegen het nuchtere feit dat de herleving van het Vlaams als cultuurtaal systematisch werd belet (met name door de verfransing van het onderwijs in Vlaanderen: zie noot 35, 8e regel e.v.) en dat een Vlaming die weigerde de in het Frans gestelde geboorteakte van zijn zoontje te ondertekenen gerechtelijk kon worden vervolgd - zoals Domien Sleeckx in 1844 ondervond.

(5) De ‘schoolstrijd’ (1879-1884) ging gepaard met de sluiting van honderden gemeenteschooltjes; politieke propaganda en intimidatie van ouders verstoorden jarenlang de werking van het onderwijs.

(6) Abraham Hans (1882-1939), ‘Uit mijn leven’ in A. Hans' Romanweekblad, 25.12.1938, 2e jg., p. 192.

[p. 9]

Vlaams alleen bruikbaar was voor de omgang met dienstpersoneel, niet voor wetenschap en cultuur. Voor Brusselaar Camille Lemonnier - die werd grootgebracht door een Vlaamstalige groot-moeder - was het ‘le pauvre des langages humains (); une langue inférieure préservée aux nécessités domestiques.’⁽⁷⁾ Maurice Maeterlinck, zoon van een rentenierende notaris in Gent, groeide op onder de hoede van Engelse en Duitse gouvernantes: ‘On avait décidé que nous apprendrions l'anglais et l'allemand outre le français qui était notre langue maternelle, sans parler du flamand réservé pour les rapports avec les domestiques.’⁽⁸⁾ Wat Emile Verhaeren - de dichter van Les Flamandes en Toute la Flandre - zelfs in 1910 nog op een vraag over de Belgische situatie antwoordt illustreert perfect de mentaliteit van een Franstalige intellectuele elite die wel begrip had voor een aantal sociale eisen van de Vlaamse Beweging, maar niet voor pogingen om het gebruik van het Frans in Vlaanderen te beperken. Verhaeren besefte maar al te goed dat het Frans het cement was van de Belgische Staat: ‘Pour moi, la langue française est devenue, grâce à son enracinement séculaire en Flandre, la langue maternelle de la plupart des bourgeois de Bruges, de Gand, d'Anvers et surtout de Bruxelles. () Le flamand est la langue de certaines provinces; le français est la langue du pays. La patrie est en cause quand le français l'est.’⁽⁹⁾

Voor de Gentenaren Maeterlinck, Charles Van Lerberghe (1861-1907) en Grégoire Le Roy (1862-1941) en voor de Antwerpenaren Georges Eekhoud (1854-1927) en Max Elskamp (1862-1913) was het vanuit hun Franse opvoeding even vanzelfsprekend dat ze zich bij hun debuut in de jaren 1880 tot de Frans-Belgische literatuur bekenden. Camille Lemonnier aarzelde zelfs niet om de ‘echte’ Vlaamse literatuur⁽¹⁰⁾ te reduceren tot het werk van Franstalige

(7) Camille Lemonnier (1844-1913), Une vie d'écrivain, Brussel 1994 (herdruk van de editie van 1945), p. 37.

(8) Maurice Maeterlinck (1862-1949), Bulles bleues ou souvenirs heureux, Monaco 1948, p. 30.

(9) Emile Verhaeren (1855-1916) in een gesprek met Gaston Picard voor La République des Lettres, geciteerd in Gilles van Grasdorff en Alain Antoine-Plisnier, Dites-nous, Emile Verhaeren (Brussel 1986), p. 300.

(10) ‘Chose inouïe,’ schrijft Lemonnier in zijn memoires, ‘la véritable littérature flamande fut écrite en français. Je veux dire que ce fut celle qui, par excellence, manifesta le tempérament, la psychologie et le tréfonds de l'âme de la Flandre. Ch. De Coster, Georges Eekhoud, Eugène Demolder, Maeterlinck, Van Lerberghe restèrent bien d'authentiques flamands.’ (Zie noot 7, p. 74).

[p. 10]

Vlamingen. Vandaar zijn bizar overzicht van de Vlaamse letterkunde waarin Nederlandstalige schrijvers alleen terloops worden genoemd: ‘La littérature néerlandaise proprement dite revendique, je le sais, Cyriel Buysse, Pol de Mont, l'abbé Guido Gezelle, un poète ample et grégorien, l'incisif intimiste Steen Stryvels (sic). Cependant, Elskamp, Eekhoud, Verhaeren, Maeterlinck, le Maeterlinck des petits drames, auraient-ils été plus Flamands s'ils avaient écrit dans une langue, qui, pour toutes les nuances de l'esprit moderne, est obligée de flamandiser des mots français?’⁽¹¹⁾

In een sarcastische repliek ‘Aan Camille Lemonnier’⁽¹²⁾ laat August Vermeylen niet na te verwijzen naar Elskamp, die zijn Franse opvoeding betreurt, en naar het advies van Eekhoud, die ‘aan alle jonge Vlamingen onverholen den raad (geeft) zich nu maar liever in 't Vlaamsch uit te drukken.’⁽¹³⁾ Lemonniers hautaine afwijzing stelt hij tegenover de toenaderingspogingen van Vlaamstalige kant: tegenover ‘Buysse, die zelfs aan Le Réveil⁽¹⁴⁾ in het Fransch meewerkte, Streuvels, die verhalen van Eekhoud vertaalde⁽¹⁵⁾, Pol de Mont, die een bloemlezing van Fransch-Belgische dichters uitgaf ().’

Eigenlijk waren Max Elskamp⁽¹⁶⁾ en vooral Georges Eekhoud de uitzonderingen op de regel, de enige Vlaamse coryfeeën van de Frans-

(11) Camille Lemonnier, ‘Impressions et souvenirs’, laatste deel van La Vie Belge (Parijs 1905), geciteerd door August Vermeylen (1872-1945) in ‘Aan Camille Lemonnier’, een tekst die oorspronkelijk verscheen in het tijdschrift Vlaanderen (januari 1905) en later werd opgenomen in Beschouwingen. Een nieuwe bundel verzamelde opstellen, Brussel-Rotterdam 1942, p. 7. Over de algemene voorstelling van zaken door Lemonnier zegt Vermeylen: ‘We ontvangen daar duidelijk den indruk, dat het Vlaamsche leven, als het zich in 't Vlaamsch uitdrukt, eigenlijk niet meetelt.’.

(12) Zie noot 11.

(13) Zie ook p. 27 e.v. in deze Mededelingen.

(14) Le Réveil. Revue Mensuelle de littérature et d'art, publiée sous les auspices du cercle littéraire français, Gents literair en kunsttijdschrift (1891-1896). In 1895 verschenen drie verhalen van Buysse in Le Réveil (zie noot 28).

(15) In zijn memoriaal noteerde Eekhoud op donderdag 26 november 1903: “Je suis en correspondance très active et très amicale avec Stijn Streuvels. Il a traduit ma Petite Servante et a envoyé cette traduction à la revue Nieuwe Gids d'Amsterdam qui la publiera. De mo[n] côté je compte traduire certains contes de ses Dagen et Dodendans” (“Journal inédit”, Musée de la littérature, Brussel: ML 2954). “Het dienstmeisje” verscheen in de jg. 1903-1904 van De Nieuwe Gids. Verder vertaalde Streuvels van Eekhoud “Le coq rouge” (voor Groot-Nederland, 1904); Eekhoud vertaalde “Naar buiten” van Streuvels voor het Parijse tijdschrift Mercure de France (1910).

(16) Elskamp was o.a. bevriend met Pol de Mont en August Vermeylen; hij behoorde tot de eerste abonnees van Van Nu en Straks en stond dicht bij het Antwerpse volksleven. In een ongedateerde brief aan De Mont schrijft hij: ‘Comme j'adore ma ville natale, je me suis réfugé (sic) chez le bon populo qui m'aime et que j'aime et j'ai de nombreux amis, Kloosterstraat, lange Ridderstraat, etc.; je suis même invité à des buitendansen, à des mariages et j'ai participé l'été dernier à une sortie en omnibus avec musique!’ (AMVC: E281,95388).

[p. 11]

Belgische literatuur uit de laatste decennia van de 19de eeuw die zich vertrouwd maakten met de Vlaamstalige cultuur van hun tijd en beseften dat Vlaams nog wat anders kon zijn dan schilderachtig dialect. ‘Ecoutez parler Jules Hoste et le bourgmestre Van Rijswyck d'Anvers et vous me direz si cette langue est belle,’⁽¹⁷⁾ schreef Eekhoud in 1902. Wat hem door Franstalig België nooit werd vergeven was overigens niet alleen zijn openlijke sympathie voor de Vlaamse Beweging. Even weinig geapprecieerd werd de intellectuele eerlijkheid waarmee hij toegaf dat het superioriteitsgevoel van de Belgische francofonie op cultureel gebied grotendeels een kwestie van eigenwaan was en dat er in het francofiele Den Haag van de eeuwwisseling meer Franse dichters en romanciers werden gelezen dan in Brussel en Luik.

In een brief aan Herman van Puymbrouck, auteur van een uitvoerige studie⁽¹⁸⁾ over zijn werk, preciseerde Eekhoud dat de Franstaligheid van zijn familie niets te maken had met misprijzen voor het Vlaams. Maar zijn opmerkingen in het exemplaar van het boek dat in de Antwerpse Stadsbibliotheek berust bewijzen ten overvloede dat hij een zeldzame uitzondering was. Bij de passus over de reacties op zijn uitgesproken Vlaamse sympathieën in een anti-Vlaams België noteerde hij in de marge: ‘Rien n'est plus exact. C'est bien malgré les dits Fransquillions et Wallonisants, plus gallomanes que la Gaule même, que j'aurai fait mon chemin et conquis la renommée par de là nos frontières; que je fus édité, lu et admiré à Paris, traduit ensuite dans toutes les langues et même lu en.... Belgique.’ Even relevant

(17) Georges Eekhoud, ‘Le Flamand. Notes pour articles à faire’ in ‘Journal inédit’ (manuscript); Musée de la littérature, Brussel, ML 2970; het citaat staat op de eerste van 6 bladzijden aantekeningen die gedateerd zijn op zondag 14.9.1902 en waaruit hij o.a. putte voor het lange artikel dat een maand later verscheen in Mercure de France (zie p. 28 in deze Mededelingen). Julius Hoste (1848-1933): Vlaams schrijver en journalist (oprichter van de liberale krant Het Laatste Nieuws, 1888); Jan van Rijswijck (1853-1906): Vlaams jurist, journalist en politicus ( van 1892 tot 1906 burgemeester van Antwerpen).

(18) Herman van Puymbrouck, Georges Eekhoud en zijn werk. Een studie, Antwerpen-Amsterdam 1914; de studie verscheen eerst in afleveringen in Groot-Nederland (1914, dl. I), waarschijnlijk door toedoen van Cyriel Buysse. Eekhoud was opgetogen over het project: ‘Jamais on ne m'aura traité avec cette largesse et à en juger par votre si belle étude sur Buysse - avec cette compréhension et cette autorité.’ (Georges Eekhoud aan Herman van Puymbrouck, 3.8.1913; AMVC: E147 - 34509). Van Puymbroucks Buysse-studie waarnaar Eekhoud verwijst is Cyriel Buysse en zijn land (Bussum 1911; heruitgave in 1929 naar aanleiding van Buysses 70ste verjaardag).

[p. 12]

is zijn commentaar bij de zin waarin zijn beslissing om als debuterend schrijver voor het Frans te kiezen een dwaling wordt genoemd: ‘N'en déplaise à mon très cher Van Puymbrouck, ce fut plutôt une nécessité. () si nous avions su et voulu écrire le flamand, nous n'aurions pas trouvé d'éditeurs et de lecteurs, car en 1881, la majorité des flamingants entretenait des idées réactionnaires et étroitement puritaines. Le généreux mouvement de Van Nu en Straks devait tarder longtemps encore à réagir contre cet obscurantisme intolérant, et ne se produisit d'ailleurs, de l'aveu même de son chef Auguste Vermeylen, qu'à la suite de la Société Nouvelle et de la Jeune Belgique. Conscience même, le doux et chaste Conscience scandalisait les Moedertaaliens d'alors!’⁽¹⁹⁾

Cyriel Buysse was niet in het Frans opgevoed, maar over het Vlaams dacht hij aan het begin van zijn schrijverscarrière niet anders dan Lemonnier, Maeterlinck en Verhaeren: ook voor hem was het ‘een arme, kleine taal’⁽²⁰⁾. Dat een paar van zijn eerste romans bewerkingen vol gallicismen van onbeholpen Franse probeersels zijn illustreert zijn jarenlange absolute onzekerheid omtrent zijn taalkeuze - voor zover hij te kiezen had. In een brief aan een Franssprekende oom excuseert hij zich bijna omdat hij zijn debuutroman Het recht van de sterkste⁽²¹⁾ niet in het Frans heeft geschreven:

(19) Het tijdschrift Van Nu en Straks, opgericht in 1893 door August Vermeylen, Emmanuel de Bom, Cyriel Buysse en Prosper van Langendonck, had voor de herleving van de Vlaamse literatuur aan het eind van de 19de eeuw dezelfde betekenis als La Jeune Belgique (1881) en La Société Nouvelle (1884) voor de Frans-Belgische literatuur. Zie A.M. Musschoot, ‘Inleiding’ in de bloemlezing Van Nu en Straks 1893-1901 ('s-Gravenhage 1982).

(20) Cyriel Buysse in ‘Flamingantisme en flaminganten’, De Amsterdammer, 17.1.1897; VW 7, p. 306-307: ‘Men moet eenmaal de moed hebben het zichzelf te bekennen: het Vlaams is een arme, kleine taal, en een schrijver van talent kan het maar diep betreuren dat hij over geen beter voertuig van gedachten-verspreiding beschikt. Daarom, verre van 't hem euvel te duiden, kan men niets anders dan hem toejuichen, wanneer hij erin slaagt een grotere taal machtig te worden.’ Een paar weken later schreef Buysse in een open brief aan L'Etoile Belge: ‘On conçoit que le dialecte flamand, en sa fruste saveur, puisse tenter la plume d'un curieux littéraire ou l'étude d'un philologue fureteur, mais quelle arme triste pour la conquête des idées ()’ (Cyriel Buysse aan de Directie van L'Etoile Belge, Den Haag 5.2.1897; VW 7, p. 818). De begripsverwarring is dus ook bij Buysse op dat moment nog totaal: beide citaten illustreren dat hij evenmin als Maeterlinck en Lemonnier een onderscheid maakte tussen de Vlaamse dialecten, enerzijds, en het Vlaams als Zuid-Nederlandse cultuurtaal, anderzijds. Zijn ongenuanceerde uitlatingen in De Amsterdammer zijn hem in flamingantische milieus nooit vergeven. Hoewel hij later publiek heeft toegegeven dat hij te ver was gegaan bleef hij voor velen de verhollandste sinjeur die zijn eigen taal en volk belachelijk had gemaakt.

(21) Het recht van de sterkste, Amsterdam 1893.

[p. 13]

‘Vous regretterez sans doute qu'il soit écrit en Néerlandais, mais c'est presque une nécessité pour moi d'écrire dans cette langue; vous ne sauriez croire comme il y a peu de chance pour un écrivain Belge écrivant en français, de parvenir à quelque chose.’⁽²²⁾ Een paar maanden eerder, in de zomer van 1894, had hij kennis gemaakt met Camille Lemonnier, die het vanzelfsprekend vond dat de Vlaamse literatuur alleen zou overleven in het werk van Franstalige Vlamingen. Omdat hij zijn kennis van het Frans duidelijk overschatte raakte Buysse ervan overtuigd dat ook hij zijn literaire ambities beter kon concentreren op een carrière in de Frans-Belgische literatuur. Het is veelbetekenend dat zijn eerste pogingen in die richting dateren van kort na zijn kennismaking met Lemonnier⁽²³⁾. De geciteerde brief aan zijn oom dateert overigens uit november 1894 - dat is de maand waarin de boekuitgave van zijn tweede roman Sursum Corda!⁽²⁴⁾ verscheen. Bij een vergelijkende studie⁽²⁵⁾ van de handschriften van de roman kwam aan het licht dat Buysse na de eerste hoofdstukken begon aan een Franse versie⁽²⁶⁾ maar toen zijn vocabulaire en taalgevoel te beperkt bleken terugkeerde naar het Nederlands. In mei 1895 stuurde hij een van de Franse novellen die hij intussen had geschreven aan Lemonnier.⁽²⁷⁾ Drie korte verhalen verschenen twee maanden later in het kunstblad

(22) Cyriel Buysse aan Auguste Buysse, Nevele 10.11.1894; integrale tekst in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap II, Gent 1986, p. 47. Zie Georges Eekhoud, ‘Chronique de Bruxelles’ in Mercure de France nr. 154 (oktober 1902), p. 244: ‘Le public belge pour les écrivains belges écrivant le français n'existe pas.’ (zie p. 28 in deze Mededelingen).

(23) Buysse had Lemonnier leren kennen toen die op bezoek was bij hun gemeenschappelijke vriend Emile Claus in Astene aan de Leie. Aan zijn oom Auguste Buysse schreef hij een paar maanden later dat hij wilde proberen in het Frans te gaan schrijven: ‘J'ai pourtant décidé d'essayer une fois. Cet été j'ai fait, chez un ami, la connaissance de l'écrivain Lemonnier qui s'est obligeamment offert à m'appuyer, si je voulais faire la tentative.’ (Nevele 10.11.1894, zie noot 22).

(24) Sursum Corda!, Amsterdam 1894. Cyriel Buysse aan Emmanuel de Bom, Nevele 5.12.1893: ‘() Ik werk aan een nieuwe grotere roman, getiteld Sursum Corda! () Ik werk er reeds 2 jaar aan. ()’ (AMVC, B 995).

(25) Zie Antoon Schelstraete, ‘Cyriel Buysse. Zijn Nevelse periode (1859-1896)’, Gent 1960, onuitgegeven licentieverhandeling (RUG), p. 115 e.v.

(26) Twee illustratieve zinsneden uit het Franse manuscript: ‘étendant la main vers het tafeltje dat in zijn bereik stond’ - ‘ses yeux, soudain rêveurs, staarden par la fenêtre sur les cimes dépouillées des grands arbres de son jardin, badend in winterzonneglans.’

(27) Cyriel Buysse aan Camille Lemonnier, Nevele 4.5.1895: ‘Depuis quelque temps, un peu fatigué de la littérature Hollandaise, je me suis mis à écrire en français’; Musée Camille Lemonnier, Elsene (SD/XXX/1).

[p. 14]

Eerste bladzijde van het ‘definitieve’ nethandschrift van Sursum Corda! (oorspronkelijk archief A. Janssens, Nevele; sedert 1960 Universiteitsbibliotheek Gent, HS 3506)

[p. 15]

Eerste bladzijde van het Franse manuscript van Sursum Corda! (archief A. Janssens, Nevele)

[p. 16]

Le Réveil⁽²⁸⁾ van zijn Gentse vrienden Maeterlinck en Albert Guequier⁽²⁹⁾, twee andere werden in 1896 door toedoen van Lemonnier opgenomen in Parijse tijdschriften⁽³⁰⁾. Op verzoek van Buysse zochten Lemonnier en Maeterlinck een Parijse uitgever voor een boekuitgave van zijn Franse verhalen, maar hun aanbeveling leverde even weinig op als de poging die Maeterlinck in 1898 ondernam om Parijse regisseurs warm te maken voor een toneelbewerking (‘Le Bâtard’) van de novelle ‘De Biezenstekker’. In elk geval lijkt het niet uitgesloten dat Buysse in de jaren 1895-1900 zonder scrupules voor het Frans zou hebben gekozen als hij de taal beter had beheerst en erin was geslaagd zich in Parijs te doen accepteren zoals dat Eekhoud, Verhaeren en Maeterlinck was gelukt.

Wie of wat heeft hem ertoe bewogen zijn Franse ambities te laten varen? Volgens zijn zus Alice heeft tante Virginie Loveling hem overtuigd⁽³¹⁾, maar waarschijnlijk hebben anderen er evenveel of meer toe bijgedragen dat hij zijn mening heeft herzien. Maeterlinck bijvoor-

(28) Cyriel Buysse, ‘Petits contes’ in Le Réveil, juli-aug. 1895, p. 9-26; de drie verhalen zijn opgedragen aan Camille Lemonnier (‘Le Cheval’), Emile Claus (‘Le Baptême’) en Maurice Maeterlinck (‘Le Garde’). Zie A.M. Musschoot, ‘Inleiding’ (XXIX) in VW 7; zie ook noot 14.

(29) De centrale figuur in de groep rond Le Réveil was Albert-Frédéric Guequier (1870-1901), een Gentse jeugdvriend van Maeterlinck en Buysse; in het laatste jaar van het bestaan van het blad (1896) maakte Buysse deel uit van het redactiecomité; in 1897 droeg hij de novelle ‘Van Alleyne's Ziel’ op aan Guequier. Na het overlijden van Guequier schreef Maeterlinck in een brief aan Buysse: ‘C'est le meilleur, le plus loyal de nos amis que nous perdons et quand je revenais à Gand, c'était surtout son cher visage et le tien, que je me faisais une joie d'y revoir, et qui représentait tout un passé de cette bonne et solide amitié d'enfance et de jeunesse qui ne se recrée pas.’ (Maurice Maeterlinck aan Cyriel Buysse, Parijs 2.3.1901; Maeterlinck Stichting, Gent). Zowel Maeterlinck als Buysse publiceerden een in memoriam (Cyriel Buysse, ‘Albert Guequier’; VW 7, p. 829). Zie A. van Elslander, ‘Een vriend van Cyriel Buysse, Maurice Maeterlinck en Karel van de Woestijne: Albert Guequier (1870-1901)’ in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap I, Gent 1985, p. 41-53.

(30) In La Revue Blanche en Le Magazine International; zie A.M. Musschoot, Inleiding (XXIX) in VW 7 en Joris van Parys, ‘Verre neven, naaste vriend. Cyriel Buysse, Frans Masereel en hun Franse vriend Léon Bazalgette’ in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap XIII, Gent 1997, p. 19.

(31) Schelstraete (zie noot 25): ‘Wat is beslissend geweest voor zijn taalkeuze? Hoogstwaarschijnlijk, om niet te zeggen bijna zeker, was dit het voorbeeld en de invloed van zijn tante Virginie Loveling, die steeds een hevige taalflamingante is geweest.’ In een voetnoot bij deze zin tekent Schelstraete aan: ‘dat verzekerde ons de zuster van Buysse, Mevr. De Keyser-Buysse’. Vast staat dat Virginie Loveling de anti-flamingantische publicaties van haar neef niet op prijs stelde. Dat hun relatie ingevolge het controversiële stuk in De Amsterdammer begin 1897 (zie noot 20) erg koel werd blijkt uit een brief van Cyriel aan zijn broer Arthur: ‘J'ai écrit à la tante pour l'inviter chez nous, mais elle ne m'a pas encore fait l'honneur d'une réponse.’ (Cyriel Buysse aan Arthur Buysse, Den Haag 19.2.1897; fotokopie in vakgroep Nederlandse Literatuur van de Universiteit Gent).

[p. 17]

beeld, met zijn kritiek op het onfranse taalgebruik in de Franse verhalen⁽³²⁾; Eekhoud, met zijn geloof in de toekomst van het Vlaams als cultuurtaal⁽³³⁾; en Vermeylen, met zijn opstellen ‘Onze taal voor den Senaat en voor Buysse’⁽³⁴⁾ en ‘Vlaamsche en Europeesche Beweging’⁽³⁵⁾, die in oorsprong snedige replieken op artikelen van Buysse zijn. Omdat hij na zijn huwelijk (1896) met de Haagse Nelly Dyserinck veel vaker en langer in Nederland verbleef, werd Buysse in zijn uiteindelijke keus allicht ook beïnvloed door zijn toegenomen vertrouwdheid met het Nederlands. Overigens: de begrijpelijke stilte over zijn Franse publicaties en de afwijzing van ‘Le Bâtard’ waren op

(32) Zie zijn commentaar op Buysses taalgebruik in Contes des Pays-Bas (Parijs 1909): ‘La langue est lourde, empêtrée, morte, incorrecte’ (M. Maeterlinck aan C. Buysse, Grasse 29.12.1909; Maeterlinck Stichting, Gent). De brieven van Maeterlinck aan Buysse zijn gepubliceerd door A. van Elslander: ‘Maurice Maeterlinck et la littérature flamande’ in de Annales van de M. Maeterlinck Stichting, VIII (1963), p. 94-115; ook als overdruk in de reeks ‘Uit het Seminarie voor Nederlandse Literatuurstudie RUG’, 1963.

(33) Zie ook p. 28 in deze Mededelingen.

(34) In Van Nu en Straks. Nieuwe reeks, nr. 1, februari 1897, p. 67-72 (integraal herdrukt in de bloemlezing Van Nu en Straks 1893-1901, 's-Gravenhage 1982, p. 243-248). Vermeylen schreef het stuk na de afwijzing door de Belgische Senaat van een wetsvoorstel om het Nederlands naast het Frans als gelijkwaarde ge officiële taal van België te erkennen; de frustratie in Vlaanderen was des te groter omdat de Franstalige senator Bara een vertaling van Buysses pasverschenen artikel ‘Flamingantisme en flaminganten’ (zie noot 20) in de Senaat had voorgelezen om zijn afwijzing te motiveren. Vermeylen: ‘Maar het bedroeft te zien hoe er gebruik kon gemaakt worden van een artikel van Cyriël Buysse. Wij moeten wel van hem spreken, daar hij vroeger een opsteller van dit tijdschrift was.’ (p. 70) Evenals de flamingantische pers ergerde Vermeylen zich vooral aan de zinsnede waarin Buysse het Vlaams ‘een arme, kleine taal’ noemt en het lovenswaardig vindt wanneer een Vlaams auteur met talent ‘er in slaagt eene grootere taal machtig te worden.’ Vermeylen: ‘En Buysse gaat nu een fransch boek uitgeven; wij moeten toejuichen, want hij is er in geslaagd, eene grootere taal... enz. De heer Buysse spreekt kwaad van onze taal, zooals men kwaad spreekt van een vrouw wier gunst men niet kon winnen. Want, Buysse, gij hebt nooit Vlaamsch geschreven, en fransch waren altijd de wendingen van uwen stijl.’ (p.71)

(35) August Vermeylen, ‘Vlaamsche en Europeesche Beweging’ (1900) in Verzamelde opstellen, Brussel 1951 (VW, dl. II ). Het opstel van Vermeylen begint als volgt: ‘In het Bulletin de l'Association flamande pour la vulgarisation de la languefrançaise zet het Cyriel Buysse op een aanvallend drafje, niet meer als weleer tegen de Vlaamsche taal, maar ditmaal, wat hem toch al gemakkelijker te vergeven valt, alleen tegen de flaminganten. En ik vrees wel te moeten bekennen, dat hij niet heel en al ongelijk heeft.’ (p. 159). Vermeylen is het echter niet eens met Buysses definitie van ‘flaminganten’ en wijst erop dat de toestand in Vlaanderen totaal niet te vergelijken is met de Nederlandse situatie: ‘Wat is er armzaliger, dan de Vlamingen, die door den pletmolen van ons verfranscht onderwijs gevormd werden en zich noch in het Vlaamsch, noch in hun lomp nagebauwd Fransch op behoorlijke wijze weten uit te drukken? Belachelijk in Frankrijk evenals in Noord-Nederland, worden zij terecht behandeld als onmondige kinderen, die niet mogen meepraten, waar groote menschen aan 't woord zijn.’ (p. 165). Zijn conclusie is dat Vlaanderen een volwaardige eigen taal moet hebben om zichzelf te kunnen zijn en in het buitenland respect af te dwingen; ‘En daarom, in twee regels samengevat: om iets te zijn moeten wij Vlamingen zijn. - Wij willen Vlamingen zijn, om Europeeërs te worden.’ (p. 169)

[p. 18]

zich al voldoende redenen om te concluderen dat een Parijse carrière à la Maeterlinck niet voor hem weggelegd was. Gelukkig vielen die teleurstellende Franse ervaringen samen met de periode waarin hij met de roman Schoppenboer⁽³⁶⁾ en novellen als ‘De wraak van Permentier’⁽³⁷⁾ ook voor zichzelf zijn groeiend meesterschap als Nederlandstalig schrijver bewees. Met de novellenbundels Te lande (1900) en Van arme mensen (1901), met het toneelstuk Het gezin Van Paemel (1902) en met zijn redacteurschap van het nieuwe tijdschrift Groot-Nederland (1903)⁽³⁸⁾ verwierf Buysse in de eerste jaren na de eeuwwisseling een literaire status die zijn definitieve keus voor het Nederlands bijna vanzelfsprekend maakte. Dat de kentering zich in die jaren voltrok bewijst het opvallende verschil tussen het artikel ‘Flamands et Hollandais devant les langues étrangères’⁽³⁹⁾ uit 1900 en ‘Belgische intellectuele toestanden’⁽⁴⁰⁾ in de eerste jaargang van Groot-Nederland. Niet alleen is de toon serener, ook inhoudelijk is het tweede stuk veel genuanceerder en positiever⁽⁴¹⁾. Tegenover het flamingantisme blijft Buysse sceptisch, maar zijn bitter sarcasme is uitdagende ironie geworden: ‘Welaan, heren Flaminganten, die de mond zo graag vol hebt met mooi-klinkende leuzen: “De taal is gans het volk! Geen taal, geen vrijheid!” en meer andere van die aard, vooruit dan! () Aan 't werk! er is genoeg te doen!’⁽⁴²⁾

Op de eerste Buysse-huldiging van 1911,in Antwerpen behoorden Georges Eekhoud en Camille Lemonnier⁽⁴³⁾ tot de eregasten. Van

(36) Amsterdam 1898.

(37) Tweemaandelijksch Tijdschrift voor letteren, kunst, wetenschap en politiek, 3e jg. (189697), dl. I, p. 1-32; de novelle werd opgenomen in de bundel Te lande (1900): VW 4, p. 730.

(38) Groot-Nederland. Letterkundig Maandschift voor den Nederlandschen Stam (Amsterdam 1903-1944), opgericht door WG. van Nouhuys (1854-1914); Louis Couperus en Buysse vormden de eerste redactie; latere redacteuren waren Frans Coenen en, na de dood van Couperus en Buysse, o.a. Jan Greshoff, Jan van Nijlen en Simon Vestdijk.

(39) Cyriel Buysse, ‘Flamands et Hollandais devant les langues étrangères’ in Bulletin de l'Association flamande pour la vulgarisation de la langue française (Gent 1899), editie van 25.8.1900 (zie noot 35).

(40) Zie noot 2.

(41) Evenals Vermeylen pleit Buysse ervoor om van het Vlaams een algemene, levende omgangstaal te maken (zie noot 35).

(42) Cyriel Buysse, ‘Belgische intellectuele toestanden’ (zie noot 2).

(43) Bijzonderheden over Buysses vriendschap met Lemonnier in Joris van Parys, ‘Verre neven, naaste vriend. Cyriel Buysse, Frans Masereel en hun Franse vriend Léon Bazalgette’ in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap XIII, Gent 1997, p. 18-19 en 22-23.

[p. 19]

Maeterlinck werd een hommage voorgelezen. In zwijn kroniek in het Parijse tijdschrift Mercure de France schreef Eekhoud: ‘Pour ma part je crus devoir féliciter surtout Cyriel Buysse d'avoir osé peindre nos ouvriers et nos paysans tels qu'ils sont, sans en atténuer les angles, sans les idéaliser.’⁽⁴⁴⁾ Buysse van zijn kant zou drie jaar later een korte maar welsprekende bijdrage leveren voor het speciale nummer van het Brusselse blad La Société Nouvelle dat naar aanleiding van Eekhouds 60e verjaardag verscheen: ‘La belle prose ardente, fière et âpre de Georges Eekhoud fut un des cultes de ma jeunesse. Il m'est agréable de pouvoir dire au maître, que les années n'ont nullement attiédi la ferveur de ce culte, et que son oeuvre totale m'apparaît aujourd'hui aussi jeune et aussi forte qu'à l'heure de mes premiers enthousiasmes.’⁽⁴⁵⁾ Er zijn dan ook voldoende affiniteiten die verklaren waarom Buysse in 1922 een toneelbewerking van Eekhouds romandebuut Kees Doorik in Groot-Nederland zou laten opnemen⁽⁴⁶⁾ en waarom Pierre Maes, vertaler van Buysses roman Het Ezelken (Le bourriquet, Parijs 1922), in een voor Eekhoud bestemd exemplaar van de Franse editie een opdracht schreef waarin hij de Antwerpse naturalist ‘le frère aîné de Cyriel Buysse’ noemt⁽⁴⁷⁾. Eekhouds verhalen en romans uit het Scheldepoldergebied benoorden Antwerpen

(44) Georges Eekhoud, ‘Chronique de Bruxelles’ in Mercure de France, Parijs 1.6.1911, p. 645. Verder schrijft Eekhoud in deze kroniek: ‘Avant lui il se trouvait que le peuple le plus libre d'allure er de langage, le plus hardi, le plus rabelaisien n'avait été raconté - du moins en langue flamande - que dans des écrits destinés aux petites filles dont on coupe le pain en tartines, comme disait le bon Théo de la littérature édulcorée et bien pensante, c'est à dire tartufiée, de ce genre. Grâce à Buysse la vigueur flamande, notre tempérament à la fois tendre et farouche, brutal avec des dessous exquis, aura trouvé son interprète savoureux et fidèle, et cela dans la langue même du terroir.’

(45) Cyriel Buysse, ‘Georges Eekhoud’ in La Société Nouvelle, 19e jg., 2e serie, 1914, p. 18; VW 7, p. 842.

(46) Buysse aan Eekhoud, Den Haag 5.3.1922 (briefkaart): ‘Mon cher Eekhoud, Kees Doorik paraîtra sans faute en Mai ou tout au plus tard le 1 Juin. Nous vous faisons nos excuses pour le retard, mais un roman que nous tenions en portefeuille depuis plus de 2 ans, devait absolument passer. Donc, eest entendu. Vous pouvez y compter. Cordialement, Cyriel Buysse’ (Musée de la littérature, Brussel: ML 2970 ). Uiteindelijk zou de vertaling (door Fritz Francken) verschijnen in de nummers van juli en augustus onder de titel ‘Kees Doorik. Drama van te Lande in Zeven tafereelen’ (Groot-Nederland, 20e jg., 1922, tweede deel, p. 128 en 154-185). De roman Kees Doorik (1882) is eigenlijk een lange novelle. De ondertitel (in de eerste druk) ‘Etude de paysan de l'Entre-Polder et Campine’ doet denken aan Buysses vroege naturalistische novellen ‘De wraak van Permentier’ (‘Een psychologische studie van Wraak’) en ‘Van Alleyne's ziel’ (‘Een psychologische studie van Bijgeloof’).

(47) ‘Au Maître Georges Eekhoud / le frère aîné de Cyriel Buysse / hommage de ma respectueuse admiration / Pierre Maes / Gand, le 28 Juin 1920’ (Musée de la littérature, Brussel).

[p. 20]

Steunbetuiging van Cyriel Buysse (op briefpapier van de Haagse Livre du Soldat-afdeling waarvan hij tijdens de oorlog secretaris was) aan de organisatoren van een huldiging van Georges Eekhoud, die in 1920 het mikpunt van een nationalistische lastercampagne was (AMVC.: E 147/B2).

[p. 21]

zijn even levensecht en volbloedig, even duidelijk geïnspireerd door scherpe persoonlijke observatie van het dorpsleven als die van Buysse uit de Oost-Vlaamse Leiestreek.

Na zijn allereerste bezoek bij Eekhoud, dat hem erg bevallen was, schreef Buysse in 1898 een uitvoerige dankbrief met een uitnodiging voor een tegenbezoek in Den Haag. ‘Verhaeren vient aussi chez nous, la semaine prochaine probablement,’⁽⁴⁸⁾ voegt hij eraan toe. Waar en in welke omstandigheden hij Verhaeren had leren kennen wist hij zich bijna 20 jaar later nog precies te herinneren: op een winteravond in Gent, na de opening van een door de Réveil-groep georganiseerde expositie, was Maître Verhaeren uitgenodigd voor een gezellige reünie met Maeterlinck, Charles Van Lerberghe, Grégoire Le Roy en de schilders Emile Claus en Charles Doudelet. Van die avond van zijn eerste kennismaking met Verhaeren herinnerde Buysse zich vooral dat Claus de laatste trein wilde halen en dat Verhaeren probeerde hem te overreden om te blijven: ‘en daar stonden die twee 'n ogenblik wild-gesticulerend onder een straatlantaren: Verhaeren met zijn beide, lange, schrale grijparmen om Claus' middel geslagen ().’⁽⁴⁹⁾

In de jaren voor de eerste wereldoorlog hebben Buysse en Verhaeren elkaar nog herhaaldelijk ontmoet. Buysse werd uitgenodigd naar Parijs en St Cloud, en tijdens zijn Nederlandse tournee van 1907 logeerde Verhaeren een paar dagen bij de Buysses in Den Haag. Corresponderen deden ze weinig of niet - voor Buysse was en bleef brieven schrijven een vervelend karwei - maar ze stuurden elkaar van opdrachten voorziene exemplaren van hun nieuwe boeken. Op een briefkaart uit december 1909 schreef Buysse: ‘Cher ami. Quelle bien agréable surprise que celle de votre dernier livre! Je vais relire, dans le calme des soirées d'hiver, ces deux beaux drames.’⁽⁵⁰⁾

(48) Cyriel Buysse aan Georges Eekhoud, 7.10.1898; Musée de la littérature, Brussel (ML 2970).

(49) Cyriel Buysse, ‘Herinneringen aan Emile Verhaeren’ in De Telegraaf, 19.12.1916; VW 7, 221-222.

(50) Cyriel Buysse aan Emile Verhaeren, Den Haag 5.12.1909 (Musée de la littérature, Brussel, F.S. XVI 148/158-159). De uitgave waarvan sprake is Deux Drames (Parijs 1909), een herdruk van Verhaerens toneelstukken Le Cloître en Philippe II. In het Verhaeren-fonds van de Koninklijke Bibliotheek berust ook een briefkaart van Buysses vrouw Nelly Dyserinck aan Verhaeren (Den Haag, 11.11.1907): ‘Cyriel vient de rentrer à la Haye. Nos soirées intimes dans la huiskamer me ravissent absolument. Ma felle Mary se plait beaucoup à Londres.’

[p. 22]

In de lente van 1914 was Verhaeren op bezoek in Buysses Maison Rose in Afsnee. De voorbije winter was hij in Moskou en Sint-Petersburg geweest, en Claus was net terug thuis na een lang verblijf in de Verenigde Staten. Omdat ‘Clausken’ kon vertellen als geen ander wilde Verhaeren per se van hem zelf het verhaal van zijn Amerikaanse ervaringen horen, en Buysse moest in zijn auto naar Astene, om hun vriend op te halen. Het werd een hilarische middag daar buiten op het terras aan de Leie, met een Verhaeren die maar niet genoeg kreeg van Claus' overzeese avonturen.⁽⁵¹⁾

Bij hun laatste weerzien, in Parijs, in de zomer van het oorlogsjaar 1916, schrok Buysse ervan hoe oud en gedeprimeerd Verhaeren eruitzag. De oorlog had ook van hem een ander mens gemaakt, constateerde hij. Een paar maanden later, op een middag in november, zat hij thuis in Den Haag te bladeren in het laatste boek dat Verhaeren hem had gestuurd toen de avondkrant kwam met het nieuws dat de dichter in het station van Rouen verongelukt was⁽⁵²⁾.

Anders dan zijn relatie met Verhaeren is Buysses vriendschap met Maurice Maeterlinck overvloedig gedocumenteerd. Van geen andere vriend heeft hij de brieven⁽⁵³⁾ zo zorgvuldig bewaard, en op verzoek van diverse tijdschriften publiceerde hij een aantal zeer persoonlijke herinneringen aan hun ontmoetingen⁽⁵⁴⁾.

Toen ze elkaar leerden kennen was Buysse 30, Maeterlinck 27: twee atletische types, met een gedeelde passie voor fietsen, roeien en schaatsenrijden. ‘Hij was sportsman en ik was het’, zegt Buysse.

(51) Zie noot 49 (VW 7, p. 225-226). Een paar anekdotes die Claus die dag ‘opvoerde’ - hij maakte er altijd een vertoning van - vertelt Buysse na in Emile Claus. Mijn broeder in Vlaanderen (Gent 1926; VW 6, p. 1214).

(52) Bij wijze van in memoriam schreef Buysse ‘Herinneringen aan Emile Verhaeren’ (zie noot 49).

(53) De brieven werden later door Buysses zoon René toevertrouwd aan de Maeterlinck Stichting (Fondation Maurice Maeterlinck) in Gent (zie noot 32).

(54) In volgorde van publicatie: ‘Maurice Maeterlinck’ in Den Gulden Winckel, le jg., nr. 7, 15.7.1902, p. 121-123 (VW 6, p. 1157); ‘Maurice Maeterlinck’ in Het Weekschrift voor Vlaanderen, le jg., nrs. 19-20, 2 en 9.8.1902 (gedeeltelijke overdruk uit Den Gulden Winckel); ‘Met Maeterlinck per auto naar het Zuiden’ in Groot-Nederland, 1907, dl. I, p. 200-220; ‘Met Maeterlinck naar Brugge’ in De Telegraaf, 1912; ‘Met de Maeterlincks’ (waarin beide vorige stukken werden opgenomen) in Per auto, Bussum 1913 (VW 6, p. 295); ‘La jeunesse de Maurice Maeterlinck’ in Gand Artistique, 2e jg., nr. 3 (1923), p. 48 (VW 7, p. 853); ‘La première lecture de L'Oiseau Bleu’ in Gand Artistique, 6e jg., nr. 1, jan. 1927, p. 7 (VW 7, p. 856).

[p. 23]

‘Wij ontmoetten elkaar voor het eerst op 't ijs van de Drongensche meersen. Ha neen, geen litteraire vriendschap. Wij spreken samen nooit over literatuur, al heb ik aan de handpers helpen draaien, toen bij drukker Van Melle te Gent La Princesse Maleine op eenige zeldzame exemplaren werd gedrukt.’⁽⁵⁵⁾ Volgens Buysse gingen ze in september 1896 - toevallig op dezelfde ochtend - letterlijk en fi-guurlijk hun eigen weg. Maeterlinck trok naar Parijs, waar hij een van de grote namen van het Franse symbolisme werd, terwijl Buysses vertrek naar Den Haag niet alleen het einde betekende van zijn jeugdjaren in Nevele maar ook van zijn vroege naturalistische periode.

Maeterlinck was gefascineerd door de allereerste motorfietsen en automobielen, en blijkbaar werkte die fascinatie zo aanstekelijk, dat ook Buysse al voor de eerste wereldoorlog een auto-enthousiast werd. Zijn verhaal ‘Met Maeterlinck per auto naar het Zuiden’⁽⁵⁶⁾ is overigens meer dan een amusant reisverslag. Het geeft een even goed beeld van hun solide kameraadschap als de passus in de brief waarmee Maeterlinck in 1902 dankte voor een artikel in Den Gulden Winckel.: ‘Merci, du fond du coeur, mon vieux Cyriel, pour les folies, vivantes et si aimables pages que tu as bien voulu consa-

(55) Maurice Roelants, ‘Literair gesprek met Cyriel Buysse’ in De Telegraaf, 5, 7 en 10 september 1929; later herdrukt onder de titel ‘Herinneringen aan Cyriel Buysse dank zij een interview’ in de boekuitgave Schrijvers, wat is er van den mensch?, Brussel-Rotterdam 1943, p. 44-55 (citaat op p. 46-47). In hetzelfde interview vertelt Buysse nog: ‘Maurice Maeterlinck pleegt mij elk jaar een bezoek te brengen. We gaan dan telkens, naar traditioneel Gentsch gebruik, eens dineeren waar nog de goede oude schotels en het goed oud bier te vinden zijn....’ (p.46) Hoewel ze in 1896 afscheid hadden genomen ‘met de wederzijdse belofte elkander nog dikwijls terug te zien’ blijkt dat gedurende een aantal jaren niet het geval te zijn geweest: ‘Langzamerhand ging hij van Vlaanderen vervreemden () Hij kwam er al zeldzamer en zeldzamer, en, ten slotte, als ik hem nog wilde zien, moest ik hem zelf in Frankrijk gaan opzoeken.’ (Cyriel Buysse, ‘Bij de Maeterlinck's te Nizza’ in Groot-Nederland, 1913, I, p. 728; opgenomen in Per auto: zie noot 54). Zie ook noten 29 en 32, en A. van Elslander, Cyriel Buysse. Uit zijn leven en werk II, Antwerpen 1960, p. 18-22.
Over Maeterlincks spectaculair debuut als toneelauteur met La Princesse Maleine heeft Buysse het ook in zijn Maeterlinck-opstel voor Den Gulden Winckel (zie noot 54; VW 6, p. 1159-1160). In juli 1889 las Maeterlinck zijn pas voltooide eerste toneelstuk in Blankenberge voor aan Charles van Lerberghe en Henry van de Velde (zie H. van de Velde, Récit de ma vie I, Brussel 1992, p. 137-139). In de winter van 1889-1890 drukte hij met de hulp van George Minne - en kennelijk ook van Buysse - 30 exemplaren hors commerce op de handpers van de Gentse drukker Louis van Melle; een ervan stuurde hij aan de Franse dichter Mallarmé, die het doorgaf aan Octave Mirbeau. Diens enthousiaste reactie in de Parijse krant Le Figaro (augustus 1890) betekende het begin van Maeterlincks internationale literaire roem.

(56) Zie noot 54.

[p. 24]

Eerste blad van de briefvan Maeterlinck aan Buysse van 6.6.1898: over Schoppenboer (Archief Maeterlinck Stichting Gent).

[p. 25]

crer à ton vieil ami. Elles m'ont fait plaisir et m'ont touché plus profondément que je ne saurais dire et certes, de tous mes souvenirs littéraires, c'est le plus précieux, puisque c'est celui où l'amitié est le plus directement, le plus intimement mêlée.’⁽⁵⁷⁾

Gingen ze als vrienden op gelijke voet met elkaar om, als lezer van elkaars werk reageerden ze duidelijk verschillend. Buysse in beate bewondering⁽⁵⁸⁾, Maeterlinck met de oprechte maar kritische waardering van de Maître die niet alleen lucht gaf aan zijn enthousiasme - bijvoorbeeld over de roman Schoppenboer, die hij in één ruk had uitgelezen⁽⁵⁹⁾ - maar ook de vinger legde op compositorische en andere technische feilen die hij tijdens zijn lectuur had geconstateerd. Illustratief in dit opzicht zijn Maeterlincks ongezouten kritiek⁽⁶⁰⁾ op het Frans van Buysse, en Buysses verontwaardigde reactie op een kritische opmerking in een Frans boek⁽⁶¹⁾ over de taal van Maeterlinck.

Toen Maeterlinck de novellenbundel Te Lande⁽⁶²⁾ had ontvangen was zijn reactie op Buysses taalkeus onvoorwaardelijk positief ‘Je crois que vous avez très bien fait de revenir carrément à notre flamand maternel’.⁽⁶³⁾ Dat hij het over ‘notre flamand maternel’ heeft is meer dan een pikante bijzonderheid. In 1911 zou hij voor de Buysse-huldiging in Antwerpen een bladzijde schrijven die 10 jaar later als voorwoord in de Parijse editie van Het Ezelken werd

(57) Maurice Maeterlinck aan Cyriel Buysse, Gruchet 20.7.1902 (zie noten 32 en 53).

(58) Cyriel Buysse aan Maurice Maeterlinck, Afsnee 19.5.1902 (over Le Temple Enseveli, Parijs 1902): ‘Mon cher Maurice, Je viens d'achever la lecture du Temple Enseveli. J'aurais voulu attendre encore avant de t'écrire, car je relis toujours tes livres, et je suis persuadé qu'on doit les lire très très lentement, parceque chaque phrase est une pensée, qui vaut la peine d'une réflexion forte et profonde.’ (zie noot 32). Blijkens de aanhef van zijn ‘Herinneringen aan Emile Verhaeren’ (zie noot 49) had Buysse ook voor de dichter een absolute bewondering die het hem onmogelijk maakte diens werk kritisch te beoordelen.

(59) Maurice Maeterlinck aan Cyriel Buysse, Parijs 6.6.1898: ‘Mon cher Cyriel, Je viens de lire Shoppenboer (sic) d'un trait, en un après-midi - sans pouvoir m'arrêter. C'est la seule étude de paysan flamand, vraiment forte, sympathique, sincère er savoureuse que je connaisse.’ (zie noot 32).

(60) Zie noot 32.

(61) Le Livre des Masques (Parijs 1896-1898) van Remy de Gourmont; zie C. Buysse, ‘Maurice Maeterlinck’ in Den Gulden Winckel (noot 54). Buysse citeert een passus uit La Vie des Abeilles (1901) om te bewijzen hoe mooi zijn vriend wel schrijft.

(62) Buysse liet deze opdracht voor in de bundel drukken: ‘Aan mijn vriend Maurice Maeterlinck zijn deze herinneringen uit ons Vlaanderenland gewijd’. In zijn dankbrief noemt Maeterlinck deze opdracht ‘un clou d'or dans l'une des trois ou quatre amitiés réelles et totales de ma vie’ (Maurice Maeterlinck aan Cyriel Buysse, Gent 28.11.1899; zie noot 32)

(63) Ibid.

[p. 26]

opgenomen en duidelijk maakt wat Buysses boeken voor hem betekenden: ‘Quand je désire revoir ma vieille Flandre, j'ouvre un de mes Cyriel Buysse et aussitôt se réveille, bourdonne et refleurit en moi toute mon enfance campagnarde⁽⁶⁴⁾.’ Het slot van het stuk is ongetwijfeld de mooiste alinea die Buysse ooit over zijn werk heeft mogen lezen: ‘Si j'étais condamné à finir mon existence en quelque coin perdu de cette terre où le hasard m'aurait exilé sans espoir de retour, j'y emporterais mon Cyriel Buysse, comme on emportait autrefois, au fond d'un coffre d'or ou d'argent, une poignée de la terre natale. Cela suffirait à ensoleiller, à aérer les plus mauvaises heures. Toute la Flandre est en lui, vivante et immortelle.’

(64) Verwijzing naar Maeterlincks kinderjaren op het familiebuiten in het toen nog landelijke Oostakker bij Gent.

Bijlage

In de eerste jaargang van Groot-Nederland publiceerde Pol de Ment een overzicht van de Frans-Belgische poëzie sinds de oprichting van La Jeune Belgique (‘Een woord over de Frans-Belgiese lyriek van na 1880’, Groot-Nederland, 1903, eerste deel, p. 297-325 en 462-480). Aan het slot voegde hij een ‘Aantekening’ toe (p.479-480) waarin hij uitgebreid citeert uit een geruchtmakend artikel van Georges Eekhoud. Omdat de inhoud van dat artikel - het gaat o.a. over de taalkeuze van Vlaamse schrijvers - ongetwijfeld stof voor discussie tussen Buysse en Eekhoud is geweest volgen hier de integrale tekst van De Mont (diplomatische weergave) en de belangrijkste passages uit Eekhouds artikel zoals het in oktober 1902 verscheen in Mercure de France (nr. 154, ‘Chronique de Bruxelles’, p. 243-251)

[p. 27]

Pol de Mont, ‘Aantekening’ in Groot-Nederland (1903), I, p. 479

‘In een uitvoerig stuk, De Letteren in België, eerst in Le Mercure, daarna in verscheiden Frans-belgiese en Vlaamse bladen overgenomen, stelt Eekhoud vast, dat er, in België, geen publiek bestaat voor schrijvers, die zich van de Franse taal bedienen. Na gewezen te hebben op de volstrekte onverenigbaarheid van smaak en kultuur tussen de bedoelde artiesten en hun landgenoten, komt hij tot het besluit, dat, na de overgrote en vruchteloos gebleven krachtsinspanning van de Jeune Belgique, elke nieuwe poging volstrekt overbodig zal blijken. En dan gaat hij voort:

‘Door de Vlaamse Belgen, door de beginnelingen van zuiver Vlaamse afkomst, in 't Vlaams opgevoed en in een Vlaams midden levend, zou er een heldhaftig en overigens logies besluit moeten genomen worden, het Nederlands, hun eigen moedertaal, dienden zij zonder aarzelen als litereere taal aan te nemen. Daar zij verzekerd zijn, reeds van heden af in België meer lezers te vinden dan hun Frans-schrijvende kunstbroeders, zullen zij daarenboven noch kans hebben gelezen te worden te 's Gravenhage en te Amsterdam.

‘De Vlaamse Beweging van heden staat breed open voor de hoge kultuur van Frankrijk, Duitsland, Engeland en de andere landen.

‘Dit laat me dus toe, heden in alle overtuiging, in alle oprechtheid te verklaren, dat, zo ik Vlaams kende en op de ouderdom was, om als literator te beginnen, ik niet meer tegengehouden zou worden door de beweegredenen, die me in 1881 leidden. Ik zou met voorliefde die waarlik schone taalgebruiken, waarin een Vondel en een Bilderdijk schreven en waarin tans een Stijn Streuvels en anderen uitmunten.

‘Vlakweg zet ik dus de jonge Vlamingen, die noch aarzelen, aan, niet meer op een Frans publiek in België te rekenen, maar zich naar een andere richting te keren.

‘Ja, het beste, wat zij kunnen doen is, zich toe te leggen op het Vlaams, hun moedertaal, die zij met fierheid zouden moeten spreken, die zij vooral dienden te schrijven, opdat zij zich rechtstreeks kunnen wenden tot hun stambroeders van Nederland, Oost-Indië en Zuid-Afrika.

‘Niets gaat de vreugde te boven, gelezen en verstaan te worden door het volk, dat ook het midden, de omlijsting en de personen leverde, welke in een werk voorkomen.’

[p. 28]

Georges Eekhoud, ‘Chronique de Bruxelles’ in Mercure de France (oktober 1902)

‘(...) Le Messager de Bruxelles a consulté les principaux intéressés sur ce qu'ils pensent du sort des littérateurs en Belgique, et c'est à ce journal que Camille Lemonnier donnait le chiffre dérisoire de 200 volumes comme étant celui auquel atteint la vente en Belgique du meilleur roman d'un auteur belge universellement connu et fêté. Deux cents exemplaires à répartir entre près de sept millions de Belges! Avouez qu'il y a lá de quoi inquiéter et faire hésiter les jeunes gens d'ici qui seraient tentés de vouloir vivre de leur plume.

La preuve est faite. Le public belge pour les écrivains belges écrivant le français n'existe pas. (...) Il n'y a donc pas de public pour les livres français en Belgique et après la tentative de la Jeune Belgique it ne faut pas espérer qu'il y en alt jamais.

(...) Mais, - et ici je reviens au point délicat touché en passant dans une dernière chronique⁽⁶⁵⁾ - pour les jeunes Belges-Flamands, pour les nouveaux venus ou les débutants de naissance, de race, d'éducation et de milieu essentiellement flamands, it y aurait lieu de prendre un parti héroïque et logique: adopter le néerlandais, leur langue maternelle, pour leur langue littéraire; écrire en flamand. Outre qu'ils trouveront à présent en Belgique plus de lecteurs que leurs confrères de langue française, ils auront quelque chance d'être accueillis à La Haye et à Amsterdam.

En ce cas, nous objectera-t-on, pourquoi vous et vos amis flamands de la Jeune Belgique n'écriviez-vous pas en flamand dès 1880, Tors de votre entrée dans la carrière?

J'eus déjà l'occasion de répondre à cette objection, mais je crois bon de répéter ici ce que je disais it y a une couple d'années:

En 1880, il y avait d'excellentes raisons, je dirai même d'im-périeuses, d'inéluctables raisons pour nous déterminer, Rodenbach, Verhaeren, Giraud et moi; et, plus tard, Maeterlinck, Van Lerberghe,

(65) Eekhoud had de kwestie al ter sprake gebracht in zijn kroniek in nr. 153 (september 1902): ‘Loin de préconiser un exode, un trek des écrivains vers Paris, j'engagerai les nouveaux venus à s'assimiler plus complètement encore que ne le firent leurs prédecesseurs le genie de leur race et la vertu du sol natal (); et, s'ils sont flamands de race, de sentiment, et d'éducation, je les adjurerai même de choisir la langue néerlandaise pour leur instrument, afin de s'interpréter avec plus d'ardeur, et de se rapprocher plus étroitement de leurs lecteurs naturels.’ (p. 809).

[p. 29]

Demolder, d'autres encore, à écrire en langue française (). D'abord, quoique de naissance et de nom flamands (), tous ces écrivains avaient été élevés en français, le français étant la langue parlée exclusivement depuis 1830 (sous prétexte d'élégance et de bel air et grace à de stupides préjugés entretenus en pays flamand par les gouvernante et la haute bourgeoisie!) par leur caste et leur entourage. Plusieurs même firent leur éducation à l'étranger, notamment à Paris; en ce qui me concerne je fus élevé jusque vers ma dix-septième année dans un pensionnat de la Suisse. A l'âge ou leur vocation se dé clara, il aurait donc été matériellement impossible à ces jeunes gens d'écrire en langue néerlandaise. Toute leur éducation eût été à refaire.

Ces raisons auraient suffi je pense pour qu'ils Pissent choix du français comme instrument et comme moyen d'expression artistique, mais d'autres motifs encore et non les moindres, car ceux-ciétaient d'ordre moral, déterminèrent les Jeune Belgique flamands à faire oeuvre d'écrivains français.

Et ces motifs les voici:

A cette époque la langue flamande - le fait même de l'éducation exclusivement française donnée à ces auteurs comme à tous les jeunes bourgeois de la classe aisée, en est une preuve - était loin de jouir de la considération et de la faveur qu'elle a reconquises aujourd'hui, grâce aux efforts persévérants de nationalistes parfaitement logiques et équitables. De plus, et ceci soit dit un peu à la décharge de leurs adversaires, en 1881 la majorité des flamingants entretenait des idées gallophobes réactionnaires et puritaines. Si les jeunes poètes venus de Gand, de Louvain ou d'Anvers avaient voulu écrire en flamand, le protestantisme et la bégueulerie des Flamands d'alors étaient tels que nos Jeune Belgique n'auraient pas trouvé un éditeur assez courageux pour imprimer et lancer convenablement leurs ouvrages. Jamais, dans tous les cas, jamais ils ne seraient arrivés jusqu'au public. Récemment, mon confrère, le poète de langue flamande Pol de Mont, avec qui je m'entretenais de ces poignantes et brûlantes questions, me citait comme preuve du moralisme outré sévissant alors chez les Flamingants, l'indignation et l'opprobre qu'avait soulevés un de ses livres de vers dans lequel it chantait, au pays de Rubens et de Jordaens, sous des couleurs un peu sensuelles,

[p. 30]

la joie de vivre et d'aimer. Dire que mon pauvre petit roman Kees Doorik fut trouvé trop naturaliste! A ce moment-là des gaillards qui parlaient une langue pimentée jusqu'à la gravelure et qui gesticulaient à faire rougir un Karageuz s'effarouchaient devant la moindre allusion écrite aux saines et nobles oeuvres de la chair. Le digne, le brave Hendrik Conscience qui m'honorait de son amitié et qui n'était pas un cafard, lui, crut devoir me prémonir contre mes tableaux un peu montés de ton. Mais lui-même, l'écrivain chaste et idyllique par excellence, n'avait-il pas dû consentir, pour être lu et recommandé, à expurger ses pages sentimentales de quelques très anodines gaillardises?

(...) Aujourd'hui les temps sont changés. Dans nos provinces flamandes it existe un public de langue flamande, plus lettré qu'il y a vingt ans, et, de plus, l'éducation de ce public a été faire par des écrivains flamands nouveaux, issus précisément, la chose mérite d'être constatée, du mouvement artistique inaugurée en 1881 par les jeunes Flamands de langue française.

Oui, it importe de le constater, à l'honneur de la Jeune Belgique, et de l'aveu même des jeunes écrivains flamands d'aujourd'hui, ce furent les efforts, les conquêtes et les hardiesses du mouvement entrepris par Max Waller et ses amis, qui stimulèrent et provoquèrent une rénovation parallèle dans les lettres flamandes, notamment chez les écrivains et penseurs du groupe de Van Nu en Straks.

Aujourd'hui les cafards et les sectaires du flamingantisme ont été débordés par les nouvelles couches. Le nouveau mouvement flamand ne revêt plus le caractère odieusement gallophobe de ses chefs d'autrefois⁽¹⁾. Il s'ouvre largement à la haute culture française comme à celle de l'Allemagne, de l'Angleterre et des autres civilisations voisines.

Ceci me permet donc de déclarer en toute conviction et en toute sincérité qu'aujourd'hui, si je savais le flamand et si j'étais en âge de débuter dans les lettres, je ne serais plus arrêté par les considérations qui me guidaient en 1881; je me servirais avec prédilection de cette vraiment belle langue dans laquelle écrivirent les Vondel et les

(1) Ce fanatisme er cet ombrage s'expliquaient, jusqu'à un certain point, ar réaction, après l'inconcevable persécution dont la langue flamande avait été l'objet de la part de presque tous les ministères qui s'étaient succédé depuis 1830 (noot van Georges Eekhoud).

[p. 31]

Bilderdyck et dans laquelle excellent aujourd'hui les Styn Streuvels et les Pol de Mont.

On comprendra alors pourquoi, après l'édifiante expérience de ces derniers vingt ans, en présence des récriminations et des plaintes de considérables écrivains belges de langue française à propos de l'indifférence de notre public belge de soi-disant culture française (ce public se borne à mal lire vos feuilles boulevardières, vos grivoiseries, et aller applaudir les inepties de vos petits théátres, quitte à s'exprimer dans le langage présenté de façon si amusante dans les livres de M. Courouble), j'engage carrément les jeunes Flamands, encore indécis, à ne plus compter sur un public français en Belgique, mais à se tourner d'un autre côté, à s'appliquer d'une autre façon. Oui, ce qu'ils auront de mieux à faire sera de cultiver le flamand, leur langue maternelle, qu'ils mettent leur orgueil à la parler, à l'écrire de mieux en mieux, de manière à pouvoir s'adresser directement à leurs compatriotes ainsi qu'à leurs frères de race de la Néerlande, des Indes et de l'Afrique Australe. Quelle que soit la renommée universelle dont jouissent plusieurs de nos grands poètes flamands de langue française, j'estime que quelque chose de très précieux et de très délicieux manque à leur satisfaction totale⁽⁶⁶⁾. S'ils ont pour eux l'universalité des lecteurs, ils ne sont pas encore parvenus jusqu'à leurs lecteurs naturels. Or rien ne vaut la joie d'être lu et compris par ceux-ci, par ceux à qui on songeait plus spécialement en écrivant, par ceux qui vous ont fourni vos modèles; d'être lu et aimé dans le milieu et dans le cadre évoqués par vos poèmes ou vos proses, de communier directement par votre art avec le peuple et la race, - souvent les simples et les humbles - qui inspirèrent cet art!

(...)

(66) Hoe sterk Buysses opvatting mede onder invloed van Eekhoud evolueert, bewijst een tekst uit 1904 waarin hij veronderstelt dat Maurice Maeterlinck veel minder bekend zou zijn gebleven indien hij in zijn moedertaal had geschreven: ‘en toch... toch zouden die kracht en die roem, hoewel kleiner, wellicht van zuiverder gehalte en blijvender duur zijn geweest, omdat rechtstreeks uit hun echte oorsprong zouden zijn ontstaan’ (Cyriel Buysse, ‘Verbroedering’, in Groot-Nederlaní, ( 2e jg., 1904, dl. I, p. 360-363; VW 7, p. 49).