Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap 13

[p. 7]

Verre neven, naaste vriend
Cyriel Buysse, Frans Masereel en hun Franse vriend Léon Bazalgette
door Joris van Parys

Cyriel Buysse est un de mes plus vieux et chers amis.
Quels beaux jours nous avons ensemble!
(Léon Bazalgette aan Frans Masereel, 26 mei 1919)

1

‘Dan was Cyriel Buysse ook familie van u?’ vraagt de interviewer. ‘Nee,’ antwoordt Frans Masereel - die net heeft verteld dat Virginie Loveling een tante van hem was; ‘Buysse was geen familie van ons, maar ik heb hem goed gekend. Hij kwam me vaak opzoeken in Parijs’.⁽¹⁾ Een merkwaardig antwoord is dat, aangezien Virginie niet meer of minder tante van hem was dan haar zus Pauline⁽²⁾, de moeder van Buysse. Bloedverwanten waren Frans en Cyriel niet, maar ze hadden dus wel gemeenschappelijke familie. Julius Mac Leod⁽³⁾

(1) ‘Ten huize van Frans Masereel’, televisie-interview (BRT), gefilmd in Masereels atelier in Nice, april 1961 (Masereel was toen bijna 72). Er bestaat ook een boekuitgave van de gesprekken ter voorbereiding van het interview (in Joos Florquin, Ten huize van, Brugge 1971). In de film zegt Masereel: ‘Zelfs Virginie Loveling, die ook familie was van ons en die ik nog een paar keren heb ontmoet, sprak geen Nederlands.’ In het boek luidt de passus als volgt: ‘Virginie Loveling, die eveneens verre familie van ons was, sprak ook wel Nederlands maar als we ze ontmoetten sprak ze Gents.’ (p. 230). Masereel was verre familie van de Lovelings via zijn stiefvader Louis Lava (zie noot 3).

(2) Pauline Loveling (1832-1909), de moeder van Cyriel Buysse, was de oudste van de drie gezusters Loveling; waarschijnlijk heeft Masereel haar niet of nauwelijks gekend; zijn herinneringen aan Virginie (1836-1923) dateren ongetwijfeld uit de tijd toen zij in Gent woonde, de stad waar hij zelf het grootste deel van zijn jeugd doorbracht.

(3) Julius Mac Leod (1857-1919), internationaal bekend bioloog en leider van de liberale vleugel van de Vlaamse Beweging, was dus een neef van Buysse en een oom van Masereel: zijn moeder, Sophie Fredericq, was een halfzuster van Pauline Loveling; zijn vrouw, Florence Hélène (Fanny) Maertens, was een halfzuster van Masereels stiefvader Louis Lava. Zie Louis Fredericq, Notes sur la famille Fredericq-Beaucarne, p. 35-42 (privé-uitgave 1940). In de stamboom op p. 33 van Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap X ( Gent 1994 ) wordt de vrouw van Mac Leod per abuis Fanny Lava genoemd. In werkelijkheid was ze geen zus maar een halfzuster van Lava.

[p. 8]

bijvoorbeeld, zoon van een halfzuster van Pauline Loveling, was getrouwd met een halfzuster van Masereels stiefvader Louis Lava.

Als het over zijn vooroorlogse kennissenkring gaat doet Masereel op latere leeftijd wel vaker onbetrouwbare uitspraken. Zijn bewering dat Buysse hem in het Parijs van de jaren twintig geregeld kwam bezoeken is zo'n halve waarheid. Alles wijst erop dat het integendeel bij sporadische ontmoetingen is gebleven. Op 4 januari 1929 staan ze in het Normandische Exmes aan het graf van hun gemeenschappelijke vriend Léon Bazalgette; op 29 juli van hetzelfde jaar maakt Masereel in een café aan de Frans-Belgische grens de schetsen voor het houtsnedeportret dat in de monografie van Achilles Mussche⁽⁴⁾, en nadien ook in de bibliografie van Robert Roemans⁽⁵⁾ als frontispice wordt opgenomen. In Masereels correspondentie en in die van Buysse is nergens zelfs maar een terloopse verwijzing naar andere afspraken of ontmoetingen te vinden. Overigens: in brieven van Bazalgette uit de late jaren twintig wordt Masereel aangesproken met ‘Cher vieux Frans’, terwijl Buysse hem in een brief voor de afspraak in het grenscafé aanspreekt met ‘Cher Monsieur Masereel’. Het vermoeden dat de twee Vlamingen voor elkaar nooit meer dan een vriend van een vriend zijn geweest, wordt bevestigd door een passus in Masereels gesprekken met Pierre Vorms⁽⁶⁾. Op de vraag van Vorms hoe hij vertrouwd is geraakt met het werk van de Amerikaanse dichter Walt Whitman antwoordt hij:

[...] c'est surtout Bazalgette qui m'a fait entrer dans l'ambiance de Whitman. Il avait d'ailleurs consacré, comme vous le savez, une grande partie de sa vie à la traduction des ‘Feuilles d'herbe’ et à une monumentale étude consacrée à leur auteur. Par ailleurs, Léon Bazalgette était un être extraordinairement attachant. Grand admirateur de Romain Rolland, il devint après la première Guerre mondiale le Directeur aux Editions Rieder [...] d'une collection de littérature inter-

(4) Achilles Mussche, Cyriel Buysse. Een studie. Met portret en bandversiering door Frans Masereel, Gent 1929. Het monogram FM rechts onder in het blok van het portret (100×120mm) is op de afdruk onleesbaar.

(5) Robert Roemans, Kritische bibliographie van Cyriel Buysse gevolgd door een bibliographie over Cyr. Buysse, Kortrijk 1931. Het portret is verkleind (80×95mm) opgenomen, zonder vermelding van de naam Masereel.

(6) Pierre Vorms, Gespräche mit Frans Masereel, Dresden-Zürich 1967. Het boek was een Duits initiatief (Verlag der Kunst), en alleen de Duitse vertaling van de in het Frans gevoerde (en op geluidsband opgenomen) gesprekken werd gepubliceerd. Pierre Vorms (1903-1986): Frans kunsthandelaar en uitgever van Masereel.

[p. 9]

nationale qui introduisit en France un grand nombre de romans d'auteurs européens contemporains, parmi lesquels Cyriel Buysse, l'écrivain flamand, qui était son ami et devint le mien.⁽⁷⁾

(7) Citaat uit het transcript van de geluidsopnamen (zie noot 6). Feuilles d'herbe: tweedelige integrale vertaling (Parijs 1909) van Whitmans gedichtencyclus Leaves of Grass; ‘monumentale étude’: Walt Whitman. L'Homme et son oeuvre (Parijs 1908).

2

Met het werk van Buysse, die precies 30 jaar ouder is, heeft Masereel kennis gemaakt tussen 1905 en 1910, de jaren van zijn opleiding aan de Boekenschool en de Academie in Gent. In het verfranste milieu waarin hij is opgegroeid heeft hij vooral Emile Verhaeren, Georges Eekhoud en Camille Lemonnier gelezen, maar ook Buysse en Streuvels heeft hij in die jaren ontdekt. De opvoeringen van Het gezin Van Paemel door de Gentse Multatuli-kring⁽⁸⁾ hebben een onvergetelijke indruk op hem gemaakt, en blijkens een brief uit 1917 is Buysses novellenbundel Van arme mensen een van de boeken die hij na de oorlog had willen illustreren⁽⁹⁾.

Om als illustrator in het naoorlogse Genève⁽¹⁰⁾ niet helemaal afhankelijk te blijven van opdrachten, richt Masereel in het voorjaar van 1919 met de Franse auteur René Arcos⁽¹¹⁾ een eigen uitgeverij op, de Editions du Sablier. Wat hun voor ogen staat is een reeks door Masereel geïllustreerde uitgaven, waarin naast werk van Franstalige auteurs ook vertaalde novellen en korte romans een plaats kunnen krijgen. Bij de voorbereiding van hun programma kloppen ze voor

(8) Zie Marc-Edo Tralbaut, Frans Masereel (Antwerpen 1973): ‘Un jour il me confia qu'il n'oublierait jamais “Het gezin Van Paemel” [...] qu'il avait vu jouer plusieurs fois par le “Multatuli-kring” de Gand’ (p. 31). Tralbaut verwijst naar een gesprek uit de late jaren zestig, toen Masereel bijna 80 was. De 20ste opvoering van Het gezin Van Paemel, op 12.1.1908 in het socialistische Feestlokaal Vooruit te Gent, was een ‘Jubelvertooning ter eere van Cyriel Buysse’. Misschien zaten die avond zowel Buysse (48) als Masereel (18) in de zaal.

(9) Van arme mensen (Amsterdam 1901) is een van de titels op een lijstje bij een brief aan Stefan Zweig, die Masereel in contact bracht met de Duitse uitgever Anton Kippenberg (Insel Verlag). In 1920-21 gaf Insel door Masereel geïllustreerde edities van Emile Verhaeren en August Vermeylen (Der ewige Jude, 1921) uit, maar geen boek van Buysse.

(10) Masereel verbleef vanaf 1915 in Genève, vanaf eind 1922 in Parijs. Voor de oorlog maakte hij deel uit van de Gentse Burgerwacht; tijdens de oorlog beschouwde hij zichzelf als gewetensbezwaarde, maar in België stond hij als dienstweigeraar geregistreerd. Pas in 1929 werd hij buiten vervolging gesteld.

(11) René Arcos (1880-1959): Frans auteur en uitgever, vriend van Romain Rolland en Léon Bazalgette, medeoprichter van de groep L'Abbaye (1906), waarvan o.a. Georges Duhamel en Charles Vildrac deel uitmaakten. In 1921 verhuisde hij van Genève naar Parijs, waar hij zonder Masereel doorging met de Editions du Sablier.

[p. 10]

advies aan bij Bazalgette, die voor de Parijse Editions Rieder een internationale collectie samenstelt. Omdat Bazalgette die collectie zal openen met Het Ezelken (Le bourriquet), een roman uit 1910 van zijn vriend Cyriel Buysse, ligt het voor de hand dat hij voor Le Sablier onmiddellijk aan werk van Buysse denkt. In een brief aan Masereel schrijft hij:

N'y aurait-il pas de fortes pages de Cyriel Buysse qui conviendraient à vos éditions? Une de ses longues nouvelles? J'y pense parce que nous allons publier cette année dans une petite collection dont je suis chargé, son roman Het Ezelken, traduit par Pierre Maes, sur ma demande. C'est une simple suggestion que je vous soumets, mon cher ami Masereel - et vous en ferez ce que vous voudrez. (Cyriel Buysse est un de mes plus vieux et chers amis. Quels beaux jours nous avons ensemble!)⁽¹²⁾

Op die suggestie wordt kennelijk geïnteresseerd gereageerd, want in zijn volgende brief vermeldt Bazalgette naast het adres van Georges Eekhoud ook dat van Buysse in Afsnee. Met Eekhoud zal Masereel corresponderen over een Geneefse editie van Le terroir incarné⁽¹³⁾. Van eventuele contacten met Buysse is in de Sablier-correspondentie geen spoor terug te vinden. Misschien zijn Masereel en Arcos al in een vroeg stadium tot de conclusie gekomen dat ze zich geen uitgaven kunnen permitteren van auteurs die bij Franstalige lezers totaal onbekend zijn, maar het is niet uitgesloten dat Buysse vanwege zijn aversie tegen pacifisten⁽¹⁴⁾ een verzoek tot samenwerking onbeantwoord heeft gelaten.

(12) Léon Bazalgette aan Frans Masereel, Parijs 26.5.1919 (Frans-Masereel-Stiftung, Saarbrücken-Heidelberg). De vertaling door Pierre Maes van Het Ezelken (Le bourriquet) verscheen van 26 december 1920 tot 26 januari 1921 als feuilleton in La Flandre Libérale. Volgens Robert Roemans (Kritische bibliographie van Cyriel Buysse gevolgd door een bibliographie over Cyr. Buysse, Kortrijk 1931, p. 69, nota 2) is dat de reden van de vermelding ‘2 éd.’ (2de editie) in de Parijse boekuitgave. De gedateerde opdracht (juni 1920) van vertaler Maes in het exemplaar van Georges Eekhoud bewijst echter dat Roemans' verklaring niet klopt. Pierre Maes is ook de vertaler van zes verhalen van Buysse (zie Roemans, p. 71-72).

(13) Wegens de permanente financiële problemen van Le Sablier kwam er geen Geneefse editie van dit boek. Arcos en Masereel gaven wel werk uit van twee andere Franstalige Vlamingen: Cinq récits (1920) en Le travailleur étrange (1921) van Emile Verhaeren en Le trésor des humbles (1921) van Maurice Maeterlinck. Zie Joris van Parys, Masereel. Een biografie, Antwerpen-Baarn 1995, p. 106-107.

(14) Zie voetnoot 10; zie ook Cyriel Buysse, ‘Dienstweigeraars’ in De Haagsche Post, 8.12.1917; VW 7, p. 506-507: Buysse had respect voor jonge mensen die weigeren een ‘veroveringsoorlog’ te helpen voeren maar niet voor dienstplichtige landgenoten die ‘weigeren hun land te dienen als het, onrechtvaardig aangerand, in doodsgevaar verkeert’.

[p. 11]

Omslag van de Franse vertaling (1920) van Het Ezelken.

[p. 12]

Hoe dan ook, de eerste Franse boekuitgave van een roman van Buysse verschijnt in 1920 in Parijs, als nummer 1 van de collectie Prosateurs Etrangers. Vanwege Bazalgette betekent die ereplaats - vóór vertalingen van Dostojevski, Thomas Hardy, Gottfried Keller en Knut Hamsun - een blijk van vertrouwen waarvoor Buysse gezien de onderschatting van zijn talent in eigen land bijzonder gevoelig moet zijn. Als voorwoord is in Le bourriquet de bladzijde overgenomen die Maurice Maeterlinck in 1911 heeft geschreven voor de Buysse-huldiging in Antwerpen.⁽¹⁵⁾ In de eerste zin al maakt Maeterlinck duidelijk dat Buysse thuishoort in een internationale collectie: ‘Je place mon vieil ami Buysse parmi les trois ou quatre grands conteurs rustiques de ces cinquante dernières années’. En hij voegt er een vergelijking aan toe die de nieuwsgierigheid van een Franstalig publiek moet prikkelen: ‘C'est notre Maupassant’.

In zijn recensie in La Nouvelle Revue Française van januari 1921 gaat Albert Thibaudet⁽¹⁶⁾ nog een stap verder:

C'est le premier ouvrage qu'on ait traduit chez nous de l'écrivain flamand contemporain le plus connu. Il faut espérer que ce ne sera pas le dernier, car c'est une oeuvre de premier ordre. M. Maeterlinck qui a donné au livre quelques lignes de préface compare son compatriote à Maupassant. Maupassant a écrit un conte dont le thème rappelle dans une certaine mesure celui du Bourriquet, Clair de Lune, mais le Bourriquet lui est bien supérieur. Cette étude de vieilles filles et de curés est poussée avec une patience, une minutie, une bonhomie et une finesse flamandes qui à chaque page nous font retrouver un pays de connaissance, car nous nous souvenons non seulement des sujets, mais de la manière des vieux peintres des Pays-Bas. Tout le livre est entraîné, avec une parfaite mesure et le goût le plus discret, vers un symbolisme simple et puissant, vers une idée de la vie irrésistible qui monte sur les barrières touchantes ou ridicules qu'on lui oppose et de la chair flamande qui déborde les disciplines et les contraintes. Ces vieilles files, ces prêtres, ces sacristains sont des chefs-d'oeuvre d'observation malicieuse et les dernières pages atteignent comme Un Coeur simple la perfection de la juste sobriété. Si les Flamands manquent souvent de sympathie pour notre culture, reconnaissons que c'est parfois notre faute et que des

(15) De tekst van Maeterlincks hommage werd opgenomen in Huldebetoon Cyriel Buysse op Zondag 9 April 1911. Feestschrift, Antwerpen 1911, p. 54-55.

(16) Albert Thibaudet (1874-1936): Frans literair-historicus en criticus, auteur van studies over Mallarmé, Flaubert en Stendhal en van L'Histoire de la littérature française de 1789 jusqu' à nos jours (Parijs 1936).

[p. 13]

écrivains de valeur de Cyriel Buisse devraient depuis longtemps être passés en français.⁽¹⁷⁾

Ondanks die enthousiaste kritiek in de NRF wordt Le bourriquet niet het verhoopte begin van een internationale carrière voor de auteur en zijn boek. De vermelding ‘5e édition’ in de laatste herdruk⁽¹⁸⁾ van januari 1926 dekt trouwens minder imposante verkoopcijfers dan de uitgever wil doen geloven. Uit de oplagen blijkt dat de belangstelling voor de vertalingen van Nederlandse literatuur die Bazalgette in de Prosateurs Etrangers opneemt niet te vergelijken is met de waardering in andere Europese landen. Van De kleine Johannes bijvoorbeeld zijn al voor de oorlog Engelse, Duitse, Deense en Zweedse vertalingen verschenen. Frederik van Eeden had gehoopt dat hij door de Franse editie van 1921 eindelijk ook in Frankrijk naam zou maken, maar dat zit er niet in. Wie de vier drukken van Le petit Jean een succes noemt ziet over het hoofd dat welgeteld 380 exemplaren van de eerste druk bestemd waren voor de boekhandel.⁽¹⁹⁾ Hetzelfde geldt voor de Franse Pallieter van 1923. In vergelijking met het spectaculaire succes van Timmermans' boek in Duitsland vindt Bazalgette de respons op de Franse editie erg teleurstellend. In een brief aan August Vermeylen verwijt hij het Franstalige publiek in België dat het achter Parijse modes aanloopt en weinig of geen interesse heeft voor goede literatuur uit eigen land.⁽²⁰⁾ Des te opvallender is het, dat hij een jaar na Le bourriquet de

(17) Albert Thibaudet, ‘Le Bourriquet, par Cyriel Buisse, traduit du flamand (Rieder)’ in La Nouvelle Revue Française. Revue mensuelle de littérature et de critique, Tome XVI, nr. LXXXVIII (januari 1921), p. 110 (rubriek ‘Notes’). Zowel in de titel als in de tekst van de recensie wordt de naam van de auteur verkeerd gespeld (‘Buisse’). Un Coeur Simple: verhaal van Gustave Flaubert

(18) Zie Catalogue général des ouvrages en langue française 1926-1929; deel Auteurs 1, Parijs 1987, p. 370.

(19) In zijn biografie Trots verbrijzeld. Het leven van Frederik van Eeden vanaf 1901 (Amsterdam 1996) parafraseert Jan Fontijn zonder commentaar een brief van vertaalster Sophie Harper-Monnier aan Van Eeden: ‘Het succes van de vertaling (er verschenen vier drukken) troostte haar [...] voor het verlies van haar kind’ (p. 430).
Kort nadat de vertaling was verschenen kwam aan het licht dat de vertaalster het laatste hoofdstuk grondig had aangepast aan haar katholiek geloof. Van Eeden had Bazalgette verzekerd dat hij de vertaling van begin tot eind had gecontroleerd, maar gaf achteraf toe dat hij dat niet had gedaan. Bazalgette tilde zwaar aan het incident omdat het de goede faam van zijn collectie in gevaar bracht.

(20) Léon Bazalgette aan August Vermeylen, Parijs 17.4.1924; AMVC: B 309 (117471/1); zie verder in deze Mededelingen: ‘Cher Bazal’, brief 37.

[p. 14]

beslissing neemt ook de vertaling van Buysses nieuwe roman Zoals het was⁽²¹⁾ uit te geven.

Dat boek vol herinneringen aan zijn jeugd voltooit Buysse in dezelfde maand maart 1921 waarin Masereel in Genève de laatste hand legt aan de houtsnedensuite Souvenirs de mon pays. ‘Il y a dans cette nouvelle série d'images quelque chose de particulièrement émouvant pour qui, comme moi, connaît et aime de longue date ton pays’⁽²²⁾, schrijft Bazalgette nadat hij zijn exemplaar heeft ontvangen. Toevallig vertrekt hij een paar dagen later voor een korte vakantie naar Astene, waar hij te gast zal zijn bij Emile Claus:

Justement je m'en vais jeudi passer cinq à six jours en Flandre, chez le brave vieux Claus, dont la maison est si cordiale. C'est l'anniversaire de Lemonnier et nous avons pris l'habitude, à quelques intimes, de nous réunir ce jour-là, pour ranimer le souvenir de l'homme vraiment chic qu'il était. Cette année c'est à Zonneschijn (Soleil, comme l'un de tes poèmes, mon vieux - Cyriel Buysse, en son moulin de Deurle, sera notre voisin. (A ce propos, nous allons publier en français son dernier roman qui vient de paraître: Zoo als het was, traduit par lui-même.)⁽²³⁾

Hoeveel deugd hij aan die Vlaamse vakantie beleeft blijkt achteraf uit een brief aan Frederik van Eeden: ‘Je viens d'aller passer quelques jours en Flandre, chez de vieux amis où il faisait délicieux. On faisait des randonnées dans les prairies aux bords de la Lys et tout s'épanouissait dans une lumière de paradis.’⁽²⁴⁾

(21) C'était ainsi, Parijs 1922 (Nr. 12 van de collectie Prosateurs Etrangers Modernes). De vertaling (door Buysse zelf) verscheen van 19 januari tot 31 maart 1922 ook als feuilleton in La Flandre Libérale.

(22) Léon Bazalgette aan Frans Masereel, Parijs 12.6.1921 (Frans-Masereel-Stiftung, Heidelberg).

(23) Léon Bazalgette aan Frans Masereel, 12.6.1921 (Frans-Masereel-Stiftung, Heidelberg). ‘Zonneschijn’: de villa van Claus in Astene. ‘Soleil’: verwijzing naar Masereels houtsnedenboek Le soleil (Genève 1919).

(24) Léon Bazalgette aan Frederik van Eeden, Parijs 7.7.1921 (Universiteitsbibliotheek Amsterdam, Frederik van Eeden-archief).

3

Reminiscenties aan een vooroorlogse zomer in Afsnee - vier heren in luchtige tenues op een snapshot dat eruitziet als een stilgezet beeld uit een vroege filmklucht. Van links naar rechts: Léon Bazalgette,

[p. 15]

In de tuin van Buysses ‘Maison Rose’ te Afsnee (1907): van links naar rechts Léon Bazalgette, Emile Claus, Camille Lemonnier, Cyriel Buysse.

[p. 16]

Emile Claus, Camille Lemonnier en Cyriel Buysse, die voor het oog van de camera - en van het hondje dat in de open terrasdeur toekijkt - een clowneske choreografie schijnen te improviseren. Over de herinnering aan die vriendenreünie⁽²⁵⁾ van 1907 in Buysses Maison Rose hangt 15 jaar later allang een waas van weemoed. Lemonnier is in 1913 overleden, Bazalgette werd in 1914 gemobiliseerd en zal na de oorlog nooit meer helemaal de oude worden. Maar als Buysse en Claus hem ‘op een prachtige, warme juniochtend’⁽²⁶⁾ in 1922 aan het station van Arras komen ophalen voor een autotoer door de Vendée en de Morvan, is het Bazalgette niet aan te zien welke onherstelbare schade de oorlog in zijn leven heeft aangericht. ‘Voor ons staat lachend onze goede vriend’, schrijft Buysse, ‘Hij is in al die jaren niets veranderd. Zijn donkere ogen kijken vriendelijk uit zijn bruin gezicht, een eindje sigaret hangt tussen zijn lippen; hij komt naar ons toe, de beide handen uitgestrekt.’⁽²⁷⁾

(25) Op een kaart aan Camille Lemonnier schrijft Bazalgette begin september 1907: ‘Je serai le 14 au soir à Afsnée pour y rester une semaine.’ (Musée Camille Lemonnier, Elsene). In de correspondentie met Lemonnier zijn verwijzingen te vinden naar diverse bezoeken van Bazalgette in Afsnee en van Buysse in Parijs - onder andere na de autoreis van 1910 die Buysse zal beschrijven in De vrolijke tocht (Bussum 1911). Op 4.11.1910 schrijft Bazalgette aan Lemonnier: ‘Buysse est enfin arrivé, tous vont bien et ont bonne mine - y compris l'auto’.

(26) Cyriel Buysse, De laatste ronde, Bussum 1923; VW 6, p. 484.

(27) Id.; VW 6, p. 489.

4

Voor de vrienden is hij ‘Bazal’, voor de burgerlijke stand Maurice Léon Bazalgette, geboren in Parijs op 8 mei 1873. Zoon van een wisselagent die ontvanger bij de Caisse des Dépôts et Consignations werd, en van de dochter van een makelaar, ‘commissionnaire en marchandises’. Grootvader van vaderszijde: een landarbeider, afstammeling van hugenoten die zich na hun opstand in de Cevennes terugtrokken in de barre Causse de Sauveterre. Tijdens een autoreis met Buysse en Claus in 1911 bezoekt Léon het afgelegen gehucht dat de naam La Bazalgette draagt. Een bevolking van 30 zielen, een schooltje met 1 leerling. Niemand die Bazalgette heet - ‘...maar wat hij vergat en wat ik duidelijk zag,’ constateert Buysse, ‘dat was zijn eigen gelijkenis met die mensen: het zuiver type van de Lozérien van

[p. 17]

de hoge, kale vlakten: somber, nobel type, type van de Catalan, meer Spaans dan Frans, type van matador of Don Quichot, getemperd en gelouterd door de mooie uitdrukking van zachte peinzersogen.’⁽²⁸⁾

Als lyceumstudent in Parijs raakt Bazalgette bevriend met zijn leeftijd- en klasgenoot Henri Barbusse⁽²⁹⁾, van wie hij later ondanks levensgrote verschillen van mening een loyale kameraad blijft. Over zijn verdere opleiding is niets met zekerheid bekend. Het enige bewaard gebleven document uit zijn studietijd is een toelatingscertificaat van 25 juli 1890 voor het eerste deel van het baccalaureaat. Gezien zijn vroege vertrouwdheid met het werk van Walt Whitman en Henry Thoreau moet hij zich in de jaren negentig hebben toegelegd op de studie van het Engels en de Angelsaksische literatuur. Een belezen jongeman is hij, en ondernemend bovendien, want in het najaar van 1894, op z'n 21ste, wordt hij uitgever van een eigen tijdschrift met een ambitieus cosmopolitisch programma: Le Magazine International. Revue de Littérature et de Vie moderne. In dat tweemaandelijkse blad, dat zich presenteert als ‘Organe de la Société Internationale Artistique’, brengt hij stukken bijeen van en over schrijvers die zijn droom van een literaire Internationale belichamen. De Russen Tolstoj en Tsjechov, de Amerikanen Emerson, Thoreau en Whitman, de Engelse dichter Shelley, de Ier Yeats, de Duitser Richard Dehmel, de Belgen Georges Eekhoud en Camille Lemonnier.⁽³⁰⁾ Wanneer in oktober 1894 in Brussel de onafhankelijke Université Nouvelle wordt geopend is Bazalgette erbij om zijn steun te betuigen. Bij die gelegenheid zal hij persoonlijk kennis maken met Lemonnier en hem bewegen tot medewerking aan zijn Magazine.⁽³¹⁾ Vooral de omgang met Lemonniers Vlaamse vrienden Verhaeren, Claus en Eekhoud stimuleert zijn belangstelling voor het Vlaanderen dat hun bron van inspiratie is.

(28) Cyriel Buysse, ‘La Bazalgette’ in Per auto, Bussum 1913; VW 6, p. 346.

(29) Henri Barbusse (1873-1935): Frans schrijver en journalist, oprichter van de internationalistische tijdschriften Clarté (1920) en Monde (1928). Zie verder in deze Mededelingen: ‘Cher Bazal’, brief 50.

(30) Camille Lemonnier (1844-1913): Belgisch Franstalig schrijver en kunstcriticus. Een groot deel van zijn werk is geïnspireerd door Vlaanderen. Met zijn naturalistische novellen en romans maakte hij ook in Parijs naam. De jongere auteurs (o.a. Emile Verhaeren) die zich verenigden rond het tijdschrift La Jeune Belgique beschouwden hem als hun geestelijke vader.

(31) Zie Emile et Marthe Verhaeren - Stefan Zweig (1900-1926). Correspondance générale I, Brussel 1996, p. 159.

[p. 18]

Lemonnier is zelf een halve Vlaming.⁽³²⁾ Hij dweept met Bruegel, Rubens en Jordaens, en ongetwijfeld houdt hij oprecht van de Vlaamse landschappen die hij zijn goede vriend Claus ziet schilderen. Maar tegelijk is hij een kind van de Brusselse bourgeoisie die neerkijkt op het verpauperde Vlaanderen van de 19de eeuw. Voor hem spreekt het vanzelf dat het Vlaams niet meer in staat is een literatuur van betekenis voort te brengen. ‘C'était le pauvre des langages humains’, zegt hij in zijn memoires, ‘plutôt une langue inférieure préservée aux nécessités domestiques’.⁽³³⁾ Volgens Lemonnier zal de Vlaamse literatuur alleen overleven in het werk van Franstalige Vlamingen.

Gefrustreerd door de kwaadwillige kritiek op zijn romandebuut⁽³⁴⁾, door de beperkingen van zijn Oost-Vlaams idioom en in het algemeen door de taaltoestanden in Vlaanderen, raakt ook Cyriel Buysse ervan overtuigd dat hij zijn literaire ambities beter kan concentreren op een carrière als Franstalig auteur. Die frustratie komt tot uitbarsting in een emotioneel artikel tegen het flamingantisme waarin meer dan één passus voorkomt die net zo goed uit de pen van Lemonnier had kunnen vloeien: ‘Men moet eenmaal de moed hebben het zichzelf te bekennen: het Vlaams is een arme, kleine taal, en een schrijver van talent kan het maar diep betreuren dat hij over geen beter voertuig van gedachtenverspreiding beschikt. Daarom, verre van 't hem euvel te duiden, kan men niets anders dan hem toejuichen, wanneer hij erin slaagt een grotere taal machtig te worden.’⁽³⁵⁾ Dat Buysse hierbij niet in de laatste plaats aan zichzelf denkt

(32) Lemonnier was de zoon van een Vlaamse moeder en een - in Leuven geboren - Waalse vader. Na de vroege dood van zijn moeder werd hij grootgebracht door zijn Vlaamse grootmoeder.

(33) Camille Lemonnier, Une vie d'écrivain, Brussel 1984, p. 37 (eerste uitgave, met een nawoord van Bazalgette: Erinnerungen, Berlijn 1913; eerste Franse editie: Brussel 1945). Zie ook Maurice Maeterlinck: ‘On avait décidé que nous apprendrions l'anglais et l'allemand outre le français qui était notre langue maternelle, sans parler du flamand réservé pour les rapports avec les domestiques.’ (Bulles bleues ou Souvenirs heureux, Monaco 1948, p. 30). Zie in dit verband o.a. de reactie van August Vermeylen: ‘Aan Camille Lemonnier’ in het tijdschrift Vlaanderen (januari 1905); het opstel werd later opgenomen in Beschouwingen. Een nieuwe bundel Verzamelde opstellen (Brussel-Rotterdam 1942), p. 7-13.

(34) De naturalistische roman Het recht van de sterkste, Amsterdam 1893.

(35) Cyriel Buysse, ‘Flamingantisme en Flaminganten’, in De Amsterdammer, 17.1.1897; VW 7, p. 302-307. Zijn uitlatingen in dit artikel zullen critici hem zelfs 30 jaar later nog verwijten (zie de katholieke Boekengids van 1927), hoewel hij ze al voor de eerste wereldoorlog heeft ingetrokken en zich ervoor heeft verontschuldigd.

[p. 19]

bewijst zijn reactie⁽³⁶⁾ op zijn eerste kennismaking met Lemonnier in 1894. Kennelijk is de steun van een bekend Franstalig auteur de aanmoediging die hij nodig had om zijn twijfels te overwinnen, want kort daarna schrijft hij zijn eerste Franse novellen.

Buysse heeft een grenzeloze bewondering voor de exuberante taal van ‘Maître’ Lemonnier, die hij met aandoenlijke toewijding bestudeert om zijn kennis van het Frans te verbeteren. ‘Na lang aarzelen’⁽³⁷⁾ stuurt hij hem in mei 1895 een eerste verhaal - mogelijk ‘Les grenouilles’, dat begin 1896 in de Parijse Revue Blanche zal verschijnen. In het Magazine International van Lemonniers vriend Bazalgette verschijnt in juli de korte novelle ‘Les mauviettes’⁽³⁸⁾, die Buysse een paar weken eerder in Den Haag heeft geschreven.

In dat jaar 1896 houdt de jonge Bazalgette in Brussel een lezing voor de mede door Lemonnier opgerichte kunstafdeling van het Maison du Peuple. De tekst wordt nadien in La Société Nouvelle⁽³⁹⁾ gepubliceerd en is vooral interessant omdat hij de kern bevat van de socialistisch-humanistische visie die Bazalgette zijn leven lang zal verdedigen: een socialisme dat de beperkingen van de sociaal-democratie afwijst en de pretenties ontmaskert van een intellectuele elite die zichzelf als een superieure mensensoort beschouwt. Een aantal stukken van dezelfde strekking die hij voor zijn Magazine International heeft geschreven bundelt hij in 1898 in zijn eerste boek, L'Esprit nouveau dans la vie artistique, sociale et littéraire. Een

(36) Cyriel Buysse aan Auguste Buysse, Nevele 10.11.1894: ‘[...] vous ne sauriez croire comme il y a peu de chance pour un écrivain Belge écrivant en français, de parvenir à quelque chose. J'ai pourtant décidé d'essayer une fois. Cet été j'ai fait, chez un ami, la connaissance de l'écrivain Lemonnier qui s'est obligeamment offert à m'appuyer, si je voulais faire la tentative.’ (privé-coll.; gepubliceerd in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap II, Gent 1986, p. 47): ‘chez un ami’: Emile Claus; zie Cyriel Buysse, Emile Claus. Mijn broeder in Vlaanderen, Gent 1925; VW 6, p. 1206 e.v..

(37) Cyriel Buysse aan Camille Lemonnier, Nevele 4.5.1895 (afschrift in de Universiteit Gent, Vakgroep Nederlandse Literatuur; de autografen van Buysses brieven in het Musée Lemonnier te Elsene zijn voorlopig spoorloos). Twee jaar later schreef Buysse hem voor een andere novelle: ‘Si vous pouviez sans que cela vouis coûte trop de peine, me recommander dans une revue ou chez un éditeur je vous en serais très reconnaissant’ (Cyriel Buysse aan Camille Lemonnier, Den Haag 23.5.1897).

(38) ‘Les grenouilles’ en ‘Les mauviettes’ (VW 7, p. 799-816) zijn de Franse versies van ‘De kikkers’ en ‘De pijpelingjes’ (opgenomen in de bundel Uit Vlaanderen, 1899; VW 4, p. 511). ‘Les mauviettes’ is door Buysse zelf gedateerd (‘La Haye, juillet 96’). Zie A.M. Musschoot, VW 7, Inleiding XXIX-XXX en XLII.

(39) De lezing van Bazalgette in Brussel vond plaats in april 1896. La Société Nouvelle. Revue internationale werd in 1884 opgericht door Fernand Brouez (1860-1900).

[p. 20]

van de opstellen in de bundel is ‘l'Avenir du naturalisme’, waarin hij zich afzet tegen de deprimerende predestinatielogica van Zola. Wat hij zelf bepleit is een vaag monisme, een door Walt Whitman geïnspireerd bewustzijn van universele verbondenheid dat de basis van zijn internationalistische overtuiging wordt. ‘Ce qui fait la grandeur de cette conception moderne de l'internationalisme,’ concludeert hij, ‘c'est qu'elle se rattache à la conception naissante d'un univers où tout est lié’.⁽⁴⁰⁾

Voor de eerste wereldoorlog al is Bazalgette een groot bewonderaar van Romain Rolland, maar het effect van de poëzie van Walt Whitman op zijn ontwikkeling is met geen andere invloed te vergelijken. Zijn absolute behoefte aan geestelijke vrijheid en zijn cultus van de broederlijke vriendschap⁽⁴¹⁾ hangen nauw samen met zijn intensieve studie van Whitmans Leaves of Grass en van het leven van de dichter. De publicaties waarmee hij naam zal maken zijn trouwens het product van die jarenlange studie: de biografie Walt Whitman. L'Homme et son Oeuvre (1908) en de eerste integrale Franse vertaling (Feuilles d'herbe, 1909) van Whitmans poëzie.

Over zijn eigen leven is Bazalgette meer dan discreet. Slechts een paar intimi kennen zijn levensgezellin Augustine Perrin, en zijn goede vriend Stefan Zweig weet niet eens waar hij zijn vakanties doorbrengt: in Normandië, ergens in ‘la France profonde’ bezuiden Lisieux, waar hij in 1900 voor weinig geld een stuk land met een huisje en de ruïne van een watermolen heeft gekocht. Hier kan hij zijn drukke Parijse besognes vergeten en zich naar het voorbeeld van zijn tweede geestelijke vader Henry Thoreau⁽⁴²⁾ onderdompelen in ongerepte natuur. Bijna dertig jaar later schrijft hij over het moment waarop hij zijn eigen Walden ontdekte: ‘l'homme que j'étais alors

(40) Léon Bazalgette, L'Esprit nouveau dans la vie artistique, sociale et littéraire, Parijs 1898, p. 202.

(41) Bazalgette ging ervan uit dat Walt Whitmans intieme omgang met vrienden voortvloeide uit ‘l'universalité de ses sympathies’ (Walt Whitman. L'Homme et son Oeuvre, p. 69). Vandaar zijn felle reactie tegen een boek van André Gide waarin Whitman als homoseksueel ter sprake komt: ‘A propos du “Corydon” d'André Gide’, in Europe. Revue mensuelle, Parijs 18.8.1924, p. 490-494. Voor hedendaagse biografen is het een uitgemaakte zaak dat Whitman homoseksueel was (zie Justin Kaplan, Walt Whitman. A Life, New York 1980).

(42) Zie Henry David Thoreau, Walden, or Life in the Woods (1854). Later publiceerde Bazalgette een bundel door hem vertaalde essays van Thoreau (Désobéir, 1921) en de biografie Henry Thoreau, sauvage (1924).

[p. 21]

Titelpagina van de Whitman-biografie (1908) van Léon Bazalgette.

[p. 22]

qui s'est accoudé un jour sur une barrière au bout d'un chemin, beau comme tous les chemins qui ne mènent à rien’.⁽⁴³⁾

(43) Léon Bazalgette, ‘Au murmure de la “Vie” ou le Moulin des Noés’ in Europe. Revue mensuelle, Parijs 15.6.1929, p. 186-187 (postuum gepubliceerde tekstfragmenten).

5

Met een galavoorstelling van zijn toneelstuk Le Mort in het Brusselse Théâtre du Parc en met een banket in Hotel Métropole wordt de onvermoeibare Camille Lemonnier op zondag 8 maart 1903 gehuldigd naar aanleiding van de publicatie van zijn 50ste boek. Bazalgette brengt een toost uit namens het comité dat Lemonnier een maand later in Parijs zal huldigen. Buysse is present als vriend maar ook als redacteur van het pas opgerichte tijdschrift Groot Nederland, waarvoor hij ‘Het feest Lemonnier’⁽⁴⁴⁾ zal schrijven. Anders dan de Franse dichter Achille Segard, die denkt dat hij tijdens de treinreis van Parijs naar Brussel ‘l'âpre campagne Flamande’ heeft gezien, weet Bazalgette wel waarover hij het heeft als hij over België spreekt. Bovendien doet hij dat in een taal die voor Buysse een genot is om naar te luisteren: ‘In buitengewoon mooi Frans, met een stem die klonk als zuiver metaal, en in diepgevoelde woorden van waardering en bewondering, sprak daarentegen Léon Bazalgette, de andere Fransman.’⁽⁴⁵⁾ Dat ‘de andere Fransman’ een persoonlijke vriend is bewijst een brief uit 1900, waarin Bazalgette het over een recent bezoek van Buysse heeft: ‘Il y a 4 jours j'ai eu le très grand plaisir de déjeuner avec Buijsse, en visite à Paris.’⁽⁴⁶⁾

Zijn inspanningen om als Frans schrijvend auteur naam te maken heeft Buysse intussen definitief opgegeven. Zijn taal blijft te weinig soepel en natuurlijk om een Franstalig publiek te overtuigen, en na zijn mislukte poging van 1898 om in Parijs door bemiddeling van Maurice Maeterlinck een toneelbewerking⁽⁴⁷⁾ van de novelle De

(44) Groot Nederland, jg. I, 1903, d. I, p. 506-516 (VW 7, p. 143).

(45) Ibid. (VW 7, p. 152). Tekst van de toespraken in Mercure de France, nr. 160, juli 1903, p. 258-264.

(46) Léon Bazalgette aan Camille Lemonnier, Parijs 2.10.1900 (Musée Camille Lemonnier, Elsene).

(47) Blijkens een brief van Maeterlinck van 20.11.1898 (Parijs) bestonden er twee versies van ‘Le Bâtard’: ‘La nouvelle version du Bâtard est bien meilleure que la première. [...] Si Lugné ne peut le prendre à cause du caractère de son théâtre, veux-tu que je le fasse remettre à Antoine?’ (Stichting Maurice Maeterlinck, Gent). Lugné: Aurélien Lugné-Poe, Frans acteur en leider van het door hem in 1893 opgerichte Théâtre de l'OEuvre in Parijs. Antoine: André Antoine, acteur en directeur van het door hem in 1887 opgerichte Théâtre Libre.

[p. 23]

Biezenstekker opgevoerd te krijgen, ziet hij allicht zelf in dat het Frans voor hem ‘une langue adoptive’⁽⁴⁸⁾ zal blijven: een taal waarin hij zich nooit even spontaan en accuraat zal kunnen uitdrukken als in zijn Oost-Vlaams dialect en in het Nederlands dat hem na zijn huwelijk met een Haagse vertrouwder is geworden. Met de romans Het leven van Rozeke van Dalen en Het Ezelken, het toneelstuk Het gezin Van Paemel en de novellenbundels Te lande, Van arme mensen en Tussen Leie en Schelde wordt hij vanaf 1900 een grote naam in de Vlaamse literatuur, zodat de acute behoefte om in het Frans te vluchten vanzelf verdwijnt. Hoewel de klerikale kritiek onder aanvoering van Hugo Verriest hem blijft negeren, is het in 1910 allang duidelijk dat niemand hem nog over het hoofd kan zien zonder zichzelf belachelijk te maken. De katholieke boycot van zijn werk lokt trouwens een tegenoffensief uit van vrijzinnige bewonderaars, die het initiatief nemen voor een grootse huldiging in Antwerpen.

Zodra Buysse van het plan hoort moet hij denken aan Lemonniers ironische waarschuwing, dat mensen die zich op een mooie ochtend voornemen u te huldigen zich door niets en niemand zullen laten tegenhouden. ‘Je constate que vous avez dit vrai’, schrijft hij begin 1911 in een brief aan Lemonnier. ‘Une chose s'organise en mon honneur à Anvers le 9 Avril, et malgré moi je me sens envoûté. Je n'échapperai pas au sort qu'on me réserve.’⁽⁴⁹⁾ Naar aanleiding van de huldiging pakt het Antwerpse blad De Week⁽⁵⁰⁾ uit met een feestnum-

(48) De gebreken van het taalgebruik van Belgische auteurs die Lemonnier vaststelt doen denken aan de ongezouten kritiek van Maeterlinck op het Frans van Buysse in Contes des Pays-Bas (Parijs 1909), een bundel oude verhalen die Buysse naar eigen zeggen alleen heeft laten uitgeven om illustrator Henri Cassiers te plezieren. Lemonnier: ‘Même aujourd'hui, après l'effort continu de l'initiation, l'écrivain n'est pas toujours assuré de parler un français où l'appropriation exacte des mots soit observée. [...] Notre style est laborieux et tient d'un ouvrage d'art compliqué où, avec des marteaux à chaudronner des locomotives, on ajusterait de petites orfèvreries.’ (Une vie d'écrivain, Brussel 1984, p. 72). Maurice Maeterlinck aan Cyriel Buysse, Grasse 29.12.1909: ‘Ce qui est regrettable c'est l'écriture [...] La langue est lourde, empêtrée, morte, incorrecte.’ (Stichting Maurice Maeterlinck, Gent). De brieven van Maeterlinck aan Buysse zijn gepubliceerd door A. van Elslander, ‘Maurice Maeterlinck et la littérature flamande’ in de Annales van de M. Maeterlinck Stichting, VIII (1963), p. 94-115; ook als overdruk in de reeks ‘Uit het Seminarie voor Nederlandse Literatuurstudie RUG,’ 1963.

(49) Cyriel Buysse aan Camille Lemonnier, Den Haag 22.2.1911.

(50) De Week (1909-1912): Vlaams weekblad, uitgegeven door de Antwerpse drukker en boekbinder Victor Resseler, die ook hoofdredacteur was (pseud. Segher Rabauw). In 1910-1911 bracht bijna elk nummer berichten over Buysse en de voorbereiding van de huldiging. Op 28.1.1911, in nr. 18, p. 5, onder de titel ‘Wordt Buysse gelezen?’: ‘Onze artikels over den grooten Vlaamschen romancier Cyriel Buysse hebben voor onmiddellijk gevolg gehad, dat sedert veertien dagen in de Volksbibliotheek van Antwerpen niets meer dan Buysse's werken gevraagd worden.’ Op 25.2.1911, in nr. 22, p. 4, publiceerde het blad een open brief van Buysse (‘Een opheldering’; VW 7, p. 318) over zijn beweerde rivaliteit met Streuvels. Tot de medewerkers van De Week behoorde Herman van Puymbrouck, auteur van het hoofdartikel over Buysse in nr. 14 (p. 1-2, 31.12.1910) en van de studie Cyriel Buysse en zijn land (Bussum 1911). De bijgewerkte editie van het boek (1929) werd uitgegeven door Resseler en de Amsterdamse uitgever Van Holkema & Warendorf.

[p. 24]

mer waarvoor ook Bazalgette een bijdrage heeft geleverd, een vinnige tekst waaruit blijkt dat hij Buysse vooral bewondert als voorvechter van de vrije kunst:

[...] Le seul témoignage que je puis apporter, en ma qualité de fransquillon ignorant le néerlandais, au grand artiste que fête la jeune Flandre indépendante, est fondé sur les très rares pages qu'il publia en français et le peu qui fut traduit de son oeuvre jusqu'ici. Ces bribes me permettent néanmoins, à la lumière d'une amitié déjà ancienne pour l'homme, de reconnaître en Cyriel Buysse un écrivain de vérité avant tout, d'une probité intransigeante et d'une conscience admirable. [...] C'est pourquoi tous ceux qui méprisent la littérature de sacristie autant que celle de boudoir [...] font fête aujourd'hui à Cyriel Buysse, comme au robuste représentant de l'art libre, digne et fier, au service de la vérité, et, comme celle, toujours vainqueur à la fin. [...]⁽⁵¹⁾

Terwijl Lemonnier tijdens het avondfeest in Hotel Terminus oreert over ‘le don souverain du Verbe’ en Buysse omhelst ‘en frère de race et de sang’,⁽⁵²⁾ wijst Bazalgette in zijn hommage nuchter op de parallellen tussen de strijd van de Vlaamse Beweging en het dagelijkse gevecht dat schrijvers in en buiten Vlaanderen moeten leveren om in vrijheid te kunnen werken.

Buysse heeft ervoor gezorgd dat Bazalgette tijdens het banket de naaste tafelgenoot van Emile Claus is. Waarschijnlijk krijgt niemand aan die tafel de kans zich te vervelen, want Claus heeft een onuit-

(51) Léon Bazalgette, Hommage aan Cyriel Buysse in De Week, 8.4.1911. Uit de correspondentie van Bazalgette blijkt dat hij zelf twee (nog niet teruggevonden) teksten over Buysse heeft gepubliceerd. In het voorjaar van 1904 schrijft hij onder een niet gedateerde brief aan Camille Lemonnier: ‘Je vous enverrai ces jours une petite étude que j'ai fait publier sur Buysse’ (Musée Camille Lemonnier, Elsene). Bij een brief aan Ary Delen naar aanleiding van de Antwerpse Buysse-huldiging in 1911 voegt hij ‘quelques lignes que j'ai fait paraître récemment sur Cyriel Buysse dans les Nouvelles’ (zie in deze Mededelingen: ‘Cher Bazal’, brief 4).

(52) ‘Toespraak van den heer Camille Lemonnier’ in Huldebetoon Cyriel Buysse op Zondag 9 April 1911. Feestschrift, Antwerpen 1911, p. 58-60.

[p. 25]

puttelijk repertoire van grappen en grollen. Als die in de buurt is, zegt Buysse, is het of Bazalgette een ander mens wordt, iemand die zich amuseert ‘comme un écolier en vacances, comme un enfant.’⁽⁵³⁾ En er wordt wat afgelachen, in Afsnee of in Astene, of op de achterbank van Buysses automobiel tijdens uitstappen en reizen. Bij een van die gelegenheden hoort de chauffeur achter zijn rug een geschater dat maar niet ophoudt: ‘Bazal me criait: “Arrête un moment, écoute, je n'en peux plus.” Alors me retournant, je voyais Bazal riant aux larmes, cependant que Claus, gardant un sérieux imperturbable, riant seulement de ses yeux malicieux, continuait ses histoires fantaisistes et renversantes. Je pense que peu d'amis ont connu ce Bazal libéré de soucis que nous ne voyions d'ailleurs qu'en Flandre.’⁽⁵⁴⁾ Drie weken na zijn huldiging in Antwerpen vertrekt Buysse met Claus, Bazalgette en zijn zwager Edmond de Keyser voor een autotocht door Normandië, Bretagne en de Loirestreek tot in het Centraal Massief. Hun niet gepland bezoek aan de godverlaten plek die La Bazalgette heet zal het sterkste verhaal in de bundel Per auto⁽⁵⁵⁾ opleveren.

Hoewel Bazalgette in Buysses reisverhalen de rol van ‘de filosoof’ toebedeeld krijgt, blijkt hij de meest praktische geest van het gezelschap. ‘Onze goede vriend de Franse filosoof bezit voor zover ik weet, niets dan goede en zelfs voortreffelijke eigenschappen,’ schrijft Buysse. ‘Hij is het die steeds alle onze reizen heeft georganiseerd, die telkens de hotels heeft uitgekozen, die de lange tochten oordeelkundig in etappes heeft gesplitst [...]. Hij heeft maar één gebrek, hij wil, als het ook maar enigszins kan, aan niemand de weg vragen!’⁽⁵⁶⁾ Van dat ‘gebrek’ maakt Buysse in zijn verhalen dankbaar misbruik: Bazals eigenzinnigheid is meer dan eens de oorzaak van hilarische toestanden waarbij hopeloos verkeerd wordt gereden en groteske omwegen worden gemaakt. Bijvoorbeeld ‘Om uit Lisieux te komen’ en ‘Op zoek naar de kathedraal van Bourges’ - titels van verhalen uit Per auto en De laatste ronde. Maar ook als Bazal zichzelf

(53) Cyriel Buysse, ‘Bazal en Flandre’ in Europe, 15.6.1929, p. 202; VW 7, p. 859. Ook Emile Verhaeren was dol op de verhalen van Claus. Zie: Cyriel Buysse, Emile Claus. Mijn broeder in Vlaanderen, Gent 1925; VW 6, p. 1214 e.v.. Zie ook Cyriel Buysse, ‘Herinneringen aan Emile Verhaeren’, VW 7, p. 225-226.

(54) Ibid.

(55) Cyriel Buysse, ‘La Bazalgette’ in Per auto, Bussum 1913; VW 6, p. 343. Boven het verhaal liet Buysse de opdracht ‘A mon ami Léon Bazalgette’ drukken.

(56) Cyriel Buysse, ‘De weg vragen’ in De laatste ronde (Bussum 1923); VW 6, p. 501.

[p. 26]

ertoe kan bewegen om de weg te vragen wordt hij het mikpunt van goedmoedige plagerij. Hij is namelijk ‘een allerbeleefdst en vriendelijk man, en wel voornamelijk met minderen: zijn “overbeleefd-heidsgevoel” ging zo ver dat hij, om de aangesproken persoon alle moeite te sparen, zelf het antwoord op de vraag gaf.’⁽⁵⁷⁾

(57) Cyriel Buysse, ‘Om uit Lisieux te komen’ in Per auto (Bussum 1913); VW 6, p. 302.

6

Over het links-internationalistische milieu in Parijs waarin Bazalgette in de vooroorlogse jaren een vooraanstaande figuur wordt heeft Buysse nooit een woord geschreven. Verwonderlijk is dat niet. Twintig jaar eerder was hij een van de weinige Van-Nu-en-Straksers die zich buiten het gedweep met anarchistische theorieën hield⁽⁵⁸⁾, en gemeenschapsidealen hebben hem als nuchtere individualist nooit aangesproken. Hij staat wel achter concrete eisen van het socialisme, maar een wereldverbeteraar is hij niet. Wat hem betreft is het socialistische streven naar wat hij ‘de Groote Broederschap’ noemt het product van dagdromen over een heilstaat. Bazalgette daarentegen staat in Parijs midden in een generatie jonge auteurs die wel in dat ideaal gelooft en haar geloof probeert uit te dragen in tijdschriften zoals het in 1910 door Jean Richard Bloch⁽⁵⁹⁾ opgerichte L'Effort, drie jaar later omgedoopt in L'Effort Libre. Door toedoen van Bazalgette zal het blad de Buysse-vertalingen ‘Récit’ en ‘Remords’⁽⁶⁰⁾ opnemen.

Bij de Editions de L'Effort Libre publiceert Bazalgette zelf in 1913 de brochure Europe. Welke rol hij in het Parijs van die jaren speelt

(58) Cyriel Buysse aan Emmanuel de Bom, Nevele 23.2.1895: ‘Volgens u bestaat er maar één reddingsbaak in de Kunst: de anarchie: de waarheid in de anarchie: de volstrekte vrijheid en de Groote Broederschap! God! laat ons toch helder zijn.’ (AMVC: B 995; 63061/16). In een interview antwoordt Buysse in 1913 op de vraag naar zijn mening over ‘het streven naar gemeenschapskunst’: ‘Dat gaat geheel buiten mij om. Absoluut. Daarvoor ben ik veel te sterk individualist’ (E. d'Oliveira, De jongere generatie, Amsterdam 1914; het interview is herdrukt in E. d'Oliveira, '80 en '90 aan het woord, Amsterdam 1966, p. 110-119). Zie ook VW 1, Inleiding, XXVI-XXVII.

(59) Jean Richard Bloch (1884-1947): Frans schrijver en journalist. In de jaren 20 werd Bloch een van de voornaamste medewerkers van het tijdschrift Europe, waarvan Bazalgette hoofdredacteur was, en uitgever van de collectie Prosateurs Français Contemporains bij Rieder.

(60) ‘Récit’ (‘Verhaal’ uit Stemmingen, 1911; vertaald door Pierre Maes) verscheen in het nummer van oktober 1913; ‘Remords’ (‘Berouw’ uit Lente, 1907; vertaald door Jean de Lanier) in dat van juni 1914.

[p. 27]

blijkt uit de bladzijden die Stefan Zweig in zijn memoires aan hem wijdt. Over zijn verblijf van maart 1913 in de Franse hoofdstad schrijft Zweig: ‘In Parijs trof ik om mijn vriend Bazalgette een groep jonge mensen, die in tegenstelling tot de vorige generatie niets te maken wilde hebben met enige vorm van eng nationalisme of agressief imperialisme. Jules Romain [...], Georges Duhamel, Charles Vildrac, Durtain, René Arcos, Jean Richard Bloch, die zich eerst verenigden in L'Abbaye, daarna in L'Effort Libre, waren hartstochtelijke voorvechters van een komend Europa [...]’.⁽⁶¹⁾ Door Zweig wordt Bazalgette met Romain Rolland, Emile Verhaeren en Rainer Maria Rilke uitgenodigd voor een lunch in het elegante Parijse restaurant Boeuf à la mode. Voor de Oostenrijkse auteur - met zijn hang naar theatrale effecten - is dit samenzijn met de vier mannen die hij het meest bewondert het hoogtepunt van zijn laatste vooroorlogse vakantie in Parijs. Het moet een middag zijn waaraan ook Bazalgette tijdens de oorlog vaak terug zal denken.

Van een heuglijke gebeurtenis gesproken: eveneens in dat voorjaar van 1913 wordt Bazalgette door een vriend van Jean Richard Bloch voorgesteld aan de 23-jarige Vlaamse schilder en tekenaar Frans Masereel, die sinds anderhalf jaar in Parijs woont. Hoewel Masereel op dat moment nog een illustere onbekende is, maakt hij bij die eerste kennismaking een overrompelende indruk. ‘Il avait une prédilection pour les hommes vigoureux et paisibles’, schrijft Bloch over Bazalgette. ‘Je n'oublierai jamais l'enthousiasme dont il fit preuve, le jour où il fit la connaissance de Franz Masereel: “Celui-là, me répétait-il le soir même, celui-là, vois-tu, c'est le roi des chics types, c'est l'homme le plus épatant que tu puisses rencontrer.’⁽⁶²⁾ Bazalgette is niet de enige die dat vindt. Een paar jaar later zullen ook Romain Rolland, Stefan Zweig, Henry van de Velde en andere vrienden getuigen dat ze nooit iemand hebben ontmoet die alle whitmaniaanse eigenschappen zo volkomen vanzelfsprekend in zich verenigt als de jonge Masereel.

(61) Stefan Zweig, De wereld van gisteren. Herinneringen van een Europeaan, p. 197; Amsterdam 1990 (Die Welt von gestern. Erinnerungen eines Europäers, Stockholm 1944; heruitgave: Frankfurt a.M. 1987). Zweig en Bazalgette hadden elkaar in 1904 leren kennen en bleven hun leven lang bevriend.

(62) Jean Richard Bloch, ‘Premier printemps sans Bazalgette’ in Europe, 15.6.1929, p. 218. De vriend van Bloch die Masereel bij Bazalgette introduceerde was journalist Henri Guilbeaux.

[p. 28]

7

Op een junimiddag in 1914 wandel: Bazalgette naast Buysse en Claus als toerist door de binnenstad van Orléans. Drie maanden later loopt hij door dezelfde straten in het uniform van infanteriesoldaat en hotst hij in een vrachtwagen door het zwaar gebombardeerde Amiens om uit de ruïnes te helpen redden wat er nog te redden valt.

Op het moment van de Duitse invasie in België is Masereel met vakantie in Bretagne. Hij keert ijlings terug naar Gent maar vlucht een paar maanden later voor de oprukkende Duitsers naar Parijs. Buysse is in die zelfde dagen voor een kort bezoek in Den Haag. Voordat hij naar België kan terugkeren is Antwerpen gevallen en Gent bezet, zodat hij vier jaar in Nederland zal moeten blijven. Van hun Parijse vriend Bazal weten ze maandenlang niets meer dan dat hij - op z'n 40ste - gemobiliseerd is. Brieven blijven onbeantwoord of komen terug met de vermelding ‘Inconnu’. Voor Buysse duurt die onzekerheid tot begin 1915. Eind januari ontvangt hij uit Wales een brief van Claus die zijn grootste ongerustheid eindelijk wegneemt:

J'ai heureusement reçu une lettre du brave Bazal, qui a eu mon adresse par un anglais. Bazal est plein de courage. Il est toujours à Orléans, mais dans sa lettre il me parle longuement de vous, me demandant beaucoup de nouvelles. Il se plaint qu'il ne reçoitpas l[a] moindre nouvelle de vous, et que je dois vous faire beaucoup d'amitiés. Je lui ai répondu immédiatement que vous et votre familie se portent bien, et que vous lui écrivez beaucoup, que vous m'avez même envoyé ici en Angleterre son adresse. Il n'a donc pas reçu vos lettres, ni les miennes, pauvre ami.⁽⁶³⁾

Hoewel hij een paar maanden later naar het front wordt gestuurd, zal Bazalgette de Grote Oorlog zonder lichamelijk letsel overleven. Het laatste oorlogsjaar komt hij door als tolk en chauffeur in de Amerikaanse marinebasis bij La Rochelle.⁽⁶⁴⁾

(63) Emile Claus aan Cyriel Buysse, Rhubina (Wales) 25.1.1915 (fotokopie in de Universiteit Gent, Vakgroep Nederlandse Literatuur). Claus was in 1914 naar Groot-Brittannië gevlucht. In de brief vermeldt hij het adres van Bazalgette: ‘soldat au 40me territorial infanterie - 8me compagnie - par Orléans - France’.

(64) Zie Cyriel Buysse, ‘Again’ in De laatste ronde, Bussum 1923; VW 6, p. 512.

[p. 29]

Advertentie voor de door Léon Bazalgette samengestelde collectie Prosateurs Etrangers Modernes (Parijs 1920).

[p. 30]

Terwijl zijn oude kameraad Henri Barbusse zijn gruwelijke front-ervaringen van zich af heeft geschreven in de roman Le feu⁽⁶⁵⁾, spreekt Bazalgette zelfs met goede vrienden zelden of nooit over de vier jaar die hij ‘ces années errantes et misérables’ noemt. Uit het weinige wat hij vertelt blijkt wel hoe moeizaam de heraanpassing verloopt - ‘la lutte terrible pour se remettre en état de travailler’⁽⁶⁶⁾, schrijft hij aan Masereel. Met die Vlaamse vriend in Genève voert hij vanaf maart 1919 een briefwisseling die van vitaal belang blijkt om zijn psychisch evenwicht te hervinden. Vandaar zijn euforische reactie op de Sablier-uitgave Calamus⁽⁶⁷⁾, een bundeltje door hem vertaalde en door Masereel geïllustreerde gedichten over de vriendschap uit Whitmans Leaves of Grass.

(65) Le feu. Journal d'un escouade (Parijs 1916), bekroond met de Goncourt-prijs. Ook Buysse heeft het boek gelezen. In 1919 beschrijft hij in een feuilleton (‘In de maneschijn I’, 22.3.1919) een hachelijke fietstocht waarbij hij moet denken aan een hoofdstuk in het boek van Barbusse: ‘In zijn prachtig boek Le Feu wijdt Barbusse een hoofdstuk aan de modder. [...] de modder maakt de oorlog tot een Hel, zegt hij.’ (VW 7, p. 685).

(66) Léon Bazalgette aan Frans Masereel, Parijs 13.5.1919 (Frans-Masereel-Stiftung, Heidelberg).

(67) Walt Whitman. Calamus - Poèmes - Version nouvelle de Léon Bazalgette avec 10 bois hors-texte dessinés et gravés par Frans Masereel; Editions du Sablier, Genève 1919. Zie in deze Mededelingen: ‘Cher Bazal’, brieven 19 en 22.

8

In 1913 al had Bazalgette met directeur Albert Crémieux van de Editions Rieder het plan opgevat om onder de benaming Prosateurs Etrangers Modernes⁽⁶⁸⁾ een collectie vertaalde literatuur uit te geven. Na de oorlog krijgt hij van Crémieux de vrije hand bij de samenstelling van een eclectisch fonds dat een beeld geeft van de diversiteit van de moderne wereldliteratuur. Voor Bazalgette gaat het om meer dan een reeks vertalingen van internationaal bekende auteurs. De motieven waardoor hij zich bij zijn selectie laat leiden hangen nauw samen met het doel dat hem 25 jaar eerder voor ogen stond toen hij met zijn Magazine International startte: hij ziet zichzelf als iemand die in alle landen ter wereld op zoek is naar geestverwanten, vrije geesten die hij aan één tafel bijeen wil brengen. Het is niet onwaarschijnlijk dat zijn levenslange behoefte om mensen in de

(68) De uitgeverij noemt zich in haar drukwerk ‘F. Rieder et Cie, Editeurs (Ancienne Librairie E. Cornely)’; adres: 7, place St Sulpice, Paris VIe. Les Prosateurs Etrangers Modernes wordt gepresenteerd als ‘une collection de volumes in-16 sous la direction de M. Léon Bazalgette’ (zie p. 29).

[p. 31]

geest te verenigen of te herenigen voortvloeit uit de gedachte aan de diaspora van zijn 18de-eeuwse protestantse voorouders. In elk geval is het zijn bedoeling de geestelijke horizont van het Franse lezerspubliek te verruimen en op die manier de oude kwaal van het nationalisme te bestrijden.

Met zijn vooroorlogse Whitman-vertalingen is hij daar beslist in geslaagd - ‘Ses traductions de Whitman ont influencé toute une generation’,⁽⁶⁹⁾ schrijft John Dos Passos - en na de oorlog speelt hij ook als uitgever een pioniersrol. Met name Dos Passos en een paar andere Amerikaanse auteurs hebben hun eerste bekendheid in het Franse taalgebied te danken aan vertalingen die Bazalgette uitgeeft. Sherwood Anderson noemt hem ‘le Français qui a fait le plus, à son époque, pour initier ses compatriotes à des écrivains d'autres pays’.⁽⁷⁰⁾ Het beeld van Bazalgette in een Parijse hotelkamer, op een stoel naast het bed van een door griep gevelde Anderson, urenlang pratend over literatuur, vriendschap en liefde, roept associaties op met de bezoeken waarmee Walt Whitman tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog het hospitaalleven van gewonde soldaten in Washington placht op te vrolijken.

Van 1920 tot 1923 verzorgt Bazalgette in de Parijse krant L' Humanité de wekelijkse kroniek ‘Les lettres étrangères’. Hij is betrokken bij de oprichting van het internationalistische tijdschrift Clarté, maar trekt zich in juni 1919 al terug uit het directiecomité omdat hij zich niet kan verenigen met de ideologische keuzes van hoofdredacteur Henri Barbusse. Naast Romain Rolland is hij de stuwkracht bij het onafhankelijke maandblad Europe⁽⁷¹⁾, dat in 1923 wordt opgericht als tegenwicht tegen het communistische Clarté.

(69) John Dos Passos in Europe, 15.6.1929, p. 182: ‘Bazalgette fut l'un des Français qui connurent le mieux l'Amérique. Par Whitman et Thoreau, il a connu une Amérique autrement vaste et plus fondamentale que ce pays de jazz, de gratte-ciel et de bouis-bouis nègres, si fort à la mode en France, de nos jours.’ De vertalingen van Bazalgette zijn met name van invloed geweest op werk van Lemonnier, Verhaeren en Masereel. John Dos Passos (1896-1970): Amerikaans auteur, beroemd geworden door de roman Manhattan Transfer (1925).

(70) Sherwood Anderson in Europe, 15.6.1929, p. 184. Sherwood Anderson (1876-1941): Amerikaans auteur, vooral bekend geworden door de roman Dark Laughter (1925).

(71) Europe. Revue mensuelle (Parijs 1923). Het maandblad werd evenals de collectie Prosateurs Etrangers Modernes uitgegeven door de Editions Rieder. Het eerste nummer verscheen op 15.2.1923. Hoofdredacteuren waren aanvankelijk René Arcos en Paul Colin, de hoofdredacteur van het Brusselse tijdschrift L'Art Libre (1919-1922), dat opging in Europe. Colin werd nog tijdens de eerste jaargang opgevolgd door Bazalgette, die tot aan zijn dood in 1928 hoofdredacteur bleef.

[p. 32]

‘Portret van Léon Bazalgette’ (olie op doek, 1924) door Frans Masereel

[p. 33]

Tot een persoonlijke breuk met Barbusse komt het niet. Het typeert Bazalgette dat hij integendeel een steunbetuiging in Europe publiceert wanneer Clarté ten onder dreigt te gaan. Hij is het niet eens met Barbusse, maar hij vindt dat het blad in geen geval mag verdwijnen. Occasioneel blijft hij trouwens zelf in Clarté publiceren. In de nieuwjaarseditie van 1925 bijvoorbeeld een artikel naar aanleiding van de Masereel-tentoonstelling in de Parijse Galerie Billiet waarop voor het eerst en voor het laatst het ‘Portret van Léon Bazalgette’⁽⁷²⁾ wordt geëxposeerd dat Masereel in de zomer van 1924 heeft geschilderd.

(72) ‘Portrait de Léon Bazalgette’ (730×600mm); zie Pierre Vorms, Masereel. Catalogue raisonné. Beredeneerde kataloog (‘Peintures à l'huile’, nr. 52), Antwerpen 1976, p. 56. In een brief aan Romain Rolland van 19.7.1924 (Bibliothèque Nationale, Parijs) schrijft Masereel dat hij de portretten van Bazalgette en de dichter Jules Supervielle heeft geschilderd. Het portret van Bazalgette is sinds de dood van zijn vrouw Augustine (1945) spoorloos. Een uitvoerige beschrijving is te vinden in de Masereel-monografie van Luc Durtain: ‘Le hasard a fait que j'aie connu de près la plupart des portraiturés de Masereel. Chez tous, la ressemblance est “criante”, et, au delà des traits, exprime de façon pénétrante l'individualité. Entre tous, Bazalgette et Supervielle sont saisis avec une évidence complexe qui, de ces toiles, fait de fidèles souvenirs pour l'amitié et de sûrs documents pour la critique. [...]) Souriant avec une bonté mêlée d'inquiétude, avec eet air d'être à l'instant de pénétrer au coeur des choses - au vrai coeur sensible - [...]: le voilà, Bazalgette [...]. Toile fine, toute en nuances, d'une délicatesse réfractée dans les verts, les gris, les ocres les plus légers, subtilement éclairée par la lumière même des traits’. (Luc Durtain, Frans Masereel, Parijs 1931, p. 27-28).

9

Hoewel hij de handen vol heeft aan zijn werk als hoofdredacteur van Europe en als uitgever van de Prosateurs Etrangers, houdt Bazalgette zich in de eerste helft: van de jaren twintig ook nog intensief bezig met Henry Thoreau⁽⁷³⁾. Daarnaast blijft Walt Whitman zijn grote passie. In 1921 publiceert hij Le Poème-Evangile de Walt Whitman en nadat hij zijn vooroorlogse vertalingen grondig heeft herzien, plant hij voor 1927 een nieuwe, door Masereel te illustreren editie van ‘Song of Myself’ (‘Chant de moi-même’) uit Leaves of Grass. De 25 tekeningen liggen klaar, de intekeningsbrochure is gedrukt, maar het boek zal nooit het licht zien omdat Bazalgette acute gezondheidsproblemen krijgt. Een pleuritis die niet tijdig en afdoende wordt behandeld en een jarenlang genegeerde oververmoeidheid resulteren

(73) In 1921 verscheen de door hem vertaalde essaybundel Désobéir, in 1924 de biografie Henry Thoreau, sauvage; in mei 1924 publiceerde hij in Europe het duidelijk door Thoreau geïnspireerde verhaal ‘La bonne fortune’ (Europe, 15.5.1924, p. 5-33).

[p. 34]

in algemene uitputting en verdere complicaties. In het najaar van 1928 wordt zijn toestand zo zorgwekkend, dat zijn artsen hem voor een winterkuur in de berglucht naar de Pyreneeën sturen. Een nefaste beslissing blijkt dat achteraf, want in de gegeven omstandigheden doet de kuur in Pau meer kwaad dan goed.

Omdat hij op den duur niet meer kracht overhoudt dan een klein kind wordt hij totaal afhankelijk van zijn vrouw - ‘sans la présence perpétuelle [...] de laquelle je n'existerais plus depuis longtemps’⁽⁷⁴⁾, schrijft hij aan Romain Rolland. Op de vraag hoe hij zijn bedlegerig bestaan in het verre Pau verdraagt, antwoordt hij met de hem kenmerkende mentale taaiheid dat hij dank zij de vele goede brieven van vrienden geen reden heeft om zich geïsoleerd te voelen. Ondanks alles weet hij het zelfs op te brengen om - allicht met lange rustpauzen - uitvoerige antwoorden te schrijven. Medio december reageert hij nog op een verzoek om een petitie voor vrede in de Balkan te ondertekenen. De brief is zowel een ultieme getuigenis van zijn intellectuele eerlijkheid als een lucide analyse die gezien de huidige situatie in Bosnië en Kosovo niet minder actueel is dan in 1928:

Naturellement, je signe la circulaire que vous me communiquez, bien que je connaisse sa parfaite inutilité. Il me semble que les militants devraient se dépouiller de cette candeur, qui est non seulement vaine, mais nuisible, en donnant l'illusion que l'on agit. Appel à l'opinion publique. Quelle opinion publique? Celle qui sanctionne toutes les ignominies? Celle qui se fiche complètement des crimes quotidiens commis dans les Balkans et ailleurs? Appel à l'opinion internationale? Où est-elle, l'opinion internationale?
Formules creuses et de pure rhétorique. C'est par de toutes autres méthodes qu'il faudrait agir.⁽⁷⁵⁾

Op Kerstdag krijgt Bazalgette te horen dat hij binnen een paar dagen naar huis mag. Op 28 december arriveert hij in Parijs. Hij overlijdt in de ochtend van 31 december.

Een week later, op een kille, mistige 4de januari, lopen Masereel en Buysse met Jean Richard Bloch en nog een paar naaste vrienden

(74) Léon Bazalgette aan Romain Rolland, Pau 15.12.1928 (Bibliothèque Nationale, Parijs). Zie verder in deze Mededelingen: ‘Cher Bazal’, brief 53.

(75) Brief aan een niet nader genoemde vriend, postuum gepubliceerd in ‘Adieu à Léon Bazalgette’, in Monde. Hebdomadaire d' information littéraire, artistique etc., 2e jg., nr. 32, Parijs 12.1.1929, p. 4-5.

[p. 35]

op het kleine kerkhof van het Normandische Exmes naar de plaats die Bazalgette de voorbije zomer heeft aangewezen als de plek waar hij begraven wilde worden. ‘Voilà un bon camarade qu'on ne verra plus.’ schrijft Masereel die avond in een brief aan Romain Rolland. ‘Je l'aimais bien. Vous aussi, je crois. Il avait un si bon regard et aimait tant la vie! Je suis très affecté de cette mort.’⁽⁷⁶⁾ Ook voor Buysse is dit het einde van een tijdperk. Van de vooroorlogse vriendenkring waarvan Lemonnier, Eekhoud, Verhaeren, Claus en Bazalgette deel uitmaakten, is hij in 1929 de enige overlevende.

(76) Frans Masereel aan Romain Rolland, Parijs 4.1.1929; Bibliothèque Nationale, Parijs.

10

In de jaren twintig illustreert Masereel werk van Buysses literaire vrienden Vermeylen, Verhaeren, Maeterlinck, Teirlinck en Emmanuel de Bom. Aangezien Van arme mensen al in 1917 op zijn verlanglijstje stond, valt het op dat er na de oorlog nooit, op geen enkel moment, sprake is geweest van illustraties voor een boek van Buysse zelf. Ondanks hun gemeenschappelijke vriendschap voor Bazalgette zijn ze klaarblijkelijk ook nooit echt met elkaar bevriend geraakt. Waarom? Misschien is er meer dan één reden, maar de scheiding der geesten die door de oorlog teweeg is gebracht zal in elk geval niet de minst relevante verklaring zijn.

In het oorlogsjaar 1915 neemt de 26-jarige Masereel in Parijs de trein naar Genève, waar hij zich ontwikkelt tot de radicale pacifist die het Franse ‘jusqu'au boutisme’⁽⁷⁷⁾ niet minder misdadig vindt dan het Duitse militarisme. Eveneens in 1915 meldt Buysses 18-jarige zoon René⁽⁷⁸⁾ zich in Londen aan als vrijwilliger bij het Belgische leger. Terwijl de jeugdige Buysse zich geroepen voelt om het vaderland in de vuurlinie te verdedigen, stort Masereel zich met een even

(77) ‘Jusqu'au boutisten’ weigerden te onderhandelen over een wapenstilstand zolang Duitsland niet bereid was zich onvoorwaardelijk over te geven. Een aantal vredesinitiatieven werd om die reden gesaboteerd. Cyriel Buysse, ‘Brief aan een vriend in het buitenland’ (Den Haag, 25.1.1918): ‘'s Ochtends, bij mijn ontbijt, ben ik nu meestal overtuigd, dat wij op weg zijn naar de vrede [...]. 's Middags, aan de lunch, ben ik door twijfelen omslingerd; en 's avonds, na acht uur, voel ik mij doorgaans zo onverzoenlijk “jusqu'au boutist” als de hardnekkigste ueber-patriot van 't achterfront.’ (in De Haagsche Post, 26.1.1918; VW 7, p. 524-525).

(78) René Buysse, geboren in 1897, was in Londen op kostschool toen de oorlog uitbrak (mondelinge mededeling van Livine Verschoore-Sevens aan Joris van Parys, bevestigd in een brief van 28.4.1997).

[p. 36]

oprecht idealisme in de strijd tegen de oorlog zelf. In zijn dagelijkse tekeningen op de frontpagina van La Feuille⁽⁷⁹⁾ gaat hij niet alleen tekeer tegen de Duitse keizer en zijn generaals maar ook tegen de politieke en militaire leiders in Londen en Parijs, die bevelen voor volslagen zinloze offensieven dicteren waarbij honderdduizenden generatiegenoten van hem de dood in worden gejaagd. ‘Eerste keus kanonnevlees’, is de titel van zijn grafisch commentaar op een bericht over de lichamelijke conditie van een nieuwe lichting dienstplichtigen. Voor het Belgische consulaat in Genève wordt zijn pacifistische activiteit zo gênant, dat zijn weigering om zich alsnog te laten mobiliseren eind 1917 definitief als dienstweigering wordt beschouwd.⁽⁸⁰⁾

Uitgerekend in die dagen publiceert Cyriel Buysse in De Haagsche Post een bijbels aandoende banvloek over principiële dienstweigeraars. In zijn ogen gaat het om een zootje opportunisten die zich op idealistische motieven beroepen om hun lafheid te camoufleren:

Zij voelen niets, naar zij beweren, voor het begrip ‘vaderland’. Dat is voor hen slechts een abstractie, een woord, een klank zonder betekenis. Zij voelen zich wereldburgers.
Zou dat werkelijk wel zo zijn? Zouden ze niet, als het kon en als ze mochten, dadelijk na de vrede weer naar het geboorteland heensnellen, naar dat land, het vaderland, dat ze thans niet meer kennen, omdat ze te laf zijn het te helpen redden en verdedigen?
Indien ze mochten....! Maar dat zullen ze niet. Bij de grens van het rampzalige, door hen versmade vaderland zal een wacht staan, duizendmaal sterker dan al de vijandelijke legers, die er nu de toegang versperren: de hoon en de minachting van het ganse volk! Zij zullen er niet binnenkomen, nog in geen jaren en jaren; zij zullen de vreemden en de lafaards blijven overal, de paria's en de vervloekten van de wereld, hun hele leven lang, waar ze zich ook, bij vijand of bij vriend, vertonen.⁽⁸¹⁾

(79) La Feuille (1917-1920): Zwitsers dagblad, in Genève opgericht als dagelijks bulletin van het weekblad La Nation, nadien uitgebreid tot een kleine ochtendkrant die de spreekbuis van het links-radicale pacifisme werd.

(80) Masereel was door loting vrijgesteld van militaire dienst maar had wel verplichtingen als lid van de Gentse Burgerwacht. In Genève beschouwde hij zich als gewetensbezwaarde. Vijftig jaar later deed hij aan Marc-Edo Tralbaut het verhaal van een onderhoud met de Belgische consul dat uitliep op de intrekking van zijn paspoort. De consul waarschuwde hem dat hij wegens dienstweigering ter dood veroordeeld kon worden en in elk geval nooit meer naar België terug zou mogen keren. Zie Marc-Edo Tralbaut, Frans Masereel, Antwerpen 1973, p. 77-78. Zie ook Joris van Parys, Masereel. Een biografie, Antwerpen-Baarn 1995, p. 62-67.

(81) Cyriel Buysse, ‘Dienstweigeraars’ in De Haagsche Post, 8.12.1917; VW 7, p. 506-507.

[p. 37]

De heftigheid van die uitval is alleen te verklaren door de duizend angsten die Buysse en zijn vrouw Nelly uitstaan om René. ‘Gelukkig ontvangen we nu weer regelmatig berichten van onzen zoon’, schrijft hij in september aan Fritz Francken. ‘Gij zult zeker wel weten waar hij ongeveer zit. Wij weten het niet.’⁽⁸²⁾ Hoe moeilijk Buysse het tijdens de oorlogsjaren heeft om zijn patriottische gevoelens te verenigen met zijn vaderlijke bezorgdheid blijkt in juni 1916 uit de kaarten en brieven waarmee hij Nelly op de hoogte houdt van zijn bezoek aan René in Normandië:

Il sera probablement, s'il veut, nommé caporal d'ici peu, parcequ'il fait bien son service. Dans ce cas il irait éventuellement au camp de Bayeux près d'ici et son instruction durerait encore 6 ou 9 mois. Mais il n'a aucune envie d'accepter ce grade, parcequ'il ne désire rester ni dans l'infanterie, ni dans les troupes de l'arriere. Je fais mon possible pour le décider à accepter ce qu'on va sans doute lui offrir, mais cela ne va guère. La question est sérieuse et grave [...] j'aimerais beaucoup que tu m'assistes dans cette affaire et c'est pourquoi je te demande d'être à Londres lorsqu'il aura son congé.⁽⁸³⁾

Masereels stiefvader wilde niet dat zijn kinderen naar de slachtbank werden geleid en gaf Frans daarom de raad niet in België te blijven. Buysse zegt het niet met zoveel woorden, maar de brief aan Nelly bewijst duidelijk dat hij eigenlijk precies hetzelfde wil: René zo lang

(82) Cyriel Buysse aan Fritz Francken (pseud, van Frederik Clijmans), Den Haag 20.9.1917; zie ‘Cyriel Buysses brieven aan Fritz Francken uitgegeven door Marc Somers’ in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap V, Gent 1989, p. 16-17.

(83) Cyriel Buysse aan Nelly Buysse, St. Lô, Hôtel Normandie, 24.6.1916. René was niet af te brengen van zijn besluit. Na zijn opleiding deed hij o.a. dienst bij een observatiepost van de artillerie (‘Z. 143 2e group 2e Batterie’). Zijn commandant noemt hem ‘non seulement un des meilleurs éléments de ma batterie, mais un des meilleurs que j'ai rencontrès depuis le commencement de la guerre. Il a tout pour lui: il est très solide, très simple, très aimé de ses camarades, [...] et, ce que j'apprécie encore plus: fort intelligent et très brave’ (Kapitein Rolin aan Cyriel Buysse, 5-5-1918). Op 27.11.1918, twee weken na de wapenstilstand, schrijft Buysse aan zijn Nederlandse vriend F. Smit Kleine: ‘Mijn zoon is er gelukkig heelhuids vandaan gekomen en zit nu voor een poos te Brussel, waar ik hem spoedig ga opzoeken.’ Op 3.12.1919 aan zijn uitgever Van Dishoeck: ‘Mijn zoon is nu thuis, goed en wel na drie jaar beestenleven, maar evenals zooveel anderen die den oorlog hebben meegemaakt, is hij niet meer aan de studie te krijgen. Hij wil praktisch werken, en werkt nu ook, als gewoon werkman, in een reparatie-atelier voor automobielen, hier, in Den Haag. Ik vind dat, met het oog op den tegenwoordigen tijd, nog niet eens zoo kwaad, maar zijn moeder is er minder mee ingenomen.’ Later werd René opgenomen in de directie van de door zijn grootvader opgerichte cichoreifabriek in Nevele.

[p. 38]

en zo ver mogelijk uit de buurt van het front houden en hem de verschrikkingen besparen die hij in ‘De vrijwilliger’⁽⁸⁴⁾ heeft beschreven. Hoewel Buysse dus allesbehalve een oorlogspatriot is, lijkt het onwaarschijnlijk dat hij na de oorlog zijn mening over pacifisten herziet. De Belgische Staat althans is niet bereid de spons over Masereels anti-oorlogsverleden te halen. Zoals Buysse in 1917 heeft voorspeld: ‘nog in geen jaren en jaren’. Wanneer Masereel in 1927 kennis maakt met Emmanuel de Bom is zijn ‘affaire’ nog steeds niet geregeld.⁽⁸⁵⁾

Eind 1928 pas ontstaat in de Brusselse politiek een meerderheid voor een wettelijke regeling, al blijven onverzoenlijke nationalisten zich daar hardnekkig tegen verzetten. Vandaar dat Bazalgette in zijn laatste brief aan Masereel informeert naar bijzonderheden over de verhitte amnestiedebatten in het Belgische Parlement waarover hij in de Franse pers heeft gelezen. De regeling die tenslotte wordt goedgekeurd is de Wet van 19 januari 1929 ‘over het verval van de vervolging tot straf en van de straffen betreffende sommige misdaden en wanbedrijven gepleegd tusschen 4 Augustus 1914 en 4 Augustus 1919’. Het enige wat Masereel daaraan interesseert is dat hij eindelijk een paspoort krijgt waarmee hij voor het eerst sinds de oorlog zijn naaste familie en vrienden in Gent kan bezoeken. Op uitnodiging van Stijn Streuvels, van wie hij de voorbije zomer de novelle Kerstwake heeft geïllustreerd, maakt hij tijdens dat eerste korte verblijf ook een uitstap naar het West-Vlaamse Ingooigem. Van een bezoek aan Buysse in het vlak bij Gent gelegen Deurle is geen sprake, maar in mei ontvangt hij een brief van De Bom met de vraag of hij een portret zou willen snijden voor de studie die Achilles Mussche naar aanleiding van Buysses 70ste verjaardag zal publiceren.⁽⁸⁶⁾ Uit Masereels antwoord blijkt hoe gevoelig de kwestie van zijn buitenvervolgingstelling nog ligt:

(84) Cyriel Buysse, ‘De vrijwilliger’, in Oorlogsvisioenen, Bussum 1915. VW 5, p. 301-304.

(85) Zie de eerste brief van Frans Masereel aan Emmanuel de Bom, Parijs 11.10.1927: ‘Vous êtes bien gentil de vous être adresse à C. Huysmans à mon sujet. Je n'ai plus beaucoup d'espoir toutefois, on m'a déjà fait tant de promesses jusqu'ici, qui toutes n'ont eu aucune suite.’; AMVC: M 295 (84 638). De Bom zocht Masereel in november 1927 op in Parijs. Masereel sneed in 1928 illustraties voor een boek van De Bom (Swane - Een woudlegende in drie handelingen naar Stijn Streuvels) en - door toedoen van De Bom - voor de novelle Kerstwake van Streuvels.

(86) Zie noot 4.

[p. 39]

Cher De Bom
Je trouve votre lettre en rentrant d'un court séjour à Gand car j'ai un passeport depuis quelque temps et voyage donc librement. Mais il vaut mieux, paraît-il, ne pas encore faire de bruit autour de mon séjour en Belgique, et ne pas en parler encore et ne plus faire de démarches pour moi. Je n'ai pas eu l'occasion de venir jusqu'à Anvers ce sera pour la prochaine fois. Je ferai volontiers le portrait de C. Buysse, mais où et dans quelles conditions? C. Buysse viendrait-il à Paris pour poser? Ou faudrait-il que j'aille faire ce portrait en Belgique? Dites moi un mot à ce sujet.⁽⁸⁷⁾

Eind juni komt er een voorstel van Buysse zelf, dat de koelheid van hun relatie documenteert - een vriendelijk maar zakelijk briefje, zonder een spoor van echte vriendschap:

Cher M. Masereel,
Les éditeurs Van Rysselberghe et Rombaut de Gand m'annoncent que vous êtes disposé à faire un dessin de moi, pour le livre qui doit paraître en Septembre. Il s'agit donc de se rencontrer. Ne pourrait-on pas se voir à un endroit quelconque de la frontière franco-beige? Je n'ai pas de tryptique pour la France et je n'ai presque pas le temps de faire les démarches compliquées pour en obtenir un. D'autre part, si je ne dois pas aller plus loin que la frontière, je pourrais rentrer chez moi le même jour. On trouverait bien un café quelconque pour faire la pose.
En vous priant de me faire connaître votre avis, je vous salue sincèrement.⁽⁸⁸⁾

Vanuit zijn zomerverblijf bij Boulogne reist Masereel op 29 juli naar de grens voor de afspraak met Buysse. Die heeft het type hoofd dat Emile Claus ‘ne kloeke karakteristieke kop’⁽⁸⁹⁾ noemt, en mede daar-

(87) Frans Masereel aan Emmanuel de Bom, Parijs 18.5.1929; AMVC: M 295 (84 638 / 33-34).

(88) Cyriel Buysse aan Frans Masereel, Deurle bij Gent 30.6.1929 (Frans-Masereel-Stiftung, Heidelberg). Dat de ontmoeting inderdaad in een grenscafé heeft plaatsgevonden blijkt uit een passus in een brief van Mussche aan Masereel uit 1955: ‘peut-être vous souvenez-vous du jour, il y a bien 25 ans dans un estaminet tout près de la frontière, vous avez fait des croquis de Cyriel Buysse pour l'étude que je venais de consacrer à son oeuvre?’ (Frans-Masereel-Stiftung, Heidelberg); ‘dessin de moi’: de voorstudie voor de houtsnede; ‘tryptique’: door Buysse verkeerd gespelde benaming (‘triptyque’) van een driedelig douanedocument.

(89) Emile Claus aan Isidoor Opsomer, Londen 8.5.1915: ‘Buysse heeft ne kloeke karakteristieke kop, he? maakt er iets goed van dat ware mijn grootste genoegen’; AMVC: C 2753 (90 267/14). Opsomer schilderde het portret van Buysse in 1915 en maakte in hetzelfde jaar ook een getekend portret.

[p. 40]

door levert de geïmproviseerde séance een van Masereels meest expressieve houtsnedeportretten op. In Mussches studie verzorgt hij ook de ‘bandversiering’, die wordt overgenomen op de titelpagina. Over het driehoekige, ex-librisachtige vignet met de gestileerde afbeelding van de Molenberg in Deurle moet Buysse erg opgetogen zijn. Hij adopteert de kleine houtsnede prompt als nieuw vignet voor zijn briefpapier⁽⁹⁰⁾ en laat ze in 1931 afdrukken op de omslag en de titelpagina van Twee werelden⁽⁹¹⁾ - zijn laatste roman. Zo komt het er in extremis toch nog van: een houtsnede van Masereel in een boek van Buysse. Bazal en aurait été touché.

Buysse met Bawlgette in Nice (1925)

(90) Op een brief aan August Vermeylen uit september 1929 staat nog het oude vignet; op twee brieven uit oktober en november prijkt het vignet van Masereel (7,5cm breed). Een verkleinde versie (5cm breed) siert het drukwerk van het Cyriel Buysse Genootschap.

(91) Twee werelden, Gent 1931. Als frontispice is ‘een portret van den schrijver naar een teekening van Jenny Montigny’ opgenomen; het is een weinig elegante beslissing van de uitgevers Van Rysselberghe & Rombaut om die vermelding op omslag en titelpagina boven het Masereel-vignet te plaatsen zonder dat Masereel zelf genoemd wordt.

[p. 41]

Tijdtafel 1859-1929

1859	Geboorte van Cyriel Buysse (1859-1932)
1873	Geboorte van Léon Bazalgette (1873-1928)
1889	Geboorte van Frans Masereel (1889-1972)
1893	Buysse: Het recht van de sterkste (W. Versluys, Amsterdam)
1894	Oprichting van Le Magazine International (Parijs) door Bazalgette
1896	In Le Magazine International verschijnt ‘Les mauviettes’ (‘De pijpelingjes’) van Buysse
1898	Bazalgette: L'Esprit nouveau dans la vie artistique, sociale et religieuse (Société d'éditions littéraires, Parijs)
1901	Buysse: Van arme mensen (Van Kampen, Amsterdam)
1902	Buysse: Het gezin Van Paemel (Volksdrukkerij, Gent)
1903	Huldiging van Camille Lemonnier in Brussel, in aanwezigheid van Bazalgette en Buysse
1904	Bazalgette: Camille Lemonnier (Bibliothèque internationale d'édition, Parijs)
1905	Bazalgette: John Constable (H. Roury, Parijs) en Théodore Roosevelt (E. Sansot, Parijs)
1907	Bazalgette: Emile Verhaeren (E. Sansot, Parijs); Bazalgette brengt een week door bij Buysse in Afsnee
1908	Bazalgette: Walt Whitman. L'Homme et son oeuvre (Mercure de France, Parijs)
1909	Walt Whitman. Feuilles d'herbe. Traduction intégrale d'après l'édition définitive, par Léon Bazalgette (2 delen; Mercure de France, Parijs), de eerste integrale vertaling van Leaves of Grass
1910	Buysse: Het Ezelken (C.A.J. van Dishoeck, Bussum)
1911	Huldiging van Cyriel Buysse in Antwerpen, in aanwezigheid van Bazalgette; eerste autoreis van Buysse met Bazalgette en Emile Claus in Frankrijk (o.a. bezoek aan La Bazalgette)
1912	Buysse met Bazalgette, Claus en Lemonnier op reis in Bretagne
1913	Bazalgette wordt redacteur van L'Effort Libre; Buysse bezoekt Bazalgette in Parijs; publicatie van Buysses ‘Récit (‘Verhaal’) in L'Effort Libre; Bazalgette (40) maakt kennis met de 23-jarige Frans Masereel; overlijden van Camille Lemonnier
1914	Publicatie van een tweede novelle van Buysse in L' Effort Libre (‘Remords’, vertaling van ‘Berouw’); Buysse met Bazalgette en Claus op reis in Frankrijk (juni); Bazalgette wordt gemobiliseerd (augustus)
1915	Bazalgette aan het front; Buysse in Den Haag; Masereel in Parijs, daarna naar Genève. Buysses zoon René meldt zich aan als vrijwilliger bij het Belgische leger

[p. 42]

1917	Masereel wordt in Genève huistekenaar van het pacifistische krantje La Feuille; hij beschouwt zichzelf als gewetensbezwaarde en weigert naar België terug te keren om zich te laten mobiliseren; door de Belgische autoriteiten wordt hij geregistreerd als dienstweigeraar; Buysse: ‘Dienstweigeraars’ (in De Haagsche Post)
1919	Masereel richt in Genève de Editions du Sablier op; een van de eerste Sablier-uitgaven is Walt Whitman. Calamus. Poèmes - Version nouvelle de Léon Bazalgette avec 10 bois hors-texte dessinés et gravés par Frans Masereel; begin van de correspondentie tussen Bazalgette (Parijs) en Masereel (Genève)
1920	Bazalgette wordt bij de Editions Rieder (Parijs) uitgever van Les Prosateurs Etrangers Modernes; nr. 1 in de collectie is Le bourriquet (Het Ezelken) van Buysse
1921	Buysse: Zoals het was (Nijgh en Van Ditmar, Rotterdam); Masereel: Souvenirs de mon pays (Editions du Sablier, Genève); Henry Thoreau. Désobéir. Traduit de l'anglais avec un avant-propos par Léon Bazalgette (Rieder, Parijs); Bazalgette: Le Poéme-Evangile de Walt Whitman (Mercure de France, Parijs)
1922	Buysse: C'était ainsi (Rieder, Parijs); Buysse: Uit de bron (Van Rysselberghe & Rombaut, Gent), opgedragen ‘Aan mijn vriend Léon Bazalgette’; laatste autoreis van Buysse met Bazalgette en Claus in Frankrijk; Masereel verhuist naar Parijs en wordt een van de weinige intimi van Bazalgette
1923	Oprichting van het maandblad Europe (Parijs); Bazalgette wordt een van de hoofdredacteuren
1924	Bazalgette: Henry Thoreau, sauvage (Rieder, Parijs); Masereel schildert het portret van Bazalgette; overlijden van Emile Claus
1925	Bazalgette publiceert een artikel over Masereel in Clarté (1 januari); Bazalgette met Buysse in Nice (hun laatste gedocumenteerde ontmoeting)
1926	Bazalgette: James Ensor en George Grosz (beide Les Ecrivains Réunis, Parijs); overlijden van Arthur Buysse, broer van Cyriel
1927	Bazalgette wordt ernstig ziek; overlijden van Georges Eekhoud
1928	Bazalgette overlijdt op 55-jarige leeftijd (Parijs, 31 december)
1929	Buysse en Masereel wonen de begrafenis van Bazalgette in Normandië bij (4 januari); Buysse schrijft ‘Bazal en Flandre’ voor een Bazalgette-nummer van Europe; naar aanleiding van Buysses 70ste verjaardag verschijnt Cyriel Buysse. Een studie door Achilles Mussche. Met portret en bandversiering door Frans Masereel (Van Rysselberghe & Rombaut, Gent); Masereel wordt 40; eerste grote Masereel-retrospectieve in Mannheim.