Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap 12

[p. 7]

Het Gents in Buysses werk
door Johan Taeldeman

In verscheidene van z'n werken voert Cyriel Buysse Gentse personages ten tonele en hij legt ze doorgaans ook een soort van Gentse tongval in de mond. Heel bekend bij de gemiddelde Buysseliefhebber zijn twee verkiezingstoespraken door de voorman van de Gentse socialisten (ongetwijfeld geïnspireerd op Edward Anseele) in 'n Leeuw van Vlaanderen (1900) en in de herinneringsroman Zoals het was (1921).

Wellicht minder bekend is echter de roman Levensleer, die zich helemaal in de Gentse kleinburgerij afspeelt en waarin nu eens Gents dialect, dan weer Gents Frans (of verfranst Gents) gesproken wordt. Dit laatste werk verscheen voor het eerst in enkele afleveringen van het tijdschrift Groot Nederland (1907-08) onder het pseudoniem Louis Bonheyden. Toen het in 1912 in boekvorm verscheen (Amsterdam en Gent) bleek het de rijpe vrucht te zijn van een intensieve literaire samenwerking tussen Cyriel Buysse en z'n tante Virginie Loveling. Over dat co-auteurschap vertelde deze laatste overigens een aantal interessante bijzonderheden aan Maurits Basse:

Sedert meer dan dertig jaren schreef ik Belgisch-Franse spreuken op. Ik stelde eens voor aan Cyriel daar een werk over te schrijven. Samen een plan ontworpen in het Posthotel, zonder aan iemand iets mede te deelen. Na maanden was elk gereed. Gedurende eene week te Afsné brachten wij alles bijeen, verwerkten het geheel in elkaar en gaven het ter opname in Groot Nederland. Geen enkele daarin voorkomende Fransche uitdrukking is uitgevonden.
(M. Basse: Het Aandeel der Vrouw in de Nederlandsche Letterkunde, 1921, ook geciteerd door A.M. Musschoot en A. Van Elslander in de inleiding (blz. XXX-XXXI) tot het derde deel van Buysses Verzameld Werk).

In diezelfde inleiding tot deel 3 van Buysses Verzameld Werk troffen mij twee uitspraken over het Gents van Cyriel Buysse.

Allereerst een opmerking bij de twee vroegere edities van Levensleer (1907-08 en 1912):

[p. 8]

‘Voor de spelling van het Gents bleek hij [= C. Buysse] er geen adequaat of consequent systeem op na te houden’.

Volgens de inleiders is er in de 1907-08-editie een duidelijker poging ondernomen om de Gentse klanken van toen accuraat weer te geven en zij uiten het verder niet direct beargumenteerde vermoeden dat die poging door Virginie Loveling ondernomen is.

Op blz. XXX van diezelfde inleiding wordt Buysses weergave van het Gentse dialect in hfst. X van Zoals het was (1920) (= de politieke redevoering van Anseele tot de dorpelingen) als ‘ontoereikend’ bestempeld.

Beide uitspraken hebben mij altijd geïntrigeerd maar het is pas na zacht aandringen van mijn zeer gewaardeerde collega Mieke Musschoot zelf dat ik ze ben gaan confronteren met de oudste edities van de al genoemde werken:

1)	'n Leeuw van Vlaanderen (1900, uitg. P.N. van Kampen en Zoon te A'dam)
2)	Levensleer (1907-08, Groot Nederland)
3)	Levensleer (1912, uitg. Mij voor Goede en Goedkoope Lectuur te Amsterdam en Ad. Herckenrath te Gent)
4)	Zooals het was (1921, uitg. Nijgh & Van Ditmar, Rotterdam)

Hieronder deel ik graag de uitkomsten van dat filologisch ‘peuterwerk’ mee, hoewel ik ervan overtuigd blijf dat het in sé niet zo'n fundamenteel (literair) belang heeft de dialectweergave zelfs bij een fel realistisch auteur als Buysse te gaan bestuderen, en wel om drie uiteenliggende redenen:

(^o)	Alleen al met betrekking tot de klanken is een accurate weergave via gewone letters een ‘orthografische illusie’ (aldus Achilles Mussche in 1929).
(^o)	Voor een sterk van het AN afwijkend dialect als het Gents kan een sterk fonetische weergave de leesbaarheid/verstaanbaarheid in het gedrang brengen. Zelfs echte realisten als Buysse schreven daarom vaak bewust geen echt dialect. Zo zal Buysse voor de weergave van Gents [a:t] = hout twijfelen tussen heit en hout maar altijd met (niet uitgesproken) h-, louter terwille van de leesbaarheid.
(^o)	We moeten ons ook afvragen of een accurate/consequente weergave van het lokale dialect wel zo'n hoge prioriteit was onder de doelstellingen van realistische schrijvers als Cyriel Buysse en Virginie Loveling. Mikten zij met hun verdialecti-

[p. 9]

seringen niet veeleer op een bepaalde sfeer(schepping) dan op een heel accurate weergave van het dialect? M.i. hoeft de graad van dialecticiteit niet per sé de authenticiteitsgraad van zo'n literair werk (mee) te bepalen.

Wellicht is aan de dialectweergave wel het meest zorg besteed in Levensleer, waar ze tot een belangrijk onderdeel van de algehele typering van de Gentse kleinburgerij uitgroeit. Omstreeks de laatste eeuwwisseling had die Gentse kleinburgerij namelijk ook een speciaal talig profiel. Naast het Gentse dialect sprak ze ook een soort Gents Frans (met o.a. veel letterlijke vertalingen uit het Vlaamse dialect, zie verderop). Die twee variëteiten werden vaak in één gesprek en soms zelfs in één zin (door één spreker) gemengd (zgn. code-switching).

Uiteindelijk leek een en ander mij toch interessant genoeg om er het aangekondigde filologische speurwerk naar te verrichten.

1. Levensleer: een vergelijking van ed. 1907-08 met ed. 1912

Gezien de ernst van de poging om er het Gentse dialect vrij accuraat weer te geven beginnen we onze speurtocht met Levensleer, hoewel we hier niet precies weten wat het aandeel was van wie (C.B. of V.L.). We vergelijken de twee oudere edities (1907-08 en 1912) en onderzoeken o.a. de bewering in de Inleiding tot het Verzameld Werk, deel 3 (p. XXXI), als zou de oudste editie de vroegere Gentse klanken gemiddeld accurater weergeven, terwijl de editie van 1912 heel wat authentiek Gents zou hebben opgeofferd aan een algemenere lees- en verstaanbaarheid. Onze bevindingen terzake vatten we in vier puntjes samen:

1.1. De editie van 1907-08 staat inderdaad soms dichter bij de (toenmalige) Gentse klankrealiteit⁽¹⁾ dan die van 1912. We illustreren dat op 5 punten:

(a)	Gentse [I.^i] (= AN ee) is doorgaans als ei weergegeven (b.v. leive, eite, studeire, vergeite) en zelfs in het Gentse Frans komt

(1) Voor gegevens over de uitspraak van het toenmalige Gents baseerden we ons op het werk van Bouchery (1907).

[p. 10]

	de ee in die transcriptie voor (cf. enleveï = enlevé, vireï = virez). In de editie van 1912 treffen we telkens de AN-spelling ee aan.
(b)	Parallelle Gentse [∧.^i] (= AN eu) wordt (ook) soms ui geschreven (b.v. wuinen, Uizeken = Euzeken, kontuir = compteur) maar lang niet consequent (zie 1.2.). In de 1912-editie vinden we altijd de AN-spelling eu.
(c)	In 1907-08 wordt Gentse [a⊥.^i] (= AN ui) bijna altijd als aai weergegeven (b.v. baaite, thaais, vaaist, kaaiels = kuiels ‘miserie’). In 1912 is aai systematisch ‘aangepast’ tot ui.
(d)	Wat in het huidige Gents als [∧⊤:] uitgesproken wordt (= AN korte u), had in het oudere Platgents een ontronde [I:]-uitspraak (zie o.a. J. Bouchery: De tongval der stad Gent, 1907, p. 6). In de 1907-08-editie verschijnt de o.a. bewust archaïserende en stigmatiserende vorm met i (b.v. zilt, ilder, gerichte, dirve, Brigsche Puurte en ook de kleine woordjes ih = u, nih = nu, iw = uw). Zulke klanken zouden we eventueel wel verwachten uit de mond van het volksmeisje Euzeken maar zeker niet uit die van de ‘deftige’ burgerfamilie Verpoest. Hebben Cyriel en Virginie hier bewust wat overdreven of is hen dat sociale taalverschil ontgaan? In alle geval is in de 1912-editie elke ontronde i door een ‘gewone’ u vervangen.
(e)	De Gentse klankcombinatie [ae:w] (= AN ou) wordt als êw/eiw weergegeven (b.v. êwste, keiwe). In 1912 is deze weinig doorzichtige grafie vervangen door ou.

De spellingsaanpassingen in de editie van 1912 van de Gentse uitspraak weg naar het AN toe moeten ongetwijfeld geïnterpreteerd worden als toegevingen aan een algemenere lees- en verstaanbaarheid. Dat is in die zin eigenaardig dat de 1912-editie ‘regionaler’ (o.a. bij de Gentse drukkerij & uitgeverij Ad. Herckenrath, later Hoste) uitgegeven is dan de tekst van 1907-08, die enkel in het Noorden in Groot Nederland verscheen. De ‘Gentse’ editie van 1912 kwam er ter gelegenheid van een grootse viering van Virginie Loveling in Gent: elke deelnemer aan dat huldebetoon kreeg Levensleer in boekvorm. Het lijkt me onwaarschijnlijk dat Virginie zelf dat deelnemingscadeau voorbereid heeft. Veeleer valt de ‘verdenking’ van ontgentsing van de tekst dan op de co-auteurschap (C.B.), die mogelijk z'n uitgebreide schare Noord-Nederlandse lezers in het achterhoofd had. Meer dan een hypothese is dit echter niet.

[p. 11]

1.2. De editie van 1912 geeft de Gentse dialectklanken gemiddeld wel consequenter (d.w.z. meer volgens het principe één klank ➛ één teken) weer dan de tekst in Groot Nederland, waar één klank soms op verschillende manieren geschreven werd:

(a)	Gentse [y:] (= scherplange oo) wordt in 1912 altijd uu gespeld (b.v. uuk = ook, bruud = brood, gruut = groot, zuum = zoom), in 1907-08 soms uu (b.v. uugskes, azuu, muusche = morsen) en soms eu (b.v. ik geleuf = geloof, heuren = horen, azeu = zo). I.v.m. dat laatste heb ik nog nagetrokken of de uu en eu-spelling soms niet per (reeks van) hoofdstuk(ken) verdeeld waren. In het positieve geval zouden we dan tot de logische veronderstelling gekomen zijn dat de ene spelling door Virginie gebruikt werd en de andere door Cyriel (wat impliceert dat we op die manier misschien zelf hadden kunnen reconstrueren wat het aandeel van de ene en van de andere auteur was). De resultaten wezen echter uit dat er binnen de meeste hoofdstukken al uu/eu-variatie was.
(b)	Gentse [e⊥^i] (= AN ie) wordt in 1912 altijd met ie weergegeven maar in de editie van 1907-08 ook wel eens met ei (b.v. Uizeneitje = Eugenietje).
(c)	Gentse [∧.^i] (= AN eu) wordt in 1912 altijd eu gespeld, in 1907-08 meestal ook eu maar toch soms ui (b.v. Uizeneitje = Eugenietje, wuinen = wonen). In de Groot Nederland-editie vinden we in één regel zelfs de spellingen weunen en wuinen (= wonen).

Ook dit soort revisies naar een consequentere klankweergave toe zal wel aangebracht zijn ter bevordering van de leesbaarheid.

1.3. Toch zien we ook een tweetal keren het omgekeerde gebeuren: de editie van 1912 heeft een minder consequente (en ook minder fonetische) spelling dan de 1907-08-editie:

(a)

Gentse [ae:] (= AN ij/ei én ou) wordt in 1907-08 altijd ei gespeld (b.v. feite = fout, Keiter = Kouter, weiveke = wijveke, keik = kijk, klein = klein). Misschien is die ei-weergave fonetisch weinig accuraat maar ze is in alle geval consequent (één foneem ➛ één klank). In de Gentse editie van 1912 zijn er drie verschillende spellingen in de plaats gekomen: ou waar het AN ou heeft (b.v. foute, Kouter), ij voor AN ij (b.v. wijveke, kijk, verstijve) en ei voor AN ei (b.v. kleine). De bedoeling van deze wijzigingen is heel duidelijk: de tekst

[p. 12]

leesbaarder te maken door meer bij het AN-spellingbeeld aan te sluiten.

(b)

Gentse [ε^i] (= AN i of e vóór nk of ng) is in de editie van 1907-08 meestal weergegeven met ij (b.v. krijnke = krenken, vergoarijnge = vergadering) maar af en toe ook met ei (b.v. veinger = vinger, veinke = vink). In 1912 is de spelling verder van het dialectsysteem weggegleden maar vanuit een AN-standpunt (!) consequenter gemaakt: e als het AN e spelt (b.v. krenke, brenge), i waar het AN i heeft (b.v. vinger, pintsen = pintje) en nog één keer ei (veinke).

Ook hier heeft de aanpasser (= C.B.?) zich enkel door het principe van de grotere leesbaarheid laten leiden.

1.4. Op consonantisch gebied is er maar één opvallende wijziging te melden: enclitisch -de van de tweede persoon (b.v. goade, zeide, zoede) uit de 1907-08-editie, die hier perfect bij de Gentse dialectuitspraak aansluit (b.v. [zu.d∍] = zou je), wordt in 1912 vervangen door het algemener herkenbare -je (b.v. goa-je, zei je, zoe-je), tenzij er hier nog een andere factor meegespeeld heeft: als Buysse een groter aandeel gehad heeft in de dialectweergave van de 1912-editie, dan is het ook niet uitgesloten dat hij hier verkeerdelijk van z'n plattelandsdialect (Nevels) uitgegaan is. Dat dialect heeft immers in de enclitische vorm van de tweede persoon onderliggend een -j- (cf. ga-je = taaie), die in de uitspraak wegvalt (syncope) mét rekking van de voorafgaande klinker (b.v. [go:∍] = ga je).

Een en ander wettigt o.i. de vraag of Cyriel Buysse wel goed Gents kende. Hij verbleef er wel in de jaren 1871-1875, toen hij in Gent middelbaar onderwijs volgde en bij de verwante familie Fredericq logeerde. Dat is natuurlijk niet zo'n lange periode, hoewel ze voor een visueel en auditief erg sensitieve figuur als Buysse ruimschoots kan hebben volstaan om het Gents volwaardig te leren beheersen. Ik heb in beide oudere edities van Levensleer gespeurd naar verdere plattelandsingrediënten in het Gents maar de oogst was erg karig:

-	In de 1907-08-editie trof ik het archaïsch-landelijke teuge (voor Gents tege) aan. De vorm teu(g)en heb ik nog uit de mond van oude(re) Nevelaars vernomen.
-	In de 1912-editie vond ik de vorm oploan (= opladen), die ontegensprekelijk ruraal Oost-Vlaams is (o.a. Nevels (lo.∍n] en zeker geen Gents (= oploaje).

[p. 13]

Bij dit alles moeten we voor ogen blijven houden dat Levensleer geschreven is door Buysse in samenwerking met z'n tante Virginie en die zal (ook) wel een aardige kennis van het Gents gehad hebben, aangezien ze al in 1879 (na de dood van haar moeder) van Nevele naar Gent verhuisd is en er onafgebroken tot haar dood in 1923 gewoond heeft. Daarom is het beter om, als we Buysses eigen beheersing van het Gents willen peilen, werken onder de loepe te nemen die hij autonoom geschreven heeft en waarin ook pogingen ondernomen zijn om Gents weer te geven. Dat is, zoals al gezegd, vooral het geval in 'n Leeuw van Vlaanderen (hfst. VII) van 1900 en Zoals het was (hfst. 10) van 1921, waarin Buysse telkens een verkiezingsmeeting (in het Gents) van de Gentse socialistische voorman weergeek.

2. Buysses Gents in 'n Leeuw van Vlaanderen (1900) en in Zoals het was (1921)

Nader onderzoek brengt hier twee aspecten aan het licht:

2.1. Vaak geeft Buysse de Gentse klanken gebrekkig weer. Ik schets hieronder de frapantste gevallen die zeker niet te bestempelen zijn als toenaderingen tot het AN-spellingbeeld ter wille van de leesbaarheid.

In 'n Leeuw schrijft Buysse woa = wa(t) (Gents [wɑ:] met dezelfde klinkerverbinding als staan ➛ stoan (Gents [sto.∍n] en naam ➛ noame (Gents [no:m∍]). Nu klinkt Gents wa(t) wel enigszins ‘keelachtig’ maar de gelijkenis met de klinker in staan en naam is toch maar zwak.

In Zoals het was wordt de Gentse [o.∍] vaak oe geschreven (b.v. boes = baas, moer = maar, joer = jaar, loet = laat), weliswaar afwisselend met het correctere oa.

Ook in Zoals het was schrijft Buysse de Gentse [I.ⁱ] (= AN ee) normaal als ee of ei, maar één keer met een onverklaarbare aai-spelling (nl. spraaike = spreken).

Ten slotte komen er in Zoals het was een aantal klankvormen voor die nooit Gents geweest zijn maar eerder in de richting van westelijk plattelands-Oostvlaams (o.a. Nevels) wijzen, nl. 't gone = hetgeen (Gents 't giene) en het trio ou/ouw/nou = u/uw/nu (Gents eu, euw, neu).

[p. 14]

2.2. Soms geeft Buysse de Gentse klanken heel onsystematisch/ inconsequent weer. Ik geef weer enkele opvallende voorbeelden:

(a)

Uit 'n Leeuw (1900) - Gentse [I.^i] (= AN ee) wordt nu eens ei (b.v. weire = weer) dan weer ee (b.v. leven = leven) geschreven. - Gentse [ε.^i] (= AN i of e vóór nk/ng) wordt soms weergegeven met ei (deinge = dingen), soms met ij (weunijnge = woning) en ook af en toe met i (keuning = koning).

(b)

Uit Zoals het was (1921): - Gentse [y:] (= AN oo) wordt meestal uu geschreven maar soms ook eu (b.v. heuren = horen, zeu = zo). - Gentse [I.^i] (= AN ee) wordt meestal weergegeven met ei (= fonetisch) maar hier en daar ook met e(e) (b.v. verlede, mee) en één enkele keer met de eigenaardige aai (spraaike = spreken). Dit laatste is waarschijnlijk te interpreteren als een hypercorrecte overdiftongering van iemand die dezelfde klank in z'n eigen dialect helemaal niet diftongeert (b.v. Nevels spreken). - Gentse [ae:] (= AN ij) krijgt meestal de grafie ei, maar soms staat er aai (b.v. zaain = zijn, gelaaik = gelijk) en één keer zelfs a (krage = krijgen). - Gentse [o.∍] (= AN aa vóór dentale medeklinker) wordt soms oe (cf. supra) en soms (terecht) oa (b.v. stoan, doar, loate) gespeld.

Hoe moeten we dit alles nu interpreteren? Zelf zie ik drie mogelijkheden:

(1)

Buysse kende niet (meer?) zo goed Gents.

(2)

Buysse was niet erg handig in het weergeven van een ‘vreemd’ dialect. Hierbij komen mij ook die paar gelegenheden voor de geest waarbij Buysse een personage z'n West-Vlaams dialect laat spreken (cf. ook Pée 1973). In De plaatsvervangende vrederechter (1895-1930^2) legt hij getuige Muyshondt o.a. het volgende West-Vlaams (?) in de mond: vrUUg (eigenlijk Brabants voor Wvla vrOEg), ekIEk (idem voor Wvla ekIk) en vrOEwe (oud e.d. wordt wel OEd in het Wvla, maar vrouwe blijft onveranderd). Alleen al in de titel van het verhaal Z'n iegen boas zien (uit de bundel In de Natuur, 1905) staat een kanjer van een fout tegen het West-Vlaams: in eigen blijft de klinker onveranderd. Alleen in het Gents wordt AN ei soms ie uitgesproken (b.v.

[p. 15]

	giete = geit, iek = eik, driege = dreigen). Die pogingen zijn dus op z'n minst weinig geslaagd te noemen.
(3)	Buysse gebruikte ‘dialect’ als een sfeermiddel (om een indruk van authenticiteit te wekken of om het verhaal een bepaalde ‘couleur locale’ te geven) maar niet als een doel op zichzelf. Vandaar dat hij dan weinig belang gehecht zou hebben aan de linguïstische accuraatheid.

Uitbreiding van ons onderzoek (in Levensleer) van louter fonologische aspecten naar ook morfologische en lexicale elementen wijst niet eenduidig in de richting van één dezer drie mogelijkheden.

Enerzijds treffen we heel authentieke Gentse woord(vorm)en aan als binnendiensterigge (zie het Gents Woordenboek van L. Lievevrouw-Coopman (verderop LVC), p. 186 = ‘vrouw die voorlopig in een huis blijft waar een meid ontbreekt’), kuiels (= problemen, miserie), peisteren (LVC p. 1057: ‘vertoeven’), blindpotte (LVC p. 201: ‘in den blinde handelen’, soms concreter, in het geheim een relatie hebben), onderhouwerigge (LVC p. 971: ‘vrouwspersoon die zich laat onderhouden’). Ook heel authentieke dialectconstructies als vuurs van de reste (= overigens), vergete VAN aan Euzeke te zegge, ze luup hule doagen te kloagen, enz. lijken Buysse (of Viginie Loveling?) zo uit de pen gevloeid.

Anderzijds worden we in de ‘Gentse’ dialogen geregeld met boekentaal geconfronteerd: woord(vorm)en als verliend (➛ gegeven), z'es overal gegeerd (➛ gewild), familie (➛ famielde), de moate neemt (➛ pakt), ienige (➛ ienigte, zie LVC p. 358), z'es begonne (➛ begost), hij 'n wilde mij niet (➛ wildege) zijn absoluut ongents. Hetzelfde geldt van constructies als ‘veur da'k het vergete’ (➛ ier da'...), ‘wa'da we wij...’ (➛ me), ‘zu wel als ik’ (➛ of(t)ekik), enz.

Eén ding is zeker: tegenover die onzekerheid en/of nonchalance in de weergave van het Vlaamse Gents staat een ogenschijnlijke trefzekerheid en acribie waarmee het Gentse Frans (uit de kleine burgerij) is weergegeven en waarvan Virginie Loveling later (cf. supra) zou getuigen dat geen enkele van die ‘Franse’ uitdrukkingen uitgevonden was.

Graag sluit ik deze bijdrage af met een kleine bloemlezing uit die Frans-Gentse of Gents-Franse uitdrukkingen, die gewoon letterlijke vertalingen zijn uit het Gentse dialect:

-	On ne saura pas de chemin avec ça (cf. geen weg weten met)

[p. 16]

-	Ca veut justement réussir maintenant (cf. da' moe' neu juuste wel (ge)lukken)
-	J'ai tout les jours du temps trop court (cf. 'k heb alle dagen tijd te kort).
-	Entrez mais! (cf. Kom maar binnen).
-	Nous mettions nos fèves tremper dessus (cf. er z'n boontjes op te weken leggen).
-	Vous me mettez joliment dans les nids (cf. ge steekt mij schoon in de nesten = in de problemen).
-	Nous sommes sans (cf. we zitten zonder = we hebben er geen).
-	Il veut tenir le fou avec moi (cf. de zot houden met iemand).

Een pareltje is ook de slotzin van mevrouw Verpoest: ‘Ze zulle loater genoeg aan ulder uugskes wrijve, moar da'ze, eh bien, qu'ils’. Ook al zijn zulke zinnen ooit wellicht levensecht opgetekend, ze creëren een speciaal (tragi-)komisch effect dat de hedendaagse lezer op een amusante wijze aan het boek bindt en van de literaire samenwerking tussen Cyriel Buysse en tante Virginie ongetwijfeld een vermakelijke onderneming gemaakt heeft.

Bibliografie

J. Bouchery (1907): De tongval der stad Gent. Gent, A. Siffer.

L. Lievevrouw-Coopman (1950-54): Gents Woordenboek. Gent, K.V. Academie.

W. Pée (1973): Cyriel Buysse en het Westvlaams. In: Taal en Tongval XXV, p. 24-32.

A. Van Elslander - A.M. Musschoot (1975): Verzameld Werk Cyriel Buysse. Deel 3.