Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap 8

[p. 89]

Familiedrama
door Cyriel Buysse

Inleiding

In 1905 werd te Haarlem, door de Erven F. Bohn, het toneelstuk Se non è vero⁽¹⁾ uitgegeven. Het stuk werd geschreven door de Nederlandse auteur Jhr. A.W.G. van Riemsdijk en door Cyriel Buysse. De samenwerking van deze twee auteurs lokte, gezien het eindresultaat, heel wat reacties uit. Velen weigerden te geloven dat Buysse, die enkele jaren voordien nog o.a. Het gezin Van Paemel schreef, zijn medewerking verleend had aan een dergelijk oversentimenteel toneelstuk. Toch is Buysses inbreng in Se non è vero veel groter dan algemeen aangenomen werd. In haar inleiding tot het zesde deel van het Verzameld Werk wijst A.M. Musschoot er namelijk op, dat er zich in het A.M.V.C. een geheel voltooid handschrift bevindt, getiteld Familiedrama. Tooneelspel in drie bedrijven. In dit stuk, dat nooit opgevoerd of uitgegeven werd, kunnen we Buysses hand heel duidelijk herkennen. Doordat het gegeven en voor een groot deel ook de uitwerking van Familiedrama belangrijke gelijkenissen vertonen met Se non è vero, kunnen we met quasi zekerheid zeggen dat Buysses stuk aan de basis van dit larmoyante drama lag. Op die manier kan er dan ook sprake zijn van een samenwerking tussen de beide schrijvers: Cyriel Buysse zorgde voor een uitgewerkt gegeven, dat Van Riemsdijk dan op zijn manier veranderd en gedramatiseerd heeft.

In Buysses Familiedrama maken we kennis met het gezin van de vermaarde kunstschilder Henri Reyer. Deze haalt zijn talentvolle onwettige zoon Jacques bij hem thuis, zonder daarbij rekening te houden met eventuele gevolgen. Hij wordt dan ook na een tijdje

(1) Se non è vero werd opgenomen in het zesde deel van het Verzameld Werk, p. 1065-1154.

[p. 90]

voor de onmogelijke situatie gesteld dat zijn dochter Irène hopeloos verliefd wordt op de knappe jongen. Het verzoek van Jacques om met de mooie Irène te trouwen, wordt op krachtige wijze afgewezen. Op het einde van het stuk sterft Irène, ten prooi aan hopeloze liefdessmart.

De inhoud van Se non è vero is een bewerking van Buysses Familiedrama. Van Riemsdijk dramatiseert het gegeven echter nog wat meer doordat hij ook de innerlijke gekweldheid van de kunstenaar zelf uitgebreid in het licht stelt. Het stuk eindigt dan met de dood van de dochter en de krankzinnigheid van de vader.

Van Riemsdijk aarzelde zelfs niet om bepaalde passages uit Familiedrama bijna letterlijk over te nemen. Ter illustratie volgt hier de weigering van Reyer (in Se non è vero Castro genaamd) om zijn dochter met Jacques te laten trouwen:

[...] iedere vader heeft het recht de hand zijner dochter te weigeren, zonder eenige verdere uitlegging van zijn besluit. [...] Je zegt dat ik goed voor je ben geweest. Ik hoop het. Het was ten minste mijn bedoeling. [...] Ik heb steeds heel héél veel van je gehouden ... [...] (Reyer in Familiedrama)
Iedere vader heeft 't recht de hand van z'n dochter te weigeren zonder eenige uitlegging van z'n besluit [...] Je zegt, dat ik ... goed voor ... je ... ben geweest ... ik hoop 't ... ik ... ik ... heb altijd veel ... heel ... veel ... van ... je gehouden Jacques ... [...] (Castro in Se non è vero)

Hoewel het originele handschrift van Buysse niet gedateerd is, kunnen we Familiedrama toch vrij goed in zijn oeuvre situeren. We beschikken namelijk i.v.m. het stuk over enkele belangrijke data. Ten eerste bevinden er zich in het A.M.V.C. twee notitieboekjes van Buysse met ideeën voor Familiedrama, resp. uit 1902 en 1904. In het boekje uit 1902 staat een ruw schema van een drama in drie bedrijven, oorspronkelijk nog Boetedoening getiteld. Deze titel werd geschrapt en vervangen door Familiedrama. In het notitieboekje uit 1904 vinden we de volgende tekst (geschreven in potlood):

[p. 91]

Eind Familiedrama
De vogels kweelen
de harpen spelen.

Een derde bekende datum is de publikatie van Se non è vero in 1905. Aangezien een idee voor het einde van Familiedrama neergeschreven werd op een van de eerste bladzijden van een notitieboekje uit 1904 en aangezien we mogen aannemen dat Van Riemsdijk zich voor zijn stuk inspireerde op het werk van Buysse, kunnen we met vrij grote zekerheid stellen, dat Buysse zijn toneelstuk eind 1903, begin 1904 geschreven heeft.

De tekst van Familiedrama, die hierna volgt, gaat terug op het originele handschrift van Cyriel Buysse, dat bewaard wordt in het A.M.V.C. te Antwerpen (B 995 H 36513 ^1-6). De tekst werd in zes cahiers opgetekend, genummerd van I tot VI. De eerste vier cahiers komen van L.J.C. BOUCHER. - Boek- en Papierhandel. - Telefoonnummer 2306. - Papestraat 11. - Den Haag. De laatste twee cahiers zijn schoolschriften met vermelding:

Année scolaire 189. - 189.
Classe:   Division:
CAHIER
de
Appartenant
à
HEURES DES COURS
en met achteraan een table de multiplication.

De titel Familiedrama en het volgnummer van het cahier zijn op de kaft van elk schrift aangebracht. Alle pagina's in het handschrift werden door Buysse zelf genummerd: in cahier I t.e.m. IV gebruikte hij daarvoor een purperen potlood, in cahier V en VI een zwart potlood. De nummering loopt door over de verschillende cahiers. De verdeling van de tekst is als volgt: cahier I (1 t.e.m. 16), cahier II (17 t.e.m. 34), cahier III (35 t.e.m. 52), cahier IV (53 t.e.m. 70), cahier V (71 t.e.m. 128), cahier VI (129 t.e.m. 164). Cahier I t.e.m. IV zijn dunne gelijnde schriften, cahier V en VI zijn dikke schriften zonder lijntjes. Cahier VI werd maar voor de helft volgeschreven.

[p. 92]

Cyriel Buysse schreef zijn tekst enkel op de rechterbladzijden. De linkerbladzijden hield hij vrij voor verbeteringen en voor eventuele inlassingen in de oorspronkelijke tekst. De tekst⁽²⁾ werd voor de hier volgende publikatie volledig gecollationeerd met het handschrift en is diplomatisch afgedrukt. De nummering van de bladzijden wordt tussen rechte haken [] overgenomen. De correcties, aanvullingen, doorhalingen, enz. zijn weergegeven in de voetnoten. De tekst werd geschreven met zwarte inkt. De verbeteringen gebeurden overwegend eerst in potlood (niet in Buysses handschrift!), werden later uitgegomd en door Buysse met een lichtere zwarte inktsoort herschreven. Sommige verbeteringen gebeurden direct tijdens het schrijven: er zijn geen sporen van potlood en de inkt is dezelfde als in het hele handschrift. Op pagina 65, 82 en 91 staan 4 duidelijke tekstmarkeringen in blauw potlood. De gemarkeerde passages worden in de tekst aangeduid met een dubbele schuine streep: / /. Wat de precieze bedoeling van deze aanduidingen was, heb ik niet kunnen achterhalen. Ook is er in Buysses handschrift één verbetering in blauw potlood te vinden: op bladzijde 84 schrapte Buysse de letter ‘h’ in het woord ‘herkend’. Vóór de eigenlijke weergave van het handschrift volgt eerst nog een beperkte commentaar over de titelpagina van Familiedrama en over Buysses eerste schema Boetedoening.

(2) Na de tekst van Familiedrama volgt hier nog de tekst van Buysses schema uit 1902, Boetedoening.

Titelpagina

De rolverdeling staat op de binnenkant van de kaft van het eerste cahier. De rechterbovenhoek is uit deze kaft gesneden. Opmerkelijk is dat er naast verschillende ‘personen’ een naam in potlood toegevoegd werd. Deze namen werden niet door Buysse zelf toegevoegd. Het betreft hier allemaal namen van toen bekende Nederlandse acteurs en actrices. De meeste namen kunnen we zelfs in hetzelfde gezelschap terugvinden, namelijk de groep rond Louis Bouwmeester⁽³⁾ (1842-1925). Het is trouwens deze Bouwmeester die hier

(3) S. Koster, De Bouwmeesters. Kroniek van een theaterfamilie, Van Gorcum & Comp. B.V., Assen, 1973.

[p. 93]

voorgesteld wordt om de hoofdrol voor zijn rekening te nemen. Het valt op dat alleen de belangrijkste rollen ingevuld werden:

Henri Reyer	-	L. Bouwmeester
mevrouw Reyer	-	Beukers (?)
Irène	-	Erfmann Sasbach
Elvire	-	Chr. Staes
Jacques	-	Erfmann
Rabaud	-	Brouwer
Dr. Colombier	-	L. de Vries
Tante Cato	-	Carelsen

De enige naam die nergens terug te vinden is, is Beukers. Het is ook niet helemaal zeker of er in het handschrift wel degelijk Beukers staat. Vóór deze naam werden de letters ‘Ca’ geschrapt. Roland Palma, de auteur die op de titelpagina vermeld staat, is een pseudoniem van Cyriel Buysse.

Boetedoening

Buysse heeft een groot deel van de ideeën uit het schema van 1902 overgenomen in zijn definitieve versie van Familiedrama: een jongeman, de onwettige zoon van de professor/Reyer, komt de hand van zijn oudste dochter vragen. De aanvraag wordt geweigerd en pas later vernemen we waarom. In plaats van samen met haar te vluchten, gaat Baekelaer/Jacques op reis en bij zijn terugkeer sterft zij. Ook wordt er in het schema reeds een dokter als vriend van de familie vermeld.

Treffend is ook dat Buysse verschillende tekenende woorden uit zijn schema overneemt in Familiedrama. Woorden zoals ‘superieur mensch’, ‘bloedschande’, ‘'t begrip der wereld’ en ‘erfelijke smet’ zijn in de beide versies terug te vinden.

Toch kunnen we ook enkele verschilpunten aanduiden. Reyer (de naam komt in het schema nog niet voor) is in 1902 nog een professor die zich blijkbaar met literatuur bezighoudt, want hij heeft Baekelaer gesteund bij de publikatie van een nieuw boek. Baekelaer

[p. 94]

heet in Familiedrama Jacques Daal en is geen schrijver, maar wel, net als Reyer, kunstschilder. Reyer steunt Jacques dan ook niet op het gebied van de literatuur, maar hij heeft ervoor geijverd om Jacques tot ‘directeur der teeken-academie’ te benoemen.

Het vooropgestelde einde in het notitieboekje uit 1904 heeft Buysse ook opgenomen in zijn toneelstuk. Het handschrift vermeldt op pagina 161 ‘[...]... en de lentevogels kweelen ... en de zachte harpen spelen ...[...]’.

Jo Boghaert