Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap 7

[p. 201]

De biezenstekker / Driekoningenavond
Cyriel Buysse
door Jan van Durme

Toen ik voor het eerst de schandaalnovelle De biezenstekker las, viel mij meteen het filmisch karakter op. Daarmee liep Buysse ver voor op zijn tijd: Chaplin, Mickey Mouse, Orson Welles zouden pas later scoren. Amerika, bakermat van de film, had op Buysse echter geen enkele reflectie in die zin nagelaten. Vandaag zou hij misschien een gevierd scenarist zijn, een autodidact. Trouwens, schrijver worden kun je nergens leren. Er bestaan immers geen scholen die deze vruchten afwerpen. Mocht dit wel het geval zijn, dan zou de haat leerling-leraar op deze kunstinstituten het scherpst zijn. Schrijven, denk ik, doe je uit eigenzinnigheid. Dat bewees ook de jonge Buysse. Wat ik naast deze goede eigenschap in hem verder nog bewonder, is de uitgesproken zin voor het avontuur. Toen stak je niet zomaar eens de oceaan over als straf voor een ‘onmogelijke’ liefde. Broze jongeren overleefden dit niet.

Allicht is juist de zin naar avontuur de voedingsbodem geweest voor het voorstellingsvermogen van Cyriel. Dit is precies wat een scenarist als werktuig het meest nodig heeft, dat abstract vermogen om verschillende situaties en locaties exact in mekaar te passen. Natuurlijk vinden de meesten onder ons dit evident, maar wat kunnen wij ons bvb. nog voorstellen van de periode voor W.O. 2? Als we bovendien de nauwkeurigheid van zijn detailopnames bekijken, zouden we grif moeten toegeven dat Cyriel Buysse inderdaad één van onze grootste schrijvers is geweest. Maar één die doodgeverfd is. Marguerite Duras verklaart ergens dat er geen avant-garde-kunstenaars bestaan, alleen maar nakomers. Allicht kent het Vlaamse lezerspubliek beter de schrijvers van na Buysse en zij die ideologisch bijdroegen tot het sociaal klimaat. Deze bedenkingen verklaren veel van mijn bewondering voor Buysse, kunst hoef je niet te splijten als arduin want dat stinkt!

[p. 202]

Tijdens de repetities en de reeks voorstellingen viel mij een andere waarde op in Buysses werk, nl. de historische. Naast of los van de artistieke prestatie, werden de taal en de herinneringen aan het leven op het Vlaamse land bejubeld. Vanuit de schaduw van het publiek hoorde ik bij elke vertoning opnieuw een hartelijk gefluister als de spelers het hadden over de koantjesseisse, schoaverdijnen en roggesmeiterhammen. Vlamingen zijn daarin niets veranderd, zij houden van hun land, hun gewoontes, hebbelijkheden en keuken. En de zaal werd nostalgisch stil bij de tekstloze scènes waarin ik de acteurs de dagelijkse zaken liet doen. Dit vreemd gevoel had mij nooit eerder bij een produktie overvallen. Buysse liet een indrukwekkende aanwezigheid gelden. De meester-verteller had ons aan hem gekluisterd.

Toen ik de regie aanvaardde voor deze produktie, ben ik op zoek gegaan naar de meest tastbare verschillen tussen de overblijfsels van Buysses Vlaanderen en mijn eigen omgeving. Dat was geen al te moeilijke opgave aangezien we een gemeenschappelijk geografisch verleden hebben. Na enig speurwerk te Nevele, trof ik de meest frappante verschillen aan in mijn eigen familie. Eigenlijk is er weinig veranderd, alleen zijn vele traditionele gewoontes op de achtergrond geraakt of verdoezeld door een ‘moderne’ manier van leven. En waar deze produktie voor mij een artistiek hoogtepunt betekende, werd dit door velen als een aangenaam alternatief gezien voor de vaak goedkope tv-produkties. Ik begreep dat het werk van Cyriel Buysse tastbaar echt moest worden, equivalent aan de taal en de gewoontes. Ik wist dat bij de dood van Julken tranen zouden rollen... Maar deze tranen, deze echtheid betekende voor mij geen gelijkschakeling aan patronagetoneel. Integendeel, de graad van echtheid bepaal je zelf en staat ver af van een geïrriteerde imitatie. Tijdens de repetities liet ik de spelers oefenen met echte materialen, leerde ik hen het belang kennen van de ‘stoof’ in het huishouden, wees ik hen herhaaldelijk op het zinloze van het ‘nabootsen’. Roepen moest komen vanuit onmacht en was niet gelijk aan luid praten. Kwetteren en tateren werd in hoogtes en laagtes en in verschillende tempi opgebouwd. En bovenal liet ik hen meespelen in een onzichtbare kompetitie: enkel de sterkste zou gehoord en gezien worden. De meeste spelers vergaten algauw de vaste imitaties die eigen zijn aan het amateurtoneelspelen en bouwden mee aan de situaties.

[p. 203]

Elkeen koos zijn eigen stoel op de scène, had zijn eigen manier van bewegen. Ze waren zichzelf geworden en voelden zich goed. Zo ontstond een echtheid die voor de spelers en het publiek aanvaardbaar was en voor mij een basis betekende voor de improvisatie. Want zoals Buysse het me had ingefluisterd: ‘Als de artiest niets aan de werkelijkheid toevoegde zou hij geen artiest zijn.’

Het natuurlijke acteren in een tastbaar decor met een echt rietendak erop betekende slechts een positie om vandaaruit op zoek te gaan naar de schrijver. Af en toe was die zeer dichtbij gekomen. Maar ik kon het met niemand delen. Ik zocht naar een uitdrukkingsvermogen om ieder voor zich te laten bepalen waar realiteit en verbeelding elkaar raakten.

Door het abstracte boven het fysieke te stellen (het isolement van vrouw Cloet, en niet de persoon, stond centraal), kon ik licht (kleur) en muziek loshaken van het verwachte patroon. Deze invullingen vormden in een eerste fase een ontwenning van de zorgvuldig opgebouwde (schijn-)realiteit.

In een tweede fase benaderde ik Buysse vanuit zijn natuurlijke drang om alles licht-speels en ironiserend voor te stellen. Meteen had ik het bewijs dat ons Vlaams naturalisme apriori niet gebukt moet gaan onder schuld- en boetegevoelens. Het wordt tijd dat we ons verlossen van dit door de Kerk opgelegde beeld. Ergens had ik op verzet gerekend tegen deze visie en dat bleek ook in de beginfase van de repetities. Spelers en medewerkers hadden het moeilijk met deze nieuwe kijk. Maar opnieuw wees ik de spelers op de vastgeroeste imitaties en vertekende beelden zoals ze vaak te zien zijn binnen dit genre. Naarmate de repetities aan geloofwaardigheid wonnen, verdween het verzet tegen deze visie.

Bevestiging vond ik tevens ook in de persoon van de pastoor. Buysse speelt hier fijnzinnig met het ‘geweten’ zoals dat door de Kerk was gewenst. In analogie met de auteur plaatste ik de pastoor als levensecht standbeeld op de scène, een lang kleed omgeslagen. Daarachter en verborgen voor het publiek zit vrouw Cloet aan dit kleed te naaien. Na enige sekonden wordt de situatie duidelijk. Voor wie thuis is in de theaterliteratuur, valt meteen de gelijkenis op met ‘de stenen gast’ uit het Don Juanverhaal. De stenen gast (het standbeeld) stelt het geweten voor. Hier, in mijn interpretatie, het gewe-

[p. 204]

ten zoals de Kerk het wou: onderdrukkend, dreigend. Om aan dit cliché te ontsnappen, hing ik het kruis aan de muur opvallend schuin. De pastoor (het geweten) komt de situatie rechttrekken (het kruis). Op het einde van de scène lijkt ‘het geweten’ alleen maar oog te hebben voor wat op de stoof staat te pruttelen. Op die manier zette ik de ernst van de preek op de helling en ontkrachtte ik de mythische angst voor de pastoor.

In een derde fase experimenteerde ik ruim met ‘vorm’. Regelmatig onderbrak ik de echtheid, en bracht ik het beeld terug tot een compositie van een propaganda-affiche uit Buysses jonge jaren. Hiermee tekende ik de referentie naar de sociale bewogenheid van de auteur. Immers, hij wijst dikwijls de rijken aan als schuldigen voor de situatie van vrouw Cloet. Met een knipoog naar Bertold Brecht (in wiens werk ik overeenkomsten ontdekte met Buysses oeuvre) doorprikte ik vaak de toneelrealiteit: bvb. door Julken bewust naar het publiek te laten staren, door koningen verkleed in clowns door de zaal te jagen, etc...

Toen ik na de produktie voor het aperitief bij Maddy Buysse werd uitgenodigd, toonde ze enkele herinneringen aan Cyriel. Bij het bekijken van de foto's, de tekeningen en de schetsen door zijn vrienden gemaakt, het prachtige beeld vanop de Molenberg, voelde ik de dynamiek van Cyriel Buysse.

Het werk van deze schrijver komt de jongste jaren steeds vaker aan bod op tv, in de bioscopen, in theater... Toch heb ik nog steeds de indruk dat slechts weinigen Buysse durven te interpreteren. Vaak volgen ze slaafs de vale, bruine denkbeelden die door goed-weet-wie werden vastgekleefd op het naturalisme. En de vrolijke speelsheid van ons prachtig ellendevolk wordt vergeten. Onder De Biezenstekker schuilt een enorme stuwkracht die bruisend naar een gat in de oppervlakte zoekt. Het is Cyriel Buysse die kunstzinnig uiting geeft aan zijn sociaal engagement, maar dit in een uiterst beheerste stijl: elegant, charmerend, soms katachtig sluw, ironiserend.

Maddy Buysse herinnerde zich de anekdote die haar man (Cyriels zoon) van zijn vader had gehoord. Toen Cyriel al werkzaam was in de fabriek, bleef zijn vader dikwijls dagen-, soms weken- of maandenlang zwijgzaam tegen zijn moeder. Er heerste dan een soort van

[p. 205]

bestand. Er werd enkel gecommuniceerd via kleine briefjes die hij op de stoel of tafel achterliet. Vreemd toch?

Cyriel schrijft in een brief: ‘Ik zie de werkelijkheid voor mij, en op de werkelijkheid, die als beeld in mijn hoofd zit, ga ik bouwen. Maar er komt zoveel bij en er gaat zoveel af.’ Maar het gedeelte van de verbeelding blijft in Cyriel Buysses oeuvre zeer groot. Ik had hem graag als vriend gehad.