Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap 4

[p. 127]

De politieke romans van Virginie Loveling: antikatholiek?
door Bert Vanheste

Met grote belangstelling en waardering las ik in Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap III, de bijdrage van Daniël Vanacker over Virginie Loveling en de schoolstrijd. Mijn leesplezier werd nog vergroot door de ontdekking dat de auteur mij beschouwt als een - bestrijdenswaardige - Loveling-kenner. Mijn enige bijdrage aan de Loveling-studie bestaat uit enkele populariserende pagina's in deel 8 van de Culturele geschiedenis van Vlaanderen. Daarin heb ik, in overeenstemming met mijn opdracht, de inzichten en meningen van een handvol kenners geconfronteerd met elkaar en met mijn eigen leeservaring. De doelstelling die mij voor ogen stond (en die expliciet vermeld werd in de slotregels) was beperkt tot het prikkelen van de belangstelling van anderen, voornamelijk vrouwen, voor het werk van deze schrijfster.

Vanzelfsprekend kan de hierboven omschreven doelstelling geen vrijbrief zijn voor het begaan van een ‘anachronistische denkfout’. Ik zal derhalve het boetekleed moeten aantrekken, tenzij ik kan aantonen dat Vanacker mij ten onrechte zo'n denkfout in de schoenen schuift. De herinneringen aan mijn kinderjaren, doorgebracht langs de weg die leidde naar de Veurnse boeteprocessie, maken de verlokking van het kleed bijna onweerstaanbaar.

Toch blijkt mijn verknochtheid aan de wetenschap uiteindelijk het zwaarst te wegen. Vanacker (probeer ik aan te tonen) vergist zich en zijn vergissing komt vaker voor en daarom is het van meer dan persoonlijk belang daar op in te gaan. Ik heb al enige malen kunnen vaststellen (ook op grond van mijn eigen pennevruchten) dat zelfs een zorgvuldige onderzoeker bloot staat aan de verleiding om zijn bevindingen extra glans te geven door ze in een inleiding of besluit af te zetten tegen het valse geflonker van dwaallichten. Op zichzelf is dat niet laakbaar, het kan zelfs nuttig

[p. 128]

zijn, mits de onderzoeker vermijdt spoken te zien, zich ervoor hoedt zijn voorgangers allerlei uitspraken en opvattingen toe te dichten.

Voor mij staat het vast dat Vanacker zo'n zorgvuldige wetenschapsbeoefenaar is. Zijn argumenten zijn solide, zijn conclusies goed onderbouwd. Mijns inziens beweert hij - op één punt na - precies hetzelfde als wat ikzelf, met aanzienlijk minder bewijskracht, heb geschreven. Niettemin doet hij mij de onverdiende eer aan zijn hele artikel te presenteren als weerlegging van mijn stelling dat V. Loveling niet het katholieke geloof of de katholieken als dusdanig viseerde (zelf gebruikte ik het werkwoord aanvallen), maar enkel ‘de politieke en zedelijke onderdrukking uitgeoefend door de intolerante nieuwe lichting jonge geestelijken’. Welnu, het in mijn stelling vervatte onderscheid tussen het katholieke geloof en de katholieke actie is een anachronisme.

Om misverstanden te vermijden: mijn uitspraken verwezen uitsluitend naar In onze Vlaamsche gewesten en Sophie. Tevens blijkt uit mijn artikel dat ik mij ervan bewust was dat V. Loveling zich in die romans achter de vrijzinnigen opstelde; daarnaast beschreef zij met sympathie een oudere priester en een katholieke onderwijzer. Mij op dat tekstinzicht beroepend, verzette ik mij - en dat blijf ik, met sterkere argumenten, doen na lectuur van Vanacker - tegen Lissens' karakterisering van Sophie als ‘agressief antikatholiek’ en als het product van een periode waarin de schrijfster nog niet haar latere rijpheid en haar later evenwicht had bereikt. Uit mijn bijdrage blijkt dat ik de mening was toegedaan dat V.L. haar agressie richtte op het heersende katholicisme en niet ten strijde trok tegen de geloofswaarheden, laat staan tegen de geloofsovertuiging van tolerante katholieken. Hiermee is niets gezegd over haar persoonlijke opvattingen die zij buiten haar romans kenbaar maakte en uiteraard nog minder over het waarheidskarakter dat zij aan het katholieke geloof toekende.

Vanacker stelt dus dat ik ten onrechte, op grond van mijn kennis van de eigen tijd, een scheiding aanbreng in de 19e eeuw tussen het katholieke geloof en de katholieke praktijk. In een raadselachtige zin lijkt hij te vinden dat ik op grond van mijn kennis van de huidige kerk (welke? die van mijn jeugd in Vlaanderen, die ik als minstens even onderdrukkend en intolerant heb

[p. 129]

ervaren als Loveling dat deed?), die zich zou distantiëren van de 19e-eeuwse onverdraagzaamheid, de conclusie trek dat er een onderscheid dient te worden gemaakt tussen de echte kerk en een intolerante verschijningsvorm ervan omstreeks 1880. Daar stelt hij tegenover dat er in 1880 geen andere katholieke kerk was dan die van 1880. Daar ben ik het mee eens, ook als dat betekent dat er binnen het katholieke kamp in die periode geen oppositie van enige betekenis bestond. Daar gaat het echter niet om. Als Vanacker zegt dat de twee geëngageerde romans van Virginie Loveling hem niet alleen antiklerikaal lijken, maar ook antikatholiek en hij verstaat onder die laatste term: gericht tegen de katholieke kerk, dan geef ik hem volmondig gelijk. Echter: in het normale spraakgebruik noemt men dat antiklerikalisme. Antikatholicisme stoot door naar de, niet aan een periode gebonden, geloofspunten. (Zoals anticommunisme veel verder gaat dan kritiek op de Russische partij). Welnu, V. Loveling bestrijdt die leerstellingen niet in haar boeken en zelfs niet (heb ik uit Vanacker begrepen) in haar journalistieke werk. De argumentatie voor deze stelling ligt op elke bladzijde van Vanackers artikel voor het oprapen. Er was omstreeks 1880 geen andere kerk, maar men - niet in de laatste plaats V.L. zelf - had wel degelijk weet van een andere, niet ultramontaanse, katholieke kerk, namelijk de vrijzinnig-katholieke waarin Virginie zelf grootgebracht was. Na 1848 was dit liberaal-katholicisme historisch achterhaald, hetgeen niet betekent dat het uit de hoofden gebannen was. Onmiskenbaar herinnerde V.L. zich die periode, sterker: zij idealiseerde die. En was het hoofdpersonage in de Franstalige tegenhanger van In onze Vlaamsche gewesten, Partie perdue van Goblet d'Alviella, niet zo'n oude katholiek, voorstander van de oude principes tegen de nieuwe Roomse richting? De onderwijzer die V.L. in het dorp M. (Meigem?) gekend moet hebben was al evenzeer zo'n katholiek. Vanacker noemt zelf de priester Angelman uit Sophie een dissident (een woord met een anachronistisch geurtje?) die Sophie uitlegt dat de kerk haar ware opdracht niet vervult.

Vanacker laat zien dat Virginie Loveling na haar confrontatie met de heersende kerk, uiteindelijk zelf niet kiest voor de vroegere, de vrijzinnig-katholieke, maar - na een overgangsfase die min of meer vrijzinnig-protestants was - voor een vrijzinnig-reli-

[p. 130]

gieuze, niet-kerkelijke levensbeschouwing, waarvan het religieuze element later ter discussie werd gesteld. Dit neemt niet weg dat zij de vrijzinnig-katholieke kerk en haar gelovigen niet bestrijdt. Zelfs buiten haar literaire werk, als zij in La Flandre libérale op haar felst is, hekelt zij - volgens Vanacker - slechts ‘het puur formalistisch geloof (...), de financiële praktijken van de kerk, de Mariaverering, de bekering van vrijzinnigen op hun sterfbed’. Fundamentele kritiek op leerstellingen, dogma's, tref ik niet aan in haar boeken en evenmin in het artikel van Vanacker.

Zou het kunnen dat Vanackers vermeende ontdekking van een anachronisme in mijn zienswijze, berust op een anachronistische denkfout? Hij zou niet de eerste zijn die (ervan uitgaand dat ik - aangezien ik werkzaam ben aan een katholieke universiteit - katholiek ben) mij ervan verdenkt een auteur postuum voor het katholieke karretje te willen spannen. Een dergelijk verwachtingspatroon is gebaseerd op een, althans voor wat Nijmegen en mezelf betreft, op zijn minst sinds ongeveer 1970, wel erg achterhaald werkelijkheidsbeeld.

Wat er ook van zij, mede op grond van het door Vanacker aangedragen bewijsmateriaal, dringt zich de conclusie op dat de twee politieke romans van Virginie Loveling wel antiklerikaal zijn, niet antikatholiek en al helemaal niet antireligieus.