Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap 4

[p. 115]

Kanttekeningen

[p. 117]

Buysses ‘recht van de sterkste’ en de realiteit
door A. Kooyman

Inleiding

In de Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap III doet Johan Taeldeman verslag van een onderzoek naar de bewoners van de Zeistraat anno 1870-1880 en vergelijkt deze gegevens met Buysses roman Het recht van de sterkste die in de Zeistraat speelt. Hetzelfde heb ik in de loop van de jaren tussen 1984 en 1988 gedaan, maar dan voor de jaren 1880-1890. Ik meen dat door vergelijking van zijn resultaten en die van mijn onderzoek gesteld kan worden dat Buysses Recht van de sterkste eerder tegen de achtergrond van de jaren 80 van de vorige eeuw gezien moet worden dan in de jaren 70 en dat - ondanks het feit dat Buysse in een interview met E. d'Oliveira de rol van de verbeelding in zijn werk benadrukt - men tot een vrij nauwgezet beeld van de Zeistraat in zijn eerste roman moet besluiten en moet concluderen dat - ondanks het feit dat niet exact achterhaald kan worden wat verbeelding en wat werkelijkheid in het boek is - de hoeveelheid werkelijkheid in het boek vermoedelijk groter is dan men van een roman zou verwachten.

Beroepsprofiel

Johan Taeldeman komt in zijn onderzoek tot de telling van 278 bewoners in 43 huizen (of huisjes). Hij spreekt zijn verwondering uit over de overbevolktheid van de straat. Een decade later zijn er echter 382 bewoners in 43 huizen (Let wel: hierbij tel ik ieder die korte of lange tijd in een huis gewoond heeft mee. Er hebben 382 mensen in de loop van tien jaar in de huizen gewoond, maar niet allen tegelijk). Het beeld dat Taeldeman schetst, blijft voor de periode 1880-1890 gelijk: het is inderdaad zo dat vaak niet duidelijk is waarom mensen van verschillende families samen-

[p. 118]

wonen. Vermoedelijk trachtte men op deze manier de woonkosten te drukken. Het is een teken dat de bewoners niet rijk waren. Het is vaak zo dat mensen samenleven die niet in gezinsverband aan elkaar verwant zijn.

Als men echter de beroepsbevolking onder ogen neemt, ziet men interessante verschuivingen. Johan Taeldeman geeft deze staat van de mannelijke beroepsbevolking:

wever	11
landarbeider	9
dagloner	4
kramer	3
zwingelaar	3
landbouwer	3
poeldenier	2
werkman	2
huisverver	1
kopervlechter	1
ovenmaker	1
slachter	1
mulder	1
handelaar	1
aardewerker	1
metser	1
winkelier	1
olieslager	1
herbergier	1
staelmaker	1

Wat opvalt in deze staat is dat de grootste groep werkers in de straat wever is. Men zou kunnen concluderen dat de straat weliswaar niet rijk is, maar toch niet zo arm als door Buysse geschetst in zijn roman.

Johan Taeldeman vermeldt voor de periode 1870-1880 49 mannen met een beroep. In de tien jaar die daar op volgen verdubbelt de mannelijke beroepsbevolking: in die jaren worden 184 mannen vermeld, waarvan 57 zonder enige vermelding van beroep, 24 met als vermelding van beroep ‘Zonder’ en er blijven 100 mannen met een beroep over. Aangetekend moet worden dat degenen die oud genoeg zijn om een beroep te hebben ook werkelijk een beroep hebben en dat de mannelijke bevolking waarvan een beroep niet vermeld staat of vermeld staat ‘Zonder’ zonder uitzondering kinderen zijn. In 10 jaar blijkt de mannelijke beroepsbevolking te verdubbelen, maar ook doen zich aanmerkelijke ontwikkelingen voor, zoals te zien is aan de staat voor de jaren 1880-1890:

werkman	26
dagloner	18
aardewerker	11
landbouwer	8

[p. 119]

barbier	3
dienstknecht	3
schilder	3
winkelier	3
zwingelaar	3
mulder	2
rondleurder	2
timmerman	2
vlasbewerker	2
bakker	1
bakkerswerkman	1
klompmaker	1
koeier	1
koewachter	1
koopman in klodden	1
metser	1
molenaarsknecht	1
muldermeester	1
slachter	1
tabaksnijder	1
teelbinder	1
wever	1

Er blijkt in tien jaar een aanmerkelijke proletarisering van de bevolking plaatsgehad te hebben. Dit is geen straat meer van wevers, maar van werklieden, dagloners, aardewerkers. Het is veel aannemelijker dat Buysse deze straat uit de jaren tussen 1880 en 1890 uitbeeldt dan de relatief welvarende straat uit de jaren tussen 1870 en 1880. Deze stelling wordt ook ondersteund door de kranten uit de jaren 80 van de vorige eeuw: in het boek worden de Scheldewerken vermeld waar Reus Balduk en anderen aan zouden werken. Volgens de Vooruit van 22 juni 1885 zijn er die maand havenwerken begonnen. Deze datering zou er op kunnen wijzen dat er een min of meer werkelijk gebeuren aan de roman ten grondslag ligt dat zich afspeelde tussen 1884 en (zoals ik later zal proberen aan te duiden) 1890.

Bij de vrouwen zijn er 83 waarvoor een beroep vermeld staat. Bij 84 vrouwen staat er geen vermelding, bij 28 vrouwen staat vermeld ‘Zonder’. Het betreft hier wederom veelal jonge vrouwen. De verdeling van de beroepen is als volgt:

45	huishoudster
20	kantwerkster
7	werkvrouw
6	dienstmeid
2	kleermaakster
1	naaister
1	rentenierster (!)
1	tapster

[p. 120]

Met name het aantal kantwerksters is hier interessant: Buysse beschrijft kantwerken als een middel tot bijverdienen voor vrouwen en ook wat dit betreft moet geconcludeerd worden dat dit op realiteit berust.

Namen in het boek en namen in de registers

Er doet zich een opvallend feit voor als men het boek met de registers vergelijkt: men kan vele namen in het boek rechtstreeks terugleiden tot namen in de bevolkingsregisters. Johan Taeldeman merkt al op dat er twee herbergiersters in de Zeistraat wonen (Marie-Thérèse de Paepe en Maria Clemence de Vreese) en vraagt zich af of deze twee vrouwen voor het koppel Stoute Treze en Witte Manse model hebben gestaan. Naspeuringen in de registers tien jaar later leveren echter een aannemelijker koppel op dat model heeft gestaan voor Stoute Treze en Witte Manse, want inderdaad woonde er in die jaren een tapster met haar dochter samen. Ik doel hier op de boven al vermelde Marie-Thérèse de Paepe (geboren 10 december 1824) die samenwoont met haar dochter Maria Carolina de Witte (geboren 19 maart 1864) in het huis Zeistraat 7. Het is geen wilde veronderstelling om hierin inderdaad - zoals Johan Taeldeman oppert - een teken te zien dat Buysse zich liet inspireren door reële feiten en gegevens: van Marie-Thérèse de Vogelaere naar de bijnaam ‘Stoute Treze’ is maar één stap. Ook andere namen zijn terug te vinden, maar veelal niet eenduidig: zo zijn er twee individuen in de Zeistraat uit die tijd die als modellen voor Bradden Dhont kunnen gediend hebben, namelijk Petrus Dhont (geboren 15 juni 1845, van beroep werkman) en wederom Petrus Dhont (geboren 7 juni 1839, van beroep werkman). Zo zijn er twee individuen in de Zeistraat met de achternaam Snoeck, namelijk August Snoeck (geboren 20 maart 1859, van beroep aardewerker, woonachtig Zeistraat 20) en Theophilus Snoeck (geboren 29 oktober 1868, van beroep werkman, wonend Zeistraat 26). Als men de naburige Blasiusdrieschstraat hierin echter ook betrekt - en ik meen zoals ik zal beschrijven in het vervolg dat Buysse in wezen de twee straten heeft samengevoegd tot één - vindt men nog veel meer kandidaten. Klod de Vos zou eventueel kunnen teruggaan op Adolphe de Vos

[p. 121]

(geboren 29 augustus 1871, wonend Zeistraat 21). Klep Sandrie zou kunnen teruggaan op de werkelijk bestaan hebbende Theofiel Sandrie (geboren 22 maart 1868, van beroep koewachter).

Maria Beert en Reus Balduk

Het bovenstaande waren de resultaten van mijn naspeuringen in de archieven tot 1986. Ondanks dit alles had ik een lichte kater van deze resultaten, want ze leidden niet tot het spoor van Maria Beert en Reus Balduk. Mijn eigenlijke drijfveer achter dit onderzoek was om Reus Balduk en (haar vooral) Maria Beert op te sporen. Er is echter in de Zeistraat in die tijd geen vrouw te bekennen die aan het profiel van Maria Beert voldoet.

En toch is er reden om te kunnen stellen dat ook het grondgegeven van het verhaal op waarheid kan berusten. Op 17 januari 1890 sterft namelijk in de Blasiusdrieschstraat Maria de Paepe op tweeëntwintigjarige leeftijd. De Blasiusdrieschstraat is het verlengde van de Zeistraat: komt men Nevele binnen dan kan men rechtsaf de Zeistraat in, of linksaf de Blasiusdrieschstraat in. Zij heet Maria, zoals Maria Beert in het boek. Ook zij heeft twee kinderen, Remi Emile (geboren 12 juni 1886) en Maria Emma (geboren 27 november 1887). In het boek hebben de kinderen andere namen, de jongen zou Cies heten. De vader van Maria de Paepe heet in werkelijkheid Francies, wat ik mede een argument vind om de veronderstelling uit te spreken dat Maria de Paepe model heeft gestaan voor Maria Beert. Haar man is, zoals in het boek, werkman. Het gaat hier om Carolus Ludovicus Leopoldus Pauwels (geboren 3 februari 1863). Er zijn daarnaast ook verschillen. Zo krijgt Maria Beert in het boek een kind na haar huwelijk, Maria de Paepe echter krijgt voor haar huwelijk op 6 oktober 1886 al haar eerste kind. Het huwelijk van Maria en Reus in het boek heeft nogal wat voeten in de aarde (waar er rook is, is er vuur?).

Realiteit en fictie

Johan Taeldeman stelt in zijn genoemde artikel dat de realiteit van het gegeven in feite niet relevant is, omdat het met name om de literaire waarde van het werk gaat. Ik ben een andere

[p. 122]

mening toegedaan. Natuurlijk gaat het bij een roman om de literaire waarde van het werk, maar bij de roman van Buysse ligt dit gecompliceerder. Als Buysse wordt aangevallen op de inhoud van het boek, schrijft hij aan A. de Cock: ‘Ik heb dienaangaande het geweten klaar. Ik ben eenvoudigweg niet achteruitgeschrokken voor de waarheid.’ Buysses intentie met de roman was de realiteit te beschrijven. Dit is ook te zien aan het feit dat hij in zijn roman zonder omwegen werkelijke namen uit de Zeistraat uit die tijd gebruikt. Behalve om zijn literaire waarde moet het boek ook beschouwd worden in zijn kwaliteit als beschrijving van toestanden die heersten in een bepaald gebied van het Vlaamse platteland.

Het is de kracht van de roman dat deze bedoeld is om de werkelijkheid te beschrijven en daarbij meteen bij de lezer de vraag naar de realiteit oproept. Zo stelt Knuvelder in zijn Handboek Geschiedenis Nederlandse Letterkunde dat een socioloog zal moeten uitmaken of de beschreven toestanden aan een bestaand hebbende realiteit refereren. Ook een middelbare scholiere die ik het boek liet lezen vroeg zich meteen af of dit zich werkelijk afgespeeld had. Mijn eigen onderzoek heeft ook het doel gehad om te achterhalen of er na bijna een eeuw nog te achterhalen was of het wel mogelijk is geweest of er een dergelijke realiteit heeft bestaan. Buysses boek heeft wat dit betreft zijn doel niet voorbijgeschoten: het doet de lezer de realiteitsvraag stellen.

De werkelijke realiteit van het verhaalgegeven is niet te achterhalen: men kan niet verifiëren of mensen die in het boek handelingen verrichten en woorden uitspreken dit ook op een dergelijke wijze gedaan hebben. Het enige wat er de uitkomsten van het onderzoek ziende te zeggen is, is dat er zich ongetwijfeld een skelet van realiteit achter het verhaalgegeven bevindt.