Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap 4

[p. 67]

De levenskring
door Cyriel Buysse

Inleiding

Hierna worden de eerste twaalf hoofdstukken afgedrukt van Buysses onvoltooide roman De levenskring. De tekst werd al opgenomen als bijlage bij de ongepubliceerde licentieverhandeling van Ant. Schelstraete, Cyriel Buysse. Zijn Nevelse periode (1859-1896) (Rijksuniversiteit Gent, 1960).

Deze roman moet, op grond van het handschrift zelf maar voornamelijk te oordelen naar de vele onvolkomenheden op het gebied van taal, spelling en stijl, heel vroeg gedateerd worden, zeker vóór 1890.

Over het werk schreef Schelstraete in zijn verhandeling, p. 68-69, het volgende:

‘De Levenskring’ [...] is een autobiografische roman, waarvan slechts het eerste deel en een klein fragment van het tweede deel in handschrift zijn bewaard; evenals een volledig gedetailleerd ‘plan’ dat echter meer op een ‘korte inhoud’ dan op een werkelijk plan gelijkt. Vormelijk is dit handschrift, alhoewel reeds een netschrift, ver van afgewerkt. Het aantal taalfouten is enorm en bepaalde Franse woorden werden in potlood aangebracht waar de schrijver blijkbaar het juiste Nederlandse woord niet kon vinden. Daar het aantal fouten tegen de meest elementaire regels van de grammatika zo groot is, vermoeden wij dat de schrijver op dat ogenblik nog niets in druk had laten verschijnen, daar hij anders wel heel wat van die fouten had kunnen vermijden. Wat de inhoud betreft: het is de geschiedenis van een bedrogen minnaar die, verliefd op een herbergmeisje, plots tot de ontdekking komt dat zijn geliefde niet zeer standvastig is. Het geval is tamelijk melodramatisch behandeld, al komen er naast enkele bladzijden die getuigen van Buysse's natuurgevoel, ook enkele elementen in voor die reeds wijzen naar het naturalisme o.a. de figuur van de zwakzinnige broeder van de geliefde. Deze is wat men in het Frans

[p. 68]

‘un voyeur’ zou noemen, een figuur die voorzover wij weten in onze literatuur weinig of niet voorkomt.
Waarom Buysse dit handschrift niet verder heeft afgewerkt of omgewerkt en gepubliceerd, kunnen wij alleen raden. Misschien was de hele geschiedenis en het situeren der gebeurtenissen te doorzichtig-autobiografisch en schrikte hij ervoor terug zichzelf tezeer ten toon te stellen. Het grondthema van deze roman - de ongeschiktheid van een gekultiveerd mens voor het banale dorpsleven - heeft hij later opnieuw uitgewerkt in zijn roman ‘Sursum corda’, waarvan de titel reeds in het tweede deel van het handschrift voorkomt. Wij kunnen dus ‘De Levenskring’ beschouwen als een voorstadium van ‘Sursum corda’.

De tekst werd met het oog op de hier volgende publikatie geheel gecollationeerd met het handschrift en is diplomatisch afgedrukt. De nummering van de bladzijden, toegevoegd met potlood (in Buysses hand?) in het handschrift, wordt tussen [] overgenomen. De correcties, aanvullingen, doorhalingen enz. zijn weergegeven in de voetnoten. Deel I van de roman beslaat in het handschrift twee ‘cahiers’, waarvan het tweede deel begint op p. 75. In de nummering van de hoofdstukken ontbreekt nr. 9. Dit cijfer werd door Buysse overgeslagen. De tekst is geschreven met zwarte inkt. De doorhalingen vaak met rood potlood over de correcties met inkt heen.

Bij het afdrukken van het vervolg van De levenskring in onze Mededelingen V zal het geheel van een iets uitgebreider commentaar worden voorzien. Met dank aan de heer Antoine Janssens, die ons het handschrift uit zijn bezit in het Museum Rietgaverstede te Nevele bereidwillig ter beschikking stelde.

A.M.M.

[p. 69]

Eerste deel
1.

[1] 'T was nacht, gansch stille zomernacht, toen Robert haastig, met verdofden tred, voór het eenzaam kapelletje kwam.

Hij klom de trapjes op en stak het hoofd onder 't portaal...

Niemand... niets... Alleen de [murmelende]⁽¹⁾ kaarsjes, die achter de traliedeur, op spijkers brandden, schoten, in de tocht, door zijne intrede veroorzaakt, een hooger, weifelender licht; [welk op de wanden eereen weêrglans vond]⁽²⁾; terwijl de beelden op 't altaartje, de stoelen op den grond⁽³⁾, 't gewelfsel, de gansche⁽⁴⁾, schier aangrijpende versiering van het klein, doodstil [sanctuaire]⁽⁵⁾, zich eensklaps⁽⁶⁾, met een adem van fantastische leven te bezielen scheen...⁽⁷⁾.

Niemand...⁽⁸⁾.

Hij trok terug naar buiten, ging rond de muren van 't gebouwtje, door sparretjes omringd, kwam weder voór de trapjes sta[an.]⁽⁹⁾

[2] Ik ben er eerst murmelde hij.

Hij haalde zijn uurwerk te voorschijn. Een kwart voór tien. Zijn ongeduld van verliefde, had hem een groot kwartier te vroeg aan de bijeenkomstplaats gebracht.

Hij⁽¹⁰⁾ kwam op nieuw onder 't portaal en zette er zich op eene van de houten zijdebanken neder. Zoodra omringde hem, gelijk iets dat hem volgde, de luisterende stilte van de zomernacht. Hij keek voór zich, werktuigelijk. Binnen het kapelletje, door eene traliedeur van het portaal gescheiden, brandden, met een gemur-

(1) Toegevoegd met potlood boven de regel.

(2) Boven, geschrapt: welk de muren weêrkaatsten

(3) Hierna, geschrapt: de muren

(4) Hierna, geschrapt: indrukwekkende versiering van het doodstille sanctuaire bijna; boven bijna: schier; sanctuaire toegevoegd met potlood in open ruimte.

(5) Toegevoegd met potlood in open ruimte.

(6) Hierna, geschrapt: als het ware

(7) Hierna, geschrapt: Maar alles werd weêr stil [onleesb.] en stil, het licht verduisterde

(8) Hierna, geschrapt: herhaalde fluisterend Robert, en wendde 't hoofd.

(9) Onleesbaar: de hoek van het blad is afgesleten. Het oorspronkelijke tweede blad werd geheel tegen het eerste vastgekleefd.

(10) Hierna, geschrapt: trok onder

[p. 70]

mel, zacht als eene bede, de kaarsjes door de dweepzucht der geloovigen ontsteken. Het lieve vrouwtje, met haar kindeken Jesus op den arm, het eerste in een blauw, het tweede in een wit, beide met starren bezaaide kleed gehuld, prijkten tusschen bloemenkransen op het klein altaartje; de zijdewanden waren naakt, doorsteken van twee diepe, spitsbogige tralievenstertjes; een doode wierookvat hing in het midden van 't kapelletje aan eene dunne, lange ketting vast; en [3] gansch omhoog prijkten ook starren in⁽¹⁾ het blauw gewelfsel, terwijl beneden, op den reinen, wit en zwart geruiten vloer, eene vijfdubbele rij ledige stoelen, de geloovigen aan elk uur van dag of nacht, steeds schenen te verwachten. Zijdelings, rechtover de spijkers met kaarsjes, was een offerblok.

De jongeling was rechtgestaan en had nogmaals zijn uurwerk uitgehaald.

Nog tien minuten, lispelde hij. Hij ging naar buiten.

De lucht was zoel en kalm. Noch maan, noch starren blonken; alleen, die onbepaalde schemering, eigen, zelfs aan de diepste zomernachten, zond nog als eenen zweem van licht, waarin de vlakke, malsche velden, de hooge, zwarte loovers, de grachten, de meerschen, de gansche rustende natuur zich droomerig omhulden, terwijl, bij tusschenpoozen, het hol geblaf van eenen verren waakhond op eene hoeve, de stille plechtigheid des nachts nog te vergrooten scheen.

[4] Och! indien ze ditmaal toch kon komen!

De stap des jongelings was allengs onrustig geworden. Nu hij nog eens zoo dichtbij het punt was zijne beminde Emma alleen te [kunnen]⁽²⁾ zien; nu het uur en het oord zoo eenzaam en liefdebeschermend waren, kwam hem, bij de herinnering aan zijne vroegere teleurstellingen, zijn verhoopte geluk als onbereikbaar voór en namen vertwijfeling en smart, allengs de plaats van geestdrift in. - Indien ze nochtans komen wilde! Weerom ging hij onder 't portaal en trok zijn uurwerk uit.

Nog vijf minuutjes slechts.

Hij bleef eenige stonden roerloos en als het ware zonder gedachten op de murmelende kaarsjes staren.

(1) Hierna, geschrapt: de bogen van 't

(2) Boven, geschrapt: mogen

[p. 71]

Indien ze nu niet komt is het gedaan, wel gedaan, [vezelde hij eindelijk]⁽¹⁾ en keerde, met gefronste wenkbrauwen, terug naar buiten.

Een ver en dof klokkengelui deed hem zenuwachtig de beide handen samenduwen... Tien reeds, te Wilde, mompelde hij en stapte rasser heen en weêr.

[5] Rustig kon hij niet meer blijven. Met haastige, koortsige schreden trok hij tot aan den omdraai van het pad langs welk hij aangekomen was en staarde peilend in de duisternis.

[Nog altijd niemand... niets... Niets dan het bleeke, smalle pad, welk door de sombere korens kronkelde...]⁽²⁾ Hij luisterde met ingespannen aandacht of hij haar niet zou hooren naderen. Het schel gezang van een krekel nevens hem was alles wat hij hoorde. Hij stampte naar den krekel met den voet. Toen hoorde hij nog enkel, in de stilte van den⁽³⁾ zomernacht, het kloppen van zijn hart.

Hij keerde weêr tot het kapelletje. - Tien... sloeg het nu ook traag en klaar in 't verschiet op den toren van Lauwegem... Hij telde een voor een de harde slagen en aanhoorde onbeweegbaar het kort avondgelui daarachter. En wanneer dit gëeindigd was, hoorde hij nog, veel verder over 't landschap, diezelfde tonen zich alom herhalen, de eene fijn en klingelend gelijk een belletje, de andere grof en brommend als eene verre klacht; allen met die gelijke, trage, droomerige [6] cadans, die als het ware eene nachtgroet is der dorpen aan elkaâr.

Met wanhoop staarde hij voór zich; de nacht bleef onveranderlijk. Alleen, in het verschiet, had het geluid der klokken, alle de wachthonden ontwaakt, die nu met holle, grove stemmen, naar elkander blaften. Een oogenblik blaften zij al te zamen, de heilige bespiegeling der⁽⁴⁾ Julinacht storend, maar trapsgewijze, [met vertraagd gebrom,]⁽⁵⁾ vielen zij stil, totdat er eindelijk slechts eénen bleef, die aanhoudend, bij gelijke, [treurige]⁽⁶⁾ tusschenpoozen, een akelig geluid herhaalde, lang en indrukwekkend als eene menschenklacht. De krekels hadden gezwegen.

(1) Boven, geschrapt: sprak hij halfluid

(2) Geheel op links ingevoegd, ter vervanging van het geschrapte: Maar niemand, niets, was er te zien.

(3) De: e over en heen.

(4) Na, geschrapt: van; de r is toegevoegd aan de

(5) Toegevoegd boven de regel.

(6) Toegevoegd boven de regel.

[p. 72]

Toen zonk [de jongman neder]⁽¹⁾ op de bank. 'T is gedaan, sprak hij dof en [somber]⁽²⁾ staarde [strak]⁽³⁾ voór zich met geslotene lippen...

Voor de derde maal dus was zij er niet... Voor de derde maal, sinds hij haar kende, had zij hem stellig de gunst - die in het [7] huis harer ouders voor hem onverkrijgbare en nochtans onder minnaars zoo natuurlijk verlangde gunst: eens met haar alleen te mogen zijn, haar eens alleen te mogen spreken - beloofd, en voor de derde maal het volbrengen harer belofte ontweken... En ontweken had zij, stelselmatig ontweken, want, hij wist het, hare ouders lieten haar vaak een uitstapje doen en bekreunden zich weinig om het uur harer terugtocht. - Waarom kwam zij dan niet? Beminde zij hem dan enkel om het geld welk hij in het huis harer ouders vertierde? Of dacht zij wellicht, met het oog op 't verschil hunner standen, dat zijne liefde voor haar slechts een vergankelijk tijdverdrijf was, een vermaak, waarvan zij eens de rouw zou kunnen dragen, indien zij er te zeer in toegaf? Ach! Juist daarover was het dat hij haar zoo graag hadde gesproken. Van de reinheid, van de volstrekte zuiverheid zijner liefde was het, dat hij de behoefte voelde haar te overtuigen. En hoe met overtuiging gesproken, indien men niet alleen kon zijn? Waarom kwam zij toch niet? Had zij dan nog niet bemerkt hoe oprecht zijne liefde was? [8] Of voelde zij er niet de minste voor hem? Was er dan niets, volstrekt niets in haar dat heur naar hetzelfde verlangen welk hem zoozeer kwelde deed smachten? Of had zij misschien, onder die talrijke schaar van ruwe boerenzonen en knechten, welke haar een onophoudend hof maakten, iemand uitverkoren, die zij uit harten beminde, een lief welk zij aan hem, den rijken, jongen heer verkoos?⁽⁴⁾

[Of dacht zij nog aan Fierens? Aan dat eerste, gemoedelijke lief, met welken zij hem eens - op zijne dringende ondervragingen - hare vroegere betrekkingen had bekend? O! een brave, zachte jongen, die haar nooit, nooit iets kontrarie had gevraagd; die haar

(1) Boven, geschrapt: Robert machteloos in een

(2) Boven, geschrapt: somber en

(3) strak is in de oorspronkelijke tekst doorgestreept en vervangen door somber, dat dan weer werd vervangen door strak.

(4) Hierna, geschrapt: Die gedachte alleen doorboorde hem het hart gelijk een vlijm.

[p. 73]

zulke schoone boeken te lezen gaf en zich van wanhoop had willen versmooren, toen zijne ouders, hem met geweld, van haar hadden doen scheiden. Robert kende hem niet; dat was gebeurd verscheidene jaren voór hij Emmatje ontmoette en bleef voor hem als in een verre, onbepaalde nevel gehuld. Hij dacht er soms aan, doch zonder jaloerscheid, door het idylliek en bespiegelend karakter dezer eerste liefdesavontuur, gerustgesteld. Fierens stond hem voór den geest, [onder de gedaante van]⁽¹⁾ een bleeken, ziekelijken jongeling, steeds zuchtend en eerbiedig nevens Emmatje gezeten, 't gelaat, door onophoudelijke tranen overstroomd.

Nu, nochtans, doorboorde die herinnering zijn hart gelijk een vlijm. Wie weet, of zij in het geheim van haar gemoed, voor [haar]⁽²⁾ eerste minnaar, geene zuivere, onveranderlijke [hartstocht]⁽³⁾ bleef bewaren?]⁽⁴⁾

En naarmate de heenvliegende stonden, de kans van hare aankomst steeds verminderden, voelde hij tevens zijn lijden en zijne liefde voor haar verergeren. Weldra was zijne laatste hoop verdwenen; hij voelde instinctmatig dat zij niet meer komen zou. En toch, met die hardnekkigheid der hoop, die zelfs nog in de wanhoop huisd, wandelde hij voortdurend heen en weêr rond het kapelletje, soms een geheel eind ver het pad dat naar het dorp liep volgende, soms in de gansch verkeerde richting gaande, en steeds onder 't portaal van het kapelletje - de [9] bijeenkomstplaats terugkeerende, als hadde zijne kortstondige afwezigheid, hare zoo vurig verlangde komst waarschijnlijker gemaakt.

Doch zij kwam niet. - En hoe langer hij toefde, hoe heviger zijn lijden en hoe tegenstrijdiger zijne gevoelens werden. Nu eens verrees hem gansch het zonderlinge, gansch het onmogelijke en ontschikte zijner jongste levenswijze zoo zonneklaar voor oogen, dat hij voor zich zelven schaamte en voor zij die hem zoo diep vernederde, haat en afkeer voelde; den stond daarachter zag hij niets meer dan het bekoorlijk beeld der lieve Emma, haar lachend oog, haar frisschen mond, haar ronde, poezelige vormen en kende hij nog enkel de drift, de vurige onbluschbare drift haar te zien,

(1) Boven de regel toegevoegd, boven, geschrapt: als

(2) Over haren heen geschreven.

(3) Boven, geschrapt: liefde

(4) De passage vanaf Of dacht zij tot bleef bewaren op links toegevoegd.

[p. 74]

haar te kussen, haar op zijn hart te drukken, haar te mogen beminnen.

Hij kon zijn lijden niet meer uitstaan. Hij moest, hij wilde nog eens weten, waarom zij niet gekomen was. Nog eene laatste maal zou hij er heen gaan; nog eens, hij voelde het, zou hij haar ernstig en vol liefde aanspreken, [10] haar verschoonen zelfs, indien zij eene gegronde reden harer afwezigheid wist aan te brengen; maar moest hij zien dat zij hem voor den gek hield, moest hij begrijpen dat zij niet komen wilde; nooit, dat zwoer hij, zou hij in haar huis den voet meer zetten; nooit, haar nog het woord toesturen.

Dit genomen besluit scheen zijne ontsteltenis schielijk gedempt te hebben. Het was half elf. Eene laatste maal trad hij [werktuigelijk]⁽¹⁾ onder 't portaal en blikte door de traliedeur in het kapelleken, waar de gele, smeltende kaarsjes steeds met hun gemurmel van bede op de ijzeren spijkers brandden; nog eens tuurde hij buiten, links en rechts; en na eene laatste aarzeling, welke hem eenen stond beweegloos op den drempel hield, sloeg hij met rassen, vastberaden stap, het pad tusschen de korenvelden in.

(1) Boven de regel toegevoegd.

2.

[11] Na ongeveer een kwartier gaans kwam hij op eenen breeden aardeweg. Daar vertraagde hij [schielijk]⁽²⁾ zijnen gang. Schuins voór hem, onder hooge, zwarte boomen, stond een laag en lang gebouw met halfglazen portaaldeur en [drie]⁽³⁾ helder verlich[te]⁽⁴⁾ vensters. Eene⁽⁵⁾ houden paardenkrib stond zijdelings der deur, verwarde gesprekken en glazengerinkel klonken binnen huize en op eene der [gele,]⁽⁶⁾ achter de vensters neêrhangende storsen las men de [zwarte]⁽⁷⁾ schaduw van de op het ruit geverfde letters: Esta-Minet. Boven de ingangdeur hing een onleesbaar uithangbord.

(2) Boven de regel toegevoegd.

(3) Over twee heen geschreven.

(4) Oorspr. verlichte, ‘gecorrigeerd’ in verlichtte

(5) Oorspr. vensters, eene

(6) Boven de regel toegevoegd.

(7) Boven de regel toegevoegd.

[p. 75]

Robert was tot dichtbij een der vensters genaderd. Hij luisterde met kloppend hart naar het gerucht in de herberg. Op het oogenblik van binnen te treden, weerhield hem eene laatste aarzeling. Dat ruwe lawijd en gerinkel van glazen, tooverde hem op nieuw al het voor hem vernederende en ontschikte [12] eener dergelijke aanraking voor oogen... Indien hij maar voortging?... Indien hij maar, zonder zelfs een enkel woord uitlegging te verlangen, verachtelijk zijnen weg vervolgde en nooit... nooit meer omzag? Had hij sinds maanden reeds de overtuiging niet dat zij hem niet beminde, dat zij hem niet begreep en nooit begrijpen of beminnen zou?... Hij luisterde of hij ook hare stem niet vernam. - Neen... enkel die van luidruchtige, sommige hem welbekende boeren. Misschien is zij bedroefd mij niet gezien te hebben, vermoedde hij; en die gedachte deed hem goed, het viel hem te binnen, dat, indien hij zich enkele dagen kon kwaad veinzen op haar, hare droefheid en meteen hare genegenheid voor hem mogelijks zouden vergrooten en dat zij hem alsdan de zoo dikwijls verlangde gunst zou willen toestaan. Hij aarzelde... reeds was hij een paar schreden achteruit geweken, reeds had hij zich half omgekeerd, reeds was hij weg, maar schielijk kwam hij tot [13] het venster weêr. - Een lang en scherp geschater - dit van Emmatje's stem - was hem als een schicht door 't hart gevlogen. Rood van ergernis en jaloerscheid stapte hij in 't portaal, thans kon hij niet meer weg, zij deed hem te verschrikkelijk lijden. Kost wat kost zou hij met haar eene laatste uitlegging hebben. - En met een gelaat aan hetwelk hij voor zooveel mogelijk zijne natuurlijkste uitdrukking poogde te geven, stak hij de portaaldeur open en trad⁽¹⁾ de herbergzaal binnen.

[Elk een goên avond, sprak hij.]⁽²⁾

De plaats waar hij zich thans bevond was eene gewone, lange, laaggebalkte en witgeverfde buitenherbergzaal. Schuins over de ingangdeur den toog, met eenen grooten zinken spoelkom en tal-

(1) Hierna, geschrapt: hij

(2) Toegevoegd boven een geheel geschrapte alinea:
'T gejoel had eensklaps opgehouden.
Hij blikte eens vluchtig rond, bemerkte dat Emmatje voor het oogenblik in de herberg niet was, groette in 't algemeen en ging alleen, aan een tafeltje, naast een der vensters nederzitten.

[p. 76]

rijke glazen⁽¹⁾ bedekt, achter den [14] toog het buffet⁽²⁾, waar [een vuile]⁽³⁾ spiegel [tusschen]⁽⁴⁾ allerlei glazen, flesschen en tinnen maten prijkte⁽⁵⁾ en langs de wanden hier en daar onduidelijke, onder glas ingelijstte prenten waarin⁽⁶⁾ palmtwijgjes, pauweveêrkens of andere dergelijke kleinooden staken. Het onvermijdbaar: God ziet mij hing boven de schouw en een enkel half smeulende quinquet aan eene keper vastgehecht, verlichtte zeer ontoereikend de gansche herbergzaal.

Een lang en mager man, in hemdsmouwen, die met drie andere bij een klein tafeltje zat te kaarten, had zich bij Robert's intrede spoedig omgekeerd en de rechterhand aan zijne pet geslagen⁽⁷⁾.

[15] Ha! Mijnheer Robert, de goên avond, zet u, als 't u belieft, Mijnheer Robert, zet u, klonk zijn overbeleefde groet⁽⁸⁾; en, dadelijk zich tot de ingangdeur der keuken wendende:

Ema! riep hij, Ema! er is iemand!

De drie andere kaarters, in hun [bedriegelijk jasspel]⁽⁹⁾ verdiept, schenen de inkomst van den jongen heer zelfs niet bemerkt te hebben, maar een viertal, voór den toog rechtstaande boerenkinkels stotterden iets onder elkaâr, het oog beschimpend op Robert gevestigd.

Er heerschte een oogenblik volkomen stilte. Robert [had zich alleen, naast een der vensters neêrgezet. Hij]⁽¹⁰⁾ begreep dat Emma voor de boerenkinkels in den kelder bier gaan tappen was. Eene

(1) Hierna, geschrapt: en maten

(2) Hierna, geschrapt: met eenen spiegel in 't midden waar in het midden

(3) Oorspr. eenen vuilen

(4) Boven, geschrapt: en rechts en links op borden

(5) Oorspr. prijkten

(6) Hierna, geschrapt: van boven

(7) Hierna, geheel geschrapt: (evenals de eerste drie regels op p. 15):
Ha! Mijnheer Robert, de goên avond, zet u, als 't u belieft. Mijnheer Robert, zet u, riep hij luid en het oog [onmiddelijk]^1. weêr op zijne kaarten gevestigd, zoodat hij niet bemerkte dat de jongeling reeds plaats genomen had,^2. [15] En toen hij zijne hand had uitgespeeld, zich tot de keukendeur omwendende:
Ema, riep hij, Ema.

1. Boven de regel toegevoegd.

2. Hierna, geschrapt: Ema zal gaan komen.

(8) Hierna, geschrapt: als hadde hij niet bemerkt dat de jonge heer reeds neêrgezeten was;

(9) Toegevoegd boven, geschrapt: spel

(10) Boven de regel toegevoegd.

[p. 77]

geveinsde uitdrukking van onverschilligheid overdekte thans zijn gelaat. En groot en slank van gestalte, schoon en onder [16] scheiden van trekken, onbevangen van houding en keurig gekleedt zooals hij daar [zat]⁽¹⁾, hadde men hem weleer voor een jong edelman genomen, toevallig in eene buitenherberg verdwaald, dan voor eenen ongelukkigen, door zijne onwaardige minnares verstooten en vernederden minnaar. Om zich⁽²⁾ eene [nog meer]⁽³⁾ onverschillige houding te geven, haalde hij eene sigaar te voorschijn toen hij Emma weder hoorde boven komen; terwijl de boeren, alle vier zeer opgeruimd, [grof en luidruchtig lachend]⁽⁴⁾ de ellebogen op den toog legden.

Rond en poezelig, met lachend en blozend gelaat en nog eenen straal van onderbroken scherts in hare schitterende, blauwe oogen, kwam zij, met hare volle bierkruik in de hand, tot haren van vrijers omringden toog afgehuppeld. Zij kon een jaar of twintig oud zijn. Zij was middelmatig van gestalte, blond van haren, frisch van kleur en uiterst aanlokkend en verleidelijk van voorkomen. [Zij droeg een zeer eenvoudig grijs kleed, op de borst, aan de mouwen en van onder met een driedubbel reepje zwart fluweel [garni]⁽⁵⁾; lange, gouden oorbellen⁽⁶⁾ hingen schitterend in hare ooren; en haar hals, zoo wit als melk, kwam uit een breed, zwart paarlensnoer, dat haar tot halfwege de schouders lag en bij ieder harer bewegingen [van]⁽⁷⁾ duizend korte vlammetjes glinsterde]⁽⁸⁾. Reeds had een der boerengasten, blijkbaar met haar ingenomen, zijn grofgrappig gesprek heraange- [17] vangen en zij, hem guitig aanstarend, een nieuw en scherp wederantwoord⁽⁹⁾ op de lippen gereed, toen zij eensklaps, Robert ontwarende, volkomenlijk van manieren en houding veranderde. Eene geveinsde of misschien wel oprechte

(1) Boven, geschrapt: was

(2) Hierna, geschrapt: nog meer

(3) Boven de regel toegevoegd.

(4) Boven de regel toegevoegd.

(5) Toegevoegd met potlood in open ruimte. Boven de regel, geschrapt: had

(6) Hierna, geschrapt:
in en om den hals een breed, zwart paarlensnoer dat halfwege de schouders kwam en bij ieder harer bewegingen schitterden in

(7) Boven, geschrapt: wel

(8) glinsterde onder, geschrapt: schoot. De passage vanaf Zij droeg tot glinsterde op links toegevoegd.

(9) Hierna, geschrapt: gereed

[p. 78]

schaamte overdekte haar aangezicht en 't was met eene niet loochenbare ontroering, dat zij van uit den toog den jongen heer goên avond wenschte en hem vroeg, wat hij bestellen wilde.

Een glas bier als 't u belieft, sprak Robert kalm en ernstig, terzelvertijd met eene lichte hoofdbuiging hare groet bëantwoordende.

Zij schonk dit uit dezelfde kruik waaruit zij hare boeren had bediend en bracht het hem, op eene tinnen schenkteljoor.

Als 't u belieft, Mijnheer Robert, sprak zij, schier bedeesd.

Hij nam het glas, zei: merci, zette het nevens zich op de tafel en aanstaarde haar diep in de oogen.

Hebt gij weêrom door onbedachtzaamheid het uur laten voorbijgaan, Emma? vroeg hij haar [18] stil, met eene flauwe hoofdschudding.

Zij keek⁽¹⁾ half beschaamd en glimlachend ten gronde.

Wel neen, Mijnheer Robert, fluisterde zij, 't gestorte bier van hare schenkteljoor over den vloer uitgietend, en hare eene hand op tafel⁽²⁾ leunende, maar gij kunt toch wel denken dat ik hier niet weg kan als het Zondag avond is en dat er zooveel volk komt.

Een [pijnlijke]⁽³⁾ glimlach kwam om Robert's mond. Waarom beloofd gij dan zoo stellig? vroeg hij.

Waarom? Zij haalde, een antwoord ontwijkend, de schouders en wenkbrauwen op en keek, als het ware met eenen zweem van lachlust op 't gelaat, terzijde naar de jonge boeren, die haar en Robert spotschewijze aanschouwden.

Ik ben benauwd van u, sprak zij eindelijk, half schertsend, half ernstig.

Die beweging, die glimlach, de lichte toon op welken zij sprak van wat voor hem zoo ernstig was, verergerden nog de foltering van Robert.

[19] Hoor, sprak hij, schielijk met grammoedige, verkropte stem; gij houdt mij voor den gek; het is vruchteloos u bemind, u geliefkoosd, gij kunt u enkel vermaken met domme boerenkinkels gelijk deze die daar aan den toog staan.

Een nieuwe ingetredene, een man met eene macaronkas, die

(1) Hierna, geschrapt: besch

(2) Hierna, geschrapt: leunen

(3) Boven, geschrapt: minachtende

[p. 79]

eenen druppel vroeg, belette haar te antwoorden. Zij liep terug in haren toog. De man, waggelend van dronkenschap, viel haast met zijne kas omver, in de beweging die hij maakte, om de boerenkinkels eens te laten draaien. Deze omringden hem luidruchtig.

Die onderbreking had Robert nog ongeduldiger gemaakt, hem nog vuriger [dan ooit]⁽¹⁾ naar eene beslissende uitlegging met Emma doen verlangen. Hij dronk in eens zijn glas ten volle uit en bestelde er een tweede.

Och Emmatje toch, sprak hij, schielijk verzacht, terwijl zij hem dit toereikte en hij haar vurig bij de hand greep, waarom wilt ge, waarom kunt ge mij toch niet beminnen gelijk ik u [20] bemin? Wat misstaat er aan mij? wat moet ik nog meer doen? hoe moet ik zijn, om uwe wederliefde te verdienen?⁽²⁾

Zijne oogen vol tranen poogden in het diepste der hare te lezen, zijne hand duwde heure hand als om er⁽³⁾ de sprankel der wederliefde te doen uitspringen; al zijn lijden, al zijne liefde, al zijne hoop, weldden nog eene laatste maal in deze daad en woorden op... Maar zij, half lachend, half beschaamd, trok zich een stapje achteruit... Stil,... Mijnheer Robert, vezelde zij, in eens sterk blozend, met eenen schuinschen blik tot den toog... wat zouden zij niet denken...

Des jongman's hand viel als ontzenuwd neêr op tafel. - 'T is goed, sprak hij... en eensklaps stond hij recht. Eene uitdrukking van ernst en deftigheid had schielijk op zijn gelaat den stempel van pijn en foltering vervangen. Zijne lippen waren dicht gesloten, zijne wenkbrauwen samengefronst en 't hoofd terneêrgebogen, tastte hij haastig in zijne beurs.

[21] Het meisje aanstaarde hem verwonderd. Zet u nog een weinig, Mijnheer Robert, sprak zij [d'un ton insinuant]⁽⁴⁾ [in het gejoel der kreten rond de macaronkas]⁽⁵⁾.

(1) Boven de regel toegevoegd.

(2) Hierna, geschrapt: Zijn

(3) Hierna, geschrapt: den

(4) Toegevoegd met potlood boven, geschrapt: met [insinuante] stem (zwarte inkt, insinuant ingevoegd met potlood).

(5) Boven de regel toegevoegd. Hierna geheel geschrapte alinea:
Neen, dank, ik moet heen, [antwoordde]^1. hij kortaf, zonder het hoofd te rechten en legde haar een muntstuk in de hand. De goên avond, sprak hij en vooraleer de verbaasde aanwezigen

1. Boven, geschrapt: sprak

[p. 80]

Maar hij richtte zelfs 't hoofd niet op. Neen, dank, ik moet heen, antwoordde hij kortaf en legde haar, zonder haar te bekijken, een muntstuk in de hand. - De goên avond, riep hij, opzettelijk luid en als het ware uitdagend; en vooraleer de verbaasde aanwezigen den tijd hadden zijne groet te bëantwoorden, was hij de glazen portaaldeur, die met een korten, harden klets weêr toevloog, uit.

Nooit meer... nooit... nooit... nooit... zwoer hij woedend toen hij buiten was en stapte met gebalde vuisten den somberen landweg op.

3.

[22] Eerst in het vlakke veld vertraagde hij. De kalme frischheid van [de nacht]⁽¹⁾ daalde ook onweerstaanbaar in hem neder. Alles zweeg, alles rustte. Thans was het over de natuur geen [sluier]⁽²⁾ van halve duisternis meer; de maan was in het Oosten opgerezen en zond haar bleeke licht over de heerlijkheid der nacht. Zij toonde de rijpende korens onder 't gewicht van hunnen schat [gebukt]⁽³⁾; zij⁽⁴⁾ streelde de bloeiende klaver, die [haren zoeten]⁽⁵⁾ honiggeur uitwasemde⁽⁶⁾; zij verzilverde de⁽⁷⁾ wemelende blaartjes op de toppen van de boomen; van de stille, stille boomen, door welke nu en dan een kort geritsel zweefde, flauw en onduidelijk als een gefluisterd geheim, welk van boom tot boom steeds verzachtend herhaald, in het nog grootere geheim der zomernacht ging uitsterven.

Robert slaakte eenen zucht en bleef eene [23] wijl stilstaan als om zich van die kalme heerlijkheid te laten doordringen. - Hij stapte voort en kwam voor een in eene haag gevestigd hekje. Daar-

(1) Onder, geschrapt: den nacht, waarboven, geschrapt: het veld

(2) Boven, geschrapt: waas

(3) Boven, geschrapt: gebogen

(4) Hierna, geschrapt: best

(5) Boven, geschrapt: eenen

(6) Hierna, geschrapt:
en door de stille, stille loovers in de toppen van de boomen verzilverde zij hier en daar, zij deed de hoogste blaârtjes van de

(7) Hierna, geschrapt: hoogste,

[p. 81]

achter en omhoog vertoonden zich de sombere loovermassas van eenen lusthof. Hij stak het hekje open en trad binnen. Het gaf een korten klets toen hij het weder toesloeg en de verroeste sleutel kermde in het ruige slot. Hij trok een brugje over, sloeg eenen [zijde-]⁽¹⁾ wegel in, kwam aan eene opene, halfronde plaats⁽²⁾. Daar stond eene lage, witte bank; bloemperkjes lagen er voór, dichte hout en hooge boomen prijkten er achter. Op die bank zonk hij neder. Eenige stonden bleef hij, half zijdelings geheld, met den arm op de leuning der bank en de kin in de hand voór zich staren; hij bezag de bloemperkjes, waarover, als vluchtende schaduwen, groote, zwijgende nachtvlinders zweefden; hij ademde krachtig den harsgeur⁽³⁾ der sparren [in]⁽⁴⁾ en de frischheid van den dauw; hij hoorde 't koeltje in de loovers ritselen en een ver, onbekende nacht- [24] dier gillen; en eensklaps, in 't midden van die plechtigheid, van die onvergelijkbare heerlijkheid der zomernacht, kromp zijn mond tot eene zonderlinge, bittere plooi, beefde zijne hand, trilden zijne lippen en barste hij plotselings in een stil en overvloedig snikken en weenen los...

Lang, zeer lang, weende hij. -

Alles wat maanden en maanden lijden en droefheid in zijn hart opeengestapeld had, loste zich thans in tranen op. De eene na de andere rezen hem alle de oorzaken van zijne tegenwoordige smart voor oogen en naarmate de herinnering eener gebeurtenis, hem in den geest naar de ontleding eener verdere terugzond, geraakte hij allengs tot de oorsprong van alles en zweefden aldra, in vatbare tafereelen, enkele jaren van zijn verledene voor hem heen.

(1) Boven, geschrapt: overlommerden

(2) Hierna, geschrapt: van [na, geschrapt: van] loovers omringd.

(3) Hierna, geschrapt: in

(4) Boven de regel toegevoegd.

4.

[25] Tien jaren telde hij toen zijn vader hem te X de kostschool liet bewonen. Alleen en in den buiten opgebracht, waar zijne kindsheid vrij treurig, zonder makkertjes van zijnen stand en zonder vermaken zijner jaren heengevloten was, viel het hem niet zeer

[p. 82]

moeielijk, zich schier van stonden af, aan zijne nieuwe levenswijze te gewennen. Hij was en leerde er gaarne. Van 't eerste jaar reeds behaalde hij beduidelijke prijzen en 't jaar nadien, was hij de beste leerling zijner klas.

Dat is gewrocht! Daar zullen wij eenen nijveraar van maken! pochte Mijnheer DuBois, met vaderlijken trots toen, zijn zoon dan in vacantiedagen thuis kwam. En Mama⁽¹⁾, met teederheidstranen in de oogen zei: Ja, Robertje, werk maar vlijtig kind, dat wij u spoedig weêr bij ons hebben.

Nijveraar worden! Te Lauwegem wonen! Die woorden mishaagden Robert en klonken steeds vreemder en vreemder in zijn oor, naarmate hij opgroeide en in zijne studiën vorder- [26] de. Hij voelde zich weinig of niet tot de nijverheid aangetrokken; evenmin tot het buitenleven. Toen zijn vader hem soms, in de vacantiedagen, met zich rond de fabriek leidde en hem reeds de werking der machienen, den aard der koopwaren, de berekening der winsten en dergelijk meer poogde uiteen te doen; toen hij hem in eenen stond van vertrouwelijkheid zegde, wat al veranderingen, vermeerderingen en verbeteringen hij aan de fabriek nog toe te brengen wist, eens dat zij getwee zijn zouden om er alles gâ te slaân, toen dacht Robert met onoverwinbaren weemoed, aan zijne geliefkoosde studiën, aan zijne vrienden en kennissen in stad, aan een onbepaald, verleidelijk ideaal van geestesleven, welk hem door den wil zijns ouders, misschien ging ontnomen worden.

Zou hij oprecht weêr naar huis moeten keeren? - Zijne ouders, die belang stelden in alles wat hem aanging, ondervroegen hem soms [27] nopens zijne makkers en vrienden, verlangden te weten of er onder deze geene kinderen waren van vrienden aan hen, van vroegere kennissen. - Jawel, er waren er. De ouders van deze en gene kenden zijne ouders, hadden deze destijds ontmoet, aan vriendentafels of in vriendenkringen. Jawel, en allen bestemden zich tot de [professions libérales]⁽²⁾, tot de Rechten, tot het Notariaat, tot het Onderwijs. Zij waren slechts in zeer, zeer klein getal, deze die zich voor den Handel⁽³⁾ of de Nijverheid bereidden...

(1) M over m heen.

(2) Ingevoegd met potlood in open ruimte.

(3) H over h heen.

[p. 83]

Maar doof bleven Mijnheer DuBois en zijne vrouw voor deze bedekte, nochtans zoo vurige smeekingen. Zij vermoedden wel het innig verlangen van hunnen zoon, doch deden alsof zij het niet verstonden. Een rijk en zeker bestaan onder den voet trappen om er een armzalig, raadselachtig te gaan opzoeken! O neen! Zij zouden het zich ten hoogste verweten hebben, toe te stemmen in eene gril, die zij als zijns levens ongeluk aanschouwden.

[28] Hij nochtans, streelde van jaar tot jaar [steeds vuriger]⁽¹⁾ de hoop, zijne studiën voort te mogen zetten. Eens, - hij was toen zeventien jaren en had zijn voorlaatste jaar Atheneum gëeindigd - het volgend jaar kon hij, indien hij wilde, de Hoogeschool binnentreden - kwam hij letterlijk met prijzen overladen thuis. Het oogenblik was wel gekozen om eene uiterste poging te wagen. Zelf, dorst hij niet, maar een der jonge surveillanten van het Atheneum was zijn goede vriend. Hij dacht aan hem. Wie weet? Vreemde hulp vermocht soms meer dan eigen invloed? Hij vroeg aan zijnen vader of hij dien jongeling eens op een noenmaal mocht uitnoodigen. Daar had Mijnheer DuBois niets tegen; hij stemde zonder opmerkingen toe en ried Robert zelfs aan, zijn meester met het rijtuig aan het station van Wilde te gaan afhalen.

Zij zaten aan de afgediende tafel, het [29] kopje koffie⁽²⁾ in de teil, het glasje⁽³⁾ likeur voór⁽⁴⁾ hen en de sigaar tusschen de lippen, toen de jonge surveillant, die den ganschen tijd van 't maal, Mijnheer DuBois door zijne kennissen van nijverheid en handel had verleid, eensklaps van samenspraak veranderend, met een aanmoedigende, [glimlach]⁽⁵⁾ tot Robert, [die sidderend in zijne tas keek,]⁽⁶⁾ aan den nijveraar vroeg:

En hoe vindt gij, Mijnheer DuBois, den vooruitgang van uwen zoon in zijne studiën?

Goed, antwoordde Mijnheer DuBois zeer kalm. Wij zijn tevreden over hem en voelen ons gelukkig dat hij zoozeer zijn best doet om hier aldra terug te zijn.

Robert keek blozend op. De surveillant, steeds glimlachend, aan-

(1) Boven, geschrapt: inniger

(2) Hierna, geschrapt: voor zich,

(3) Hierna, geschrapt: met

(4) Hierna, geschrapt: zich

(5) Boven, geschrapt: blik

(6) Toegevoegd boven de regel.

[p. 84]

staarde aandachtig de witte asch zijner sigaar. Er heerschte eene korte stilte.

Ja zekerlijk, hernam de jongeling, maar denkt het u niet, Mijnheer DuBois... en Mevrouw, voegde hij er met eene heusche hoofdbuiging bij, bemerkend dat Robert's mama ook [30] met aandacht luisterde, denkt het u niet, dat... dat alle vernuften voor de nijverheid niet vatbaar zijn, dat er [préférences, dispositions]⁽¹⁾ bestaan, welke de mensch met veel meer kans van in de wereld te gelukken, eerder tot de studie, tot het geestesleven aantrekken...

Mijnheer DuBois gelaat had schielijk eene strenge uitdrukking genomen. Ik denk, sprak hij [met een korten blik tot Robert en]⁽²⁾ eensklaps, om te tonnen dat hij begrepen had, het algemeene der zaak van kant latende om die onder eigen oogpunt in beschouwing te nemen; dat het eene onvergeeflijke gekheid zou zijn een rijk en zeker bestaan onder den voet te trappen, om er een raadselachtig, van allerlei omstandigheden afhangende, te gaan opzoeken.

En na een oogenblik nadenken:

Iets dergelijks beletten kan men niet, hernam hij, ditmaal vermijdend zijn zoon te [31] bekijken; maar zulke⁽³⁾ ‘folieën’ tegenhouden, zoolang en tot zooverre het in hunne macht is, schijnt mij, Mijnheer de surveillant, den [stricten]⁽⁴⁾ plicht der ouders.

En Mijnheer DuBois, groot en forsch van statuur, met⁽⁵⁾ schoon, gezond gelaat en edel voorkomen, nam een solfertje van tafel, om er zijne sigaar, die binst zijne redekaveling uitgegaan was, weêrom meê te ontsteken.

De surveillant, steeds glimlachend, knikte⁽⁶⁾ gedwongen met het hoofd, haalde de schouders op, keek tersluips naar Robert en naar Mevrouw, die beide, met angstig en bedroefd gelaat, in hunne borden blikten. En eensklaps, toen de nijveraar zijn solfertje had uitgedoofd, zijnen moed in beide handen nemend:

Och Mijnheer DuBois, sprak hij met eenen schier gemoede-

(1) Toegevoegd met potlood in open ruimte.

(2) Toegevoegd boven de regel.

(3) Hierna, geschrapt: ‘folieën

(4) Toegevoegd met potlood in open ruimte.

(5) Hierna, geschrapt: een edel, schoon gelaat

(6) Hierna, geschrapt: ietwat

[p. 85]

lijken aanblik tot den nijveraar en zijne vrouw, gij zoudt Robert zijne studiën [32] moeten laten voortzetten. Geloof mij, die jongen is voor de nijverheid noch voor den buiten niet geschikt. Hij is te rijk begaafd om zijn leven bij de boeren te verslijten. Hij kan er niet gelukkig zijn. Inderdaad, Mijnheer DuBois, gij zoudt dat moeten doen...

Een zonderlinge glimlach was nu ook, naarmate de surveillant sprak, op 's nijveraar's gelaat verschenen. Gedurende eenige [stonden]⁽¹⁾ bleef hij volkomenlijk stilzwijgend, het oog thans ook op de asch zijner sigaar gevestigd, [als zocht hij er, met zijnen glimlach, welken zich naarmate [accentueeren]⁽²⁾, zijn antwoord in; [maar]⁽³⁾ eensklaps,]⁽⁴⁾ langzaam opkijkend, eerst naar zijne vrouw, die bedroefd en verwijtend haren zoon aanstaarde, dan naar Robert, welken de tranen in de oogen had en eindelijk naar zijnen tegenspreker:

Moeten... Mijnheer de surveillant, sprak hij zeer kalm en schijnbaar zeer beleefd, maar zonder verders de zoo vurige vraag te bëantwoorden... moeten... en hij kon zich vrij niet [33] inhouden van te lachen - is een woord welk wij inderdaad maar zeer zeldzaam gewoon zijn hier te hooren; en wanneer het hier klinkt valt het dan nog gemeenlijk uit onze monden... Nu, ik wil u dit zeer wel vergeven [en faveur de l'intention]⁽⁵⁾ die u tot spreken aangedreven heeft; maar wat ik u bepaald verzoek, [Mijnheer,]⁽⁶⁾ is van geene verdere pogingen meer aan te wenden, om mijnen zoon, van wat ik als zijnen plicht aanschouw, af te leiden. Gij zijt ons hier zeer wel te gast als vriend van Robert, maar deze samenspraak valt mij zeer pijnlijk en moest zij zich herhalen, wij

(1) Boven, geschrapt: oogenblikken

(2) Ingevoegd met potlood in open ruimte.

(3) Over en heen.

(4) De passage van als zocht tot eensklaps op links toegevoegd, ter vervanging van, geschrapt:
als zocht hij er zijn antwoord [met eenen glimlach welken zich [accentue]^1. en dan,]^2.

1. Toegevoegd met potlood.

2. Toegevoegd boven de regel.

(5) Toegevoegd met potlood in open ruimte.

(6) Toegevoegd boven de regel.

[p. 86]

zouden genoodzaakt zijn, onze wederzijdsche kennismaking, aan dit eerste bezoek te bepalen.

De surveillant en Robert waren alle twee rechtgestaan. De eerste, [humilié]⁽¹⁾ om te vertrekken; de tweede, [om,]⁽²⁾ tot in de ziel geschokt in zijne gevoelens van vriendschap en gastvrijheid, door zelfopoffering eene beklagelijke⁽³⁾ vijandigheid te vermijden.

[34] Hij wendde zich smeekend tot zijne [ouders]⁽⁴⁾: Papa, Mama, bekreun u om niets meer; ik zie van mijn verlangen af. Toekomend jaar, als mijne studiën gëeindigd zijn, zal ik hier blijven, om u in de fabriek te helpen. Dit is voortaan... mijn eenige wensch.

... Ja... dat waren juist de woorden die hij uitgesproken had. ... Gansch het tafereel, tot in zijne geringste omstandigheden, stond hem nog helder voór den geest.

(1) Toegevoegd met potlood in open ruimte.

(2) Toegevoegd boven de regel.

(3) Hierna, geschrapt: woordenw

(4) Onder, geschrapt: vader. Aan het voorafgaande zijn werd e toegevoegd.

5.

[35] In den eerste viel er het hem bijzonder lastig, op den buiten. Zijn gansch verschillende aarde van bezigheden⁽⁵⁾, de volstrekte onmogelijkheid een vriend van zijnen trant te vinden, zijne verwijdering der stad - want Lauwegem was nog een van die schoone, groote dorpen zonder spoorwegbaan - en ook de stilte, de eentonigheid van 't buitenleven, maakten op hem een diep onaangenamen indruk.

[Elke]⁽⁶⁾ dag bracht zijne zelfde bezigheden, zijne zelfde vermaken mede. [Mijnheer Dubois]⁽⁷⁾, een prachtig man van rond de vijftig, met langen baard en deftig oog, was een dier rijke buitenmannen, die op den buiten grootgekweekt en het buitenleven beminnende, er een afzonderlijken rang, eene soort van tusschenstand houden, iets hooger dan de gewone, goede dorps-[36] burgerij, iets lager dan den buiten adelstand. Een stempel dezer afzonderlijk-

(5) Hierna, geschrapt: de ruwheid der personen met welke hij gewoonlijk in aanraking kwam,

(6) Boven, geschrapt: Iederen

(7) Op links toegevoegd, ter vervanging van, geschrapt: Mijnheer DuBois

[p. 87]

heid van rang en van bestaan, was om zoo te zeggen op zijne gansche levenswijze zichtbaar. Zijn woonhuis, als een kasteeltje, zijn lusthof als een park aangelegd, waren te gering om als kasteel en park te kunnen doorgaan, te groot om slechts een burgershuis, een burgerstuin te heeten. Zijne paarden en rijtuigen - een tilbury en een landau - waren schooner dan deze van de dokter en de vrederechter, maar niet zoo schoon als deze des barons. En ook zijne kleeding, zijne manier van leven, zijne opvoeding en gebruiken, waren boven de eene, onder de andere. Doch juist die dubbelheid van stand, - indien men aldus zeggen mag, - welke hem van den eénen kant [eenigszins]⁽¹⁾ ontschikt in 't midden van het buitenleven stelde, leverde hem integendeel een dubbel voordeel - en wij bedoelen een winst en ontzaggevend voordeel - op. Als eerste schepen der gemeente, waarvan de baron [37] de la Douve burgemeester was; als ondervoorzitter der Kantonale Landbouwsectie, door den baron voorgezeten; als verstandig en vermogend man; als heer, werd hij schier op den voet van gelijkheid in het kasteel ontvangen. Op het kasteel gesteund, door de halfjaarlijksche afwezigheid des barons, werkelijk tot het uitoefenen van 't burgemeestersambt geroepen, door zijn edel voorkomen en manieren, zoowel als door zijne hooge betrekkingen den dorpelingen eenen onweerstaanbaren eerbied inboezemende, mocht hij als het ware opperhoofd der gemeente aanschouwd worden en zag hij, van alle kanten, zoowel uit vreemde dorpen als uit Lauwegem, de rijkste en aanzienlijkste boeren in zijn landbouwnijverheidsgesticht toestroomen. Hierin - en meer nog in den bloei en de bedrijvigheid, dan in de wintstgevendheid zijner nijverheid, - hoezeer deze twee dingen van elkaâr ook onafscheidbaar zijn - bestond zijn groote, groote trots. Mijnheer DuBois was ingenomen met zijne fabriek. Alleenlijk en uitsluitelijk voor den Landbouw, voor het voortbren- [38] gen van veevoeder en landmeststoffen ingericht, was zij, in hare soort, de grootste, de schoonste en volmaaktste der provintie. Alles wat volmaking aan dergelijke nijverheid had kunnen bijbrengen, was er in verzameld; voor tijd, voor moeite of geld, werd nimmer achteruitgeweken. Op de groote vlaamsche markten, waar eenieder hem kende of kennen wilde,

(1) Boven, geschrapt: als het ware

[p. 88]

klonk zijn raad als een orakel en in dien tijd van Nijverheid en Landbouwcrisis, waren zijn naam en zijne meening, meer dan eens, in de daartoe gewijde bladen, aangehaald geweest. Daarbij was hij lid van een tiental Nijverheid en landbouwgenootschappen en geene dusdanige plechtigheid had in het omliggende, zonder zijne tegenwoordigheid plaats.

Het is dus genoeg te begrijpen, hoezeer het Mijnheer DuBois zou berouwd hebben, hadde zijn zoon hem in zijne schoone nijverheid niet willen opvolgen. Overigens, hij was vrij uitsluitend van smaak en gevoelens. Voor alles wat geen landbouw of nijverheid - en bovenal zijne soort van nijverheid - betrof, had hij eene zekere minachting; en inzon- [39] derlijk voelde hij als het ware eenen haat tegen het stadsleven. Niets scheen hem geringer en bekrompener - hij die zich in 't buitenleven eenen zoo breeden, wel vervulden weg had weten te banen - dan het bestaan van die advocaatjes, die professortjes, die allerhande ‘charlatans’ zooals hij hen noemde, welke in de steden krielden. Dezelfde geest vond zich terug in wat hij tot vermaak verkoos. Weinig of niet waardeerde hij schilderkunst en fraaie letteren; maar voor tooneel en muziek - die meer materieele kunsten - voelde hij eene ingeborene voorliefde, die [vaak]⁽¹⁾ tot echte hartstocht overging. Een zijner grootste vermaken was, in zijne ledige stonden, soms uren lang, alleen op zijne klarinet te zitten spelen, een[e kunst]⁽²⁾, waarmede hij in zijne jongelingsjaren een eersten prijs gewonnen had in het [Conservatoire]⁽³⁾ van X. Zoo hebben wel eens de abstractste, positiefste geesten in zich eene trillende snaar, die hen, onder eenen zekeren vorm, hetzelfde gevoel van poëzij doet verstaan en be- [40] minnen, welk zij in alle ander hulsel, zouden minachten en verstooten.

(1) Boven, geschrapt: soms

(2) Later toegevoegd; kunst was al ingevoegd met rood potlood.

(3) Toegevoegd met potlood in open ruimte.

6.

[41] Mijnheer DuBois had vrij niet gepocht, toen hij aan zijnen zoon gezegd had, dat zijne bezigheden thuis niet zeer lastig

[p. 89]

zouden zijn. Zij waren inderdaad gemakkelijk, al te gemakkelijk maar, voor een jongen als Robert.

Aan den strijd tegen de studie en de wetenschap gewend, had hij in den eerste, door den ‘charme’ der nieuwigheid aangelokt, schier met geestdrift zijnen stiel geleerd, er eene studie, eene ontleding van gemaakt. Met de volharding en de hartstocht aan dezen eigen, welke in de oorzaak, in den grond van wat in hun bereik valt willen dringen, zag men hem beurtelings in mulder, in stamper, in [mécanicien]⁽¹⁾ veranderd, een voor een alle de werkingen aanleeren; hoe meer hij er van kende, hoe meer hij er nog bijleeren wilde, totdat hij eindelijk mocht zeggen: Dàt kan ik. De groote stoommachien vooral, lokte hem aan. Uren lang kon hij er blijven voór staan, in gedachten verdiept, door haar gegons gewiegd, door hare [42] kracht, door hare afgewisselde, schier menschelijke bewegingen verrukt, begoocheld. Maar 't was voor hem eene verbazing⁽²⁾, eene [teleurstelling]⁽³⁾ geweest, toen hij na enkele weken begon te begrijpen dat hij reeds alles kende, dat zijn beroep voor hem geene geheimen meer verborgen hield. Het was gedurende ettelijke dagen een gevoel van spijt, van droefheid, welk noch de rede, noch het bewustzijn van zijnen plicht konden overwinnen. De geheimen van den stiel schenen hem eensklaps aan belang te mangelen, het onverbiddelijk gegons der fabriek prikkelde hem op de zenuwen, zelfs het leven van de werktuigen, dat hij in den eerste als duizend en miljoenenvoudig aanzag, was niets meer dan [eene]⁽⁴⁾ brutale en lijdende macht, aan beperkte en algemeene wetten gehoorzamend, stom in de koppige herhaling harer altoos gelijke bewegingen. - En in [le désenchantement]⁽⁵⁾ welk dit bewustzijn hem deed ondergaan, zag hij ook schielijk in zijn ware licht iets dat hem tot dustoe ontsnapt had: De grofheid, de ruwheid der personen met welke hij thans gewoonlijk in aanraking kwam.

[43] Hij keerde het hoofd met onoverwinbaren walg, wanneer een boer, met handen die naar het beestenmest stonken en eenen mond

(1) Toegevoegd met potlood in open ruimte.

(2) Hierna, geschrapt: bijna

(3) Boven, geschrapt: ontgoocheling

(4) Boven, geschrapt: de

(5) Toegevoegd met potlood in open ruimte.

[p. 90]

waaruit tabaksap liep, hem in zijn kantoor eene geldsom betalen of eenige inlichtingen nopens koopwaren vragen kwam; hij kreeg als eene kaakslag telkenmale een werkman, onder het eten van zijnen boterham, luidruchtig zijne maag deed opslaan of in [termes crûs]⁽¹⁾ pochte over hetgeen hij den vorigen zondag met zijn lief had gedaan. Zij leefden gelijk dieren, sommige dier werklieden. Er waren er welke schier elken zondag vochten; anderen, die dertig pinten bier op eenen avond konden drinken; anderen nog, welke zoo overdadig aten, dat zij gestadig ongeneesbare wonden en [scrofulen]⁽²⁾ droegen. En dan was het ook nog de dorpslaster, de bekrompenheid des buitenlevens, die in weêrwil van hem zelven, tot bij hem binnendrongen. Al die lieden spraken van hunne geburen, waren meer met dezes zaken bezig dan met hunne eigene. - Er kwamen wijven die een half uur ver van 't dorp woonden, hunne mannen in de fabriek [opzoeken]⁽³⁾, tot het enkel einde [44] hun te vertellen dat deze, hun gebuur, des nachts zijne konijnen gestolen was en gene van de misdaad werd verdacht; Of⁽⁴⁾ wel, dat gene boer, [dronken zijnde,]⁽⁵⁾ zijn wijf geslagen had en die met hare kinderen op straat gejaagd. Dan hoorde Robert den ganschen dag geen ander gesprek meer in de fabriek. De in quaestie gebrachte personen werden op den rooster⁽⁶⁾ gekeerd, hun leven blootgelegd, hun verleden onderzocht, hun verwantschap besproken. En 't was voor de jongeling als een onophoudelijk verlagende weêrklank, een onafgebroken [froissement]⁽⁷⁾ tusschen zijne verfijnde gevoelens en de ruwheid van zijnen levenskring. Tegen dit alles had hij geene andere verwering dan het gezelschap zijner ouders of de eenzaamheid. Zijne ouders leefden zeer afgezonderd. Zij hadden slechts verre, schier nooit bezochte verwanten in de stad en op den buiten strekten hunne betrekkingen niet verder, dan tot eene wekelijksche vergadering⁽⁸⁾ - een⁽⁹⁾ kaartpartijtje -

(1) Toegevoegd met potlood in open ruimte.

(2) Toegevoegd met potlood in open ruimte.

(3) Boven, geschrapt: bezoeken

(4) Oorspr. verdacht, of

(5) Toegevoegd boven de regel.

(6) Hierna, geschrapt: gelegd,

(7) Toegevoegd met potlood in open ruimte.

(8) Hierna, geschrapt: met

(9) Oorspr. eene

[p. 91]

met Mevrouw Ducatillon, [eene nog jonge, vriendelijke doktersweduwe, die hunne naaste geburin was]⁽¹⁾.

[45] Van lieverlede leerde Robert de eenzaamheid verkiezen.

Van het steeds afgewisseld schouwspel der natuur omringd, en, behalve dit, niets aantreffende dat zijner aandacht waardig was, leerde hij aldra de natuur naleven en bestudeeren, kennen en beminnen. Het [werd]⁽²⁾ voor hem, als eene voortzetting zijner vroegere studiën, iets dat hem zijn voorgaande, zoozeer beminde leven herinnerde. Reeds van den eersten herfst, dien hij thuis overbracht, onderging hij diep den weemoedvollen en toch zachten indruk, welken dit heerlijk jaargetijde over het gansche landelijk leven verspreidt. De kalme reinheid der lucht; de boomen in hunne uiterste pracht getooid; de laatste heentrekkende zwaluwen; de laatste bloempjes, de laatste zonnestralen en dan de eerste rijmende nachten; 't gekraak der drooge bladeren onder den voetstap; het veld zich allengskens ontblootend; de gezichtseinder steeds groeiend en op het land die rust, die onuitsprekelijke najaarsrust, niets liet hem onverschillig. En, hoe nauwkeuriger [46] hij alles betrachtte, hoe meer hij ook in alles, tot in de nietigste dingen, een leven, eene reden van bestaan, een doel wist te ontdekken, door de natuur, als door eene algemeene macht, bevolen en beheerd.

In den beginne nochtans bezocht hij vaak zijne vrienden der stad, voelde hij de behoefte aan zijne vroegere betrekkingen gehecht te blijven. Doch, daar was hij aldra niet meer thuis zooals weleer; anderen⁽³⁾ hadden er zijne plaats vervangen; gebeurtenissen waren voorgevallen waarvan hij niet wist meê te spreken; vermaken werden ingericht, welke hij niet kon mededeelen. Op korten tijd voelde hij zich schier vreemdeling, daar waar hij steeds als een familielid was geweest.

Met droefheid bestatigde hij zulks, [doch]⁽⁴⁾ hij begreep dat het niet anders zijn kon en des te inniger zocht hij zijnen troost

(1) Onder de regel, ter vervanging van het geschrapte:
de jonge doktersweduwe en hunne naaste geburin. Van lieverlede leerde Robert de eenzaamheid verkiezen

(2) Over was heen geschreven.

(3) Oorspr. andere

(4) Boven, geschrapt: maar

[p. 92]

in de gemeenzaamheid met de natuur.

Het werd bij hem eene van lieverlede innemender drift. Maar na den ruwen winter, toen eene verrukkende lente aan alles een nieuw leven bracht; toen de boomen herbegonnen te bloeien; toen de vogels hunne nesten herbouwden; toen [47] hij zelf, onder den rechtstreekschen invloed der bevruchte aarde, [la sève de la vie]⁽¹⁾ in hem voelde opwellen, toen was het vooral dat zijne neiging tot bespiegeling met de natuur, in eene echte hartstocht overging.

Elke avond, als zijne bezigheden thuis gëeindigd waren, nam hij een boek onder den arm en trok te velde. In een eenzaam plekje, aan een hoekje woud, op den oever van het beekje, dat door zijns ouders tuin kronkelde, zat hij neêr en las of droomde. Alles wat rond hem bewoog of leefde had eene beduidenis voor hem, wekte gedachten in hem op. Somtijds, wanneer het zachte avondkoeltje door de loovers speelde, deed hij de oogen toe en droomde hij van eenzaam leven, alleen, in groote bosschen, waar nooit iemand te zien zou zijn; waar hij van jacht en vischvangst leven en in een hut van boomenstammen⁽²⁾ slapen zou. Andermalen, toen het verre Westen zich in zijne avondglorie waadde, liet hij zijne gedachten tot in de onbe- [48] kendste landen zweven; veronderstelde hij zich reizend, over zeeën en bergen; schiep hij zich tafereelen en denkbeelden voor oogen, hem door zijne phantasie in onnatuurlijke tooverkleuren voorgesteld. Uit alles wat hij zag, uit alles wat hij hoorde of voelde, wasemde voor hem iets poëtisch, iets ideaalsch en droomerigs, dat hem met geestdrift vervulde en hem gestadig van 's levens werkelijkheid afleidde.

Doch weldra oefende die neiging, door hare overdrevenheid zelve, eenen verderfelijken invloed op hem uit. Een zonderling gevoel van onrust begon zich van hem meester te maken. In 't midden der verrukking tot welke hem zijne gemeenzaamheid met de natuur stemde, onderging hij soms een⁽³⁾ kwellenden indruk van weemoed en krachteloosheid. Door zijne eenzaamheid tot gewoonlijk stilzwijgen veroordeeld, en van een anderen kant, door

(1) Toegevoegd met potlood in open ruimte.

(2) Hierna, geschrapt: leven

(3) Oorspr. eenen

[p. 93]

zijne gevoelens te zeer [oppressé]⁽¹⁾, had hij de zonderlinge gewoonte opgevat, in zijne wandelingen te velde, soms halfluid [49] met zich zelven te spreken; met een onzichtbaren geest, welken voor hem als de geest der natuur zelve was, zijne gedachten te verwisselen. Maar die gansche natuur was te grootsch, te oneindig voor hem; de poëzij die zij uitwasemde te onbepaald. En hij voelde een onweerstaanbaren drang om zijne hersenschim in eene werkelijkheid veranderd, zijn ideaal in zijn bereik gesteld en als het ware verpersoonlijkt te kunnen aanbidden.

(1) Toegevoegd met potlood in open ruimte.

7.

[50] In dergelijke gemoedsstemming zat hij op zekeren avond aan den boord van het beekje te droomen, toen hij eensklaps, als verschrikt uit zijne mijmering ontwaakte.

Een lief en blozend twintigjarig boerenmeisje stond voór hem. Zij hield eene koezweep in de hand, een mandeken onder den arm, en vroeg hem, met hijgende, onderbrokene [woorden]⁽²⁾ ... of hij zooeven... aldaar... geen jong vaarzeken... had zien vluchten?

Een jong vaarzeken!... Robert sprong schielijk recht en aanstaarde haar met eene menging van bewondering en twijfel, als begreep hij niet wat zij bedoelen wilde, of als ware hem heure verschijning veel aangelegener geweest, dan deze van het weggeloopen dier.

Wellicht meende de deerne, met het oog op de boerengewoonte, een jong meisje aan eene jonge koe te vergelijken, in 's jongmans [51] blik en woorden eene scherts te haren opzichte te zien; althans, zij keek lachend ten gronde en herhaalde, met eenen blos op de wangen:

Ik niet, zilde, maar ons vaarzeken, dat uit den meersch gebroken is en hier omtrent het woud moet zijn.

Robert, onthutst, ging juist antwoorden dat hij niets gehoord of niets gezien had en ook geenszins met haar had willen gekken,

(2) Boven, geschrapt: stem of

[p. 94]

toen driftige kreten: Ema! Ema! daar, in 't bosselken⁽¹⁾! in de nabijheid weêrgalmden, onmiddelijk gevolgd door de verschijning van twee jonge knapen, die met stokken in de hand, naar de aangeduide richting ijlden.

Emma en Robert liepen hen te gelijk achterna.

Zeer kalm, met den staart hare vliegen wegjagende, en 't hoofd over den grond gebukt, was de vaars bij den kant van het boschje aan 't grazen. Zij liet gedwee hare vervolgers komen, enkel, naarmate zij voorzichtig [52] naderden, wat krachtiger blazend, maar eensklaps, toen de afstand slechts van een paar meters meer was, sloeg zij de beide achterponten in de lucht, brulde akelig, en vluchtte met den staart omhoog, het woud in.

De anderen daarachter.

Het was eene echt vreeselijke jachtpartij. De koe, [een wit en ros gevlekte]⁽²⁾, die tochtig was en dreigde hoorndol te worden, liep dwars door kanten en struiken, met kop en staart in de lucht, van tijd tot tijd een muilsvol grazend, maar zoo gauw men haar naderde, met steeds verergerde woede grollende en wegspringend. Emma, de twee kleinen, aan kwade en grillige beesten gewend, liepen haar rusteloos na, volgden haar over landen en grachten, over struiken en meerschee, in⁽³⁾ de klaver, in 't koolzaad, waar zij met een [ganschen]⁽⁴⁾ reesem gele bloemen rond de horens uitkwam; wierpen zich zonder schromen voor hare voeten, poogden haar in eene touw te doen haperen en vallen; [53] terwijl Robert, door die woestheid ontsteld, van verre en onbehendig hielp, verschrikt als hij was, aan ieder oogenblik het lieve meisje of de twee jonge knapen door de horens gesteken of onder de voeten getrapt te zien. Hij liep mede nochtans, door het zicht van Emmatje, oprecht schoon met hare blozende wangen, hare schitterende oogen en verwarde blonde haren onweerstaanbaar aangelokt; door hare bewegingen begoocheld, in hare vlucht om zoo te zeggen meêgesleept, als ware het niet de dolle koe, maar zij zelve - de schoone, jonge vaars - welke hij achtervolgde.

Zij kregen haar toch eindelijk, de koe, en bonden haar de touw

(1) Boschje. [noot van de auteur]

(2) Toegevoegd boven de regel.

(3) Hierna, geschrapt: 't k

(4) Boven, geschrapt: heelen

[p. 95]

om hals en horens. Schielijk gedwee als een lam, ging zij thans vooruit, een laatste muilsvol klaver knauwend. Een der knapen hield haar [vast]⁽¹⁾ bij de touw, de andere bij haren staart en Emma, met de zweep, stapte er nevens. Robert [oogde]⁽²⁾ het schouw- [54] spel onbeweegbaar na. Het meisje keerde zich eens om en groette hem glimlachend, [als om hem te bedanken]⁽³⁾. En naarmate zij met hare koe, die nog [een deel]⁽⁴⁾ de[r] gele koolzaadranken rond de horens had en met de beide knapen, welke eensklaps een triomfeerend Alahoe! Alahoe! hadden aangeheven, in de avondschemering verdween, rees hem in tooverkleuren, onder den vorm eener verrukkende idylle, waarvan het lieve meisje de heldin en hij de gelukkige held was, zijn gansche ideaal van buitenleven, van landelijk geluk, vatbaar en verwezenlijkt voor oogen.

(1) Toegevoegd boven de regel.

(2) Boven, geschrapt: staarde

(3) Toegevoegd boven de regel.

(4) Vóór de regel toegevoegd; de r toegevoegd aan de

8.

[55] Aldus was het gekomen...

Eerst, eene dagelijksche wandeling voorbij hare deur, met eenen schuchteren blik door de vensters; dan, een eerste bezoek in de herberg - de eerste buitenherberg waar hij ooit den voet in zette, - en van lieverlede, eenen glimlach, een woord, eene handdruk, vader en broeders met bier getrakteerd, voor haar [ringen,]⁽⁵⁾ oorbellen, allerlei dingen gekocht, gansch het bedeesde en ridderlijke hof eener eerste liefde, met het welk zij aan andere hulden gewend, achterrug den spot dreef.

[En dan... weldra het lijden...]⁽⁶⁾.

Ach! hoeveel had hij er niet doorgebracht, in hare herberg, van die schitterende zomerzondagsachternoens, die iedereen naar buiten lokten en op welke hij daar uren lang, in 't midden der dwaze en grove gesprekken, in den stank van het bier, in de verstikking der berookte herbergzaal bleef zitten, om haar te zien en te hooren, om eens haar oog en haren glimlach te ontmoeten, om nu

(5) Toegevoegd boven de regel.

(6) Boven, geschrapt: En dan, weldra... het lijden...

[p. 96]

en dan, in [56] het voorbijgaan, een haastig woord [eene vluchtige handgreep,]⁽¹⁾ met haar te verwisselen! Hoe vaak had hij haar niet gevolgd, op die dorps of gehuchts kermissen, waar zij met eenen broeder of eene vriendin naartoetrok en waar zij, door baldadige boerenzonen omringd, gevierd en toegejuicht, het schaterlachen schier niet staakte; terwijl hij, dood jaloersch, van verre stond te kijken, of schuchter tot haar naderde, gansch blozend van schaamte, onder de bespottende blikken, welke hij op hem gevestigd voelde!...

En dan weldra de ontgoocheling, door zulke ontschikte, onmogelijke liefde, onvermijdbaar veroorzaakt... En hoe gemeener en platter zij werd, hoe verhevener en gevoeliger hij haar hebben wilde; hoe meer het ideaal verdween, hoe wanhopiger hij er zich aan vastkleefde, totdat eindelijk, het al te hevig gevoel van vernedering, van gekrenkte eigenwaarde en positieven walg, de scheuring had te weeg gebracht.

(1) Toegevoegd boven de regel.

10.

[57] Robert's tranen waren van lieverlede gestild, naarmate deze en andere herinneringen hem voor 't geheugen kwamen. 'T gevoel zijner gekwetste eigenliefde, was 't eenigste wat hem nog steeds deed lijden. Hij had de bank waarop hij nederzat verlaten en zwerfde heen en weêr tusschen de in nevelglans omhulde bloemperkjes.

Eene soort van woede woelde in zijn hart. Zijne jongste levenswijze, thans, in den aanval zijner gramschap, door het oog der ontgoocheling gezien, kwam hem als wanschapen voór en ontvlamde hem in haat tegen deze, die hij van zijne vernedering beschuldigde. Was het wel mogelijk dat hij, de jongeling van goeden huize, zich tot den dagelijkschen omgang en gemeenzaamheid, van zulke ruwe, onbeschaafde lieden had verlaagd? Dat hij, gelijk eenen slaaf verkleefd aan een ontaard en ongevoelig schepsel, die zijne zuivere liefde met bedrog en zijne verhevenste gevoelens met gek-

[p. 97]

kerij bëantwoordde, eerst nu den moed gevonden had, zich van haar [58] los te rukken?

Met koortsigen tred wandelde hij onophoudelijk voort en zijne gramschap, door zijne herinneringen aangehitst, ging tot een algemeenen haat van 't gansche buitenleven over. Hij vervloekte en verwenschte het. Hij balde er de vuist naartoe als naar eenen bepaalden vijand. Allerlei aanstootelijke tafereelen die hij er had bijgewoond; boeren gelijk dieren rondom schotels etende; schooiers op eene kostelooze braspartij [onthaald],⁽¹⁾ schier stervend onder tafel rollende, de kwaadsprekendheid onder geburen, de gansche domheid en bekrompenheid des dorpslevens rezen voór hem in tastbare vormen op en boezemden hem walg en afkeer in, voor wat hem een langen tijd, zoo verleidelijk en poëtisch geschenen had.

Zijn oog had zich in de richting der nabijstaande dorpshuizen gewend. De spitsche daken, door den maneglans beschenen, stompten zich scherp en helder op den donkerblauwen starrenhemel af. Alleen zijns vaders huis en een nog grooter, welk er niet [59] ver af stond, [- dit van Mevrouw Ducatillon, namelijk -]⁽²⁾ waren door hunne hoogte - een enkel lichtje, welk achter een der vensters van het groot huis brandde - uitgezonderd, in volkomene schaduw gehuld.

Roerloos en in gedachten weggezonken, aanstaarde Robert dat eenzaam lichtje.

Helaas! Helaas! Welk leven moest het er ook zijn, voor zij die daar zoo eenzaam woonde? Jong nog en schoon, in de stad⁽³⁾ geboren en grootgekweekt, op den buiten gehuwd, met eenen jongen dokter, die haar na een drietal jaren geluk, door den dood ontstolen werd. En thans alleen met haar jong dochtertje, [dat zelfs nog in de kostschool was]⁽⁴⁾, alleen en ontschikt op den buiten, zonder⁽⁵⁾ ander verzet dan het wekelijks kaartpartijtje met zijne ouders, zonder nog andere aanknooping met het leven der stad, dan, evenals bij hem het geval was, enkele verre, schier nooit bezochte verwanten.

(1) Toegevoegd boven de regel.

(2) Toegevoegd boven de regel.

(3) Hierna, geschrapt: opgekw

(4) Toegevoegd boven de regel.

(5) Hierna, geschrapt: nog

[p. 98]

Die gemeenzaamheid met zijn eigen lot, verre van hem te troosten, verergerde nog zijne gramschap en het gevoel zijner smart. Was het verdragelijk, dat iemand die er niet [60] toe genoodzaakt werd, zich vrijwillig tot het afschuwelijk buitenleven kwam veroordeelen? Moest men den buiten niet overlaten aan de boeren en aan deze die te dom zijn om elders te leven? Die herinnering aan zijn⁽¹⁾ eigen gedwongenen toestand, sneed hem vlijmend door het hart en deed hem inwendig den wil zijns⁽²⁾ ouders verwenschen. Hij vergeleek, in overdrevene evenredigheid, wat hij misschien zou geworden zijn, hadde hij zijne studiën mogen voortzetten met hetgeen hij thans was. En de eene smart de andere vernieuwend, herdacht en hervoelde hij nog eens al het lijden welk zijne eerste illusiën, zijne eerste en zuivere liefde vernietigd had; en, terwijl nieuwe, heete tranen overvloedig uit zijne oogen sprongen, viel hij krampachtig achterover op de bank en wenschte hij om dood te zijn.

Doch hij bedaarde weêr. Een zucht van opbeuring, als hadden hem die laatste tranen van een zwaar gewicht ontlast, [61] steeg uit het diepste zijner borst en eene zachte vermoeienis, soort van lauwhartigheid, maakte zich van hem meester, welke allengs uit zijn geheugen, de oorzaak zijner smart verwijderde. Zijn geest werd [ijdel]⁽³⁾, zijn lichaam zwak⁽⁴⁾; met onvrijwilligen wellust ademde hij den bedwelmenden honiggeur der bloemen in. Hij voelde als het ware de logge rust der loovers achter hem; hij hoorde beurtelings de krekels lispelen en zwijgen; het scheen hem, als hulde hem de trage mist die uit de aarde opsteeg in eene atmosfeer van phantasie en van geheim. En eensklaps, in die kalme heerlijkheid der zomernacht, in die stilte en die eenzaamheid, welke hem omringden, welde nog iets van zijn vroeger ideaal, iets van die onbepaalde, onoverwinbare begoocheling voor de natuur in hem weêr op en daalde, met een zacht gevoel van rust, nog een nieuwe sprankel hoop op toekomst, in zijn diep gefolterd hart.

[62] Hij stond recht, richtte bibberend de kraag van zijn licht bovenvest en trok, langsheen de kronkelende tuinwegels, naar huis.

(1) Oorspr. zijnen

(2) Oorspr. zijner

(3) Onder, geschrapt: ledig

(4) Hierna, geschrapt: Met

[p. 99]

Het sloeg middernacht op de kerk, toen hij de deur achter zich toegrendelde.

11.

[63] Emmatje, 't gelaat verhit, de mouwen⁽¹⁾ opgesloofd, de handen en armen tot aan de ellebogen⁽²⁾ glanzend van⁽³⁾ smeer, stond naast de slachter, in de keuken. Zij hadden daags te voren hun [vet]⁽⁴⁾ zwijn gedood en staken het thans in de kuip.

[De achtermiddag was stikkend geweest. Midden der kleine, lage keuken, waarin de dalende zon, vrij door het open venster, zonder stors⁽⁵⁾ noch gordijnen, blikte; lag, op de breede, platte tafel, het uitgëijdelde, gekruiste, gekuischte, gewasschen en reeds half gescheiden zwijn. Het hoofd was af, de ponten ingekort, het lijf, van binnen, als met roode en witte, [s' alternant]⁽⁶⁾ strepen oververfd. - Naast⁽⁷⁾ de tafel, op den zoogenoemden blok, lag, benevens een kapmes, plat en breed als eene spade, een hooge stapel ondereen te kappen vet en vleesch; kuipen⁽⁸⁾, schotels, teilen [traînaient]⁽⁹⁾ in het rond; lange reesems verschgemaakte worsten hingen aan de kepers; [en]⁽¹⁰⁾, op de brandende stoof⁽¹¹⁾, dampte, een walgelijken, onuitstaanbaren geur van vet en bloed, in de verstikkende keuken verspreidend, de kokende, eentonig ronkende ‘zopketel;]⁽¹²⁾

(1) Hierna, geschrapt: tot aan de ellebogen

(2) Hierna, geschrapt: met

(3) Hierna, geschrapt: 't vet

(4) Boven, geschrapt: vette

(5) Oorspr, storsen

(6) Toegevoegd met potlood in open ruimte.

(7) Oorspr. En naast

(8) Oorspr. kuipen, dan Kuipen; boven K onleesbare letter.

(9) Toegevoegd met potlood in open ruimte.

(10) Boven, geschrapt: terwijl

(11) Hierna, geschrapt: de kokende, eentonig ronkende ‘zopketel’

(12) De passage van De achtermiddag tot “zopketel” op links, ter vervanging van, geheel geschrapt:
De achtermiddag was stikkend geweest. In ['t midden]^1. der^2. kleine, lage keuken waarin^3. de dalende zon^4., vrij door [het open venster,]^5. zonder storsen noch gordijnen, blikte^6., lag, op [de]^7. breede, platte tafel, het^8. uitgëijdelde, [gekruiste]^9. gekuischte, gewasschen en reeds half gescheiden zwijn^10. terwijl, op de brandende stoof, de kokende [eentonig ronkende]^11. zopketel dampte, een walgelijken, onuitstaanbaren geur van vet en bloed, in de verstikkende [64] keuken verspreidend.

1. Toegevoegd boven de regel.

2. Oorspr. de

3. Oorspr. waar

4. Hierna, geschrapt: te

5. Boven, geschrapt: de ruiten

6. Hierna, geschrapt: stond de lage, platte taf

7. Boven, geschrapt: eene

8. Hierna, geschrapt: uitgëijl

9. Toegevoegd boven de regel.

10. Hierna drie geheel geschrapte regels:
Naast de tafel, op den zoogenoemden blok, lag een stapel ondereen te kappen [toegevoegd boven de regel: vet en] vleesch, met een mes ernevens, breed als eene spade;
Deze regels werden vervangen, op links, door een op zijn beurt geheel geschrapte alinea:
Het hoofd was af, de pooten ingekort, en naast de tafel, op den zoogenoemden blok, lag, benevens een kapmes, plat en breed als eene spade, een hooge stapel ondereen te kappen [hierna geschrapt: vetten] vet en vleesch. Kuipen, schotels, teilen, [ingevoegd met potlood in open ruimte:] trainaient langs alle kanten, [over twee in potlood geschreven regels heen:] in verwarring rond de keuken, lange reesems versch gemaakte worsten hingen aan de kepers;...

11. Toegevoegd met potlood in open ruimte.

[p. 100]

[64] [De slachter, een lang en mager longman, in 't blauw linnen gekleedt, met beenderig gelaat en langen neus, sneed met bebloedde hand de hespen uit. Emmatje, het voorhoofd parelend van zweet, was op den blok, het worstenvleesch beginnen kappen. En, gestadig, zonder een verstrooiden blik, zonder eene opmerking of eene klacht over de hitte en de stank van 't kokend vet, deden zij voort, hun werk, door het geklets van 't kapmes en 't geronk des ketels gerijthmeerd; terwijl, buiten, in de schuur, waar Sies en Leo, Emmatje's oudste broeders, dorschen, de korte, doffe vlegelslagen klonken, al door de gëopende schuurdeur eene trage, wemelende stofwolk naar buiten zendend.

Maar een zonderling geluid, eene soort van verdofde dierengebrul, deed haar het oog opslaan.

Wilt ge stil zijn, Irné⁽¹⁾, riep ze streng vermanend, een kwade blik al over des slachters schouder werpend.]⁽²⁾

(1) Irénée [Noot van de auteur].

(2) De passage van De slachter tot werpend geheel op links, ter vervanging van, geschrapt:
De slachter, een lang en mager longman, in^1. blauw linnen^2. gekleed, met beenderig gelaat en langen neus, sneed met bebloedde hand de hespen uit; Emmatje, het^3. was het worsten^4. vleesch^5.. En^6. Beiden deden zwijgend voort^7.. Het werk moest nog^8. denzelfden dag geëindigd zijn. Buiten, in het zwingelkot waren de twee oudste broeders aan 't zwingelen. Maar een zonderling geluid, eene soort van verdofde dierengebrul deed haar het oog opslaân.
Irné^9., sprak ze streng vermanend,^10. een^11. blik alover des slachters schouder^12. werpend^13., wilt ge stil zijn, stouterik!

1. Hierna, geschrapt: 't

2. Boven de regel toegevoegd.

3. Hierna, geschrapt: zweet van haar voorhoofd aan hare opgesloofde mouw afwrijvend,

4. Boven de regel toegevoegd.

5. Hierna, geschrapt: op den blok beginnen kappen.

6. Boven de regel toegevoegd.

7. Hierna, op links met een lus ingevoegd maar geschrapt: zonder eene opmerking over de hitte of den stank van 't kokend vet

8. Hierna, geschrapt: voór

9. Na, geschrapt: Irené. Na Irné nootcijfer 1. De noot zelf, Irénée, is geschrapt.

10. Hierna, geschrapt: met

11. Oorspr. eenen

12. Hierna, geschrapt: slagend

13. De bijzin een... werpend boven de regel toegevoegd.

[p. 101]

Ees Ma, ees⁽¹⁾, herhaalde⁽²⁾, op [akeligen]⁽³⁾ toon, de stem uit eenen hoek van 't keukentje.

Het was Emmatje's jongste broeder, de idioot, de zot, zooals men hem in het dorp noemde. Een akeling schepsel,⁽⁴⁾ zeer groot voor zijne achttien jaren, met⁽⁵⁾ een klein, misvormde hoofd⁽⁶⁾, onnoozele, half gesloten [65] oogjes⁽⁷⁾, open hangenden, gestadig kwijlenden mond. Hij [had, in plaats van manskleederen eenen langen, grauwen rok aan,]⁽⁸⁾ omdat hij alles onder hem vervuilde⁽⁹⁾; zijn arm, misvormde hoofd, zat onder eene bruine⁽¹⁰⁾, rond de⁽¹¹⁾ kin toegestrikte slaapmuts⁽¹²⁾, welke ook gansch zijn smalle voorhoofd en zijne ooren overdekte; en op zijn aangezicht, in zijne oogen, op zijne

(1) Vleesch Emma, vleesch. [noot 2 van de auteur].

(2) Hierna, geschrapt: de akelige stem

(3) Boven, geschrapt: hartscheurenden

(4) Hierna, geschrapt: groot van gesta

(5) Over maar heen.

(6) Hierna, geschrapt: met

(7) Hierna, geschrapt: met

(8) Boven, geschrapt: was met eenen rok gekleedt manskleederen op links toegevoegd, ter vervanging van het geschrapte: mansvolkskleêren

(9) Hierna, geschrapt: hij

(10) Hierna, geschrapt: en

(11) Oorspr. den

(12) Hierna, geschrapt: di

[p. 102]

handen, in de plooien van zijnen vuilen, bezoedelden rok [vlogen wemelden, krioelden ontelbare vliegen, die hij zelfs de macht niet scheen te hebben, te verjagen.

Ees Ma, Ees!]⁽¹⁾

Het meisje, ongeduldig en geprikkeld, nam eene handsvol [rauw]⁽²⁾ gekapte vleesch, [strooide]⁽³⁾ er [wat]⁽⁴⁾ peper en zout op, bracht het, zonder spreken aan den ongelukkige. Grollend van voldoening slikte deze het eten in.]⁽⁵⁾

Hij heeft honger, geloof ik, [lachte]⁽⁶⁾ de slachter, [zijne halstarrige stilte brekend en met eenen blik tot den idioot, 't half varken op de tafel omkeerend.]⁽⁷⁾.

[66] Het meisje had een langen zucht. Dat is nu reeds de zesde maal van dezen namiddag, antwoordde zij⁽⁸⁾. Indien wij hem moesten eten geven, telkenmale hij er vraagt, waren wij op een jaar tijds geruineerd.

[De slachter, zonder⁽⁹⁾ eene opmerking, kapte een breede rugstuk uit, gaf er twee⁽¹⁰⁾, platte, harde, pletsen op, wierp het van zich, op tafel. Maar na een oogenblik, met een guitigen glimlach⁽¹¹⁾ het meisje aanschouwend:

(1) De passage van vlogen tot Ees! op links, ter vervanging van, geheel geschrapt:
krioelden ontelbare^1., krioelende vliegen, die hij zelfs de moeite^2. niet nam van te verjagen.
Ees, Ma^3., ees!

1. Boven, geschrapt: zaten ontelbare

2. Daarboven, geschrapt: niet poogde

3. Boven, geschrapt: Ema

(2) Toegevoegd boven de regel.

(3) Boven, geschrapt: deed

(4) Boven, geschrapt: wat

(5) Grollend... eten in tussen de regels toegevoegd.

(6) Boven, geschrapt: sprak

(7) De passage zijne... omkeerend op links, ter vervanging van, geheel geschrapt:
't half varken^1. op de tafel omkeerend.
Och zwijg, antwoordde zij met eenen zucht, indien wij hem moesten eten geven telkenmale hij er vraagt, wij waren op een jaar tijds geruineerd

1. Boven, geschrapt: [onleesbaar] het zwijn

(8) Hierna, geschrapt: eindelijk

(9) Hierna, geschrapt: ond

(10) Hierna, geschrapt: platte, kletsen op harde

(11) Hierna, geschrapt: tot

[p. 103]

Wat ware dat, schertste hij; wij zouden eens Mijnheer Robert gaan spreken...

Rood van [saisissement]¹, maar, [zoodra]² met een gemaakten, luiden schaterlach, had zij minachtend opgekeken.

Mijnheer Robert! Ha! dat is waarlijk een goede! Daar zit ik oprecht sterk meê in... Sakerdeeke! 't is lange tijd, dat het met hem³ en mij gëeindigd is.

En waar zijn? sprak de slachter, ongeloovig; ditmaal zijn werk stakend.]⁴

[67] Van dat Waereghem's waar nog, antwoordde zij, eene zeer verspreide boerenscherts aanwendend.

Maar eensklaps staakte zij haar kappen, om de⁵ slachter, die achter heuren rug een mes gaan nemen was en haar, in het voorbijgaan, in⁶ de lenden wilde vatten, half lachend, half dreigend en⁷ met uitgesteken⁸ handen, te bezien:

Pooten thuis, tilde, of ik vet⁹ u in. En zij deed, met hare besmeerde handen, de beweging van zijn hoofd en aangezicht te overwrijven.

1 Toegevoegd met potlood in open ruimte.

2 Toegevoegd boven de regel.

3 Hierna, geschrapt: gë

4 De passage De slachter tot stakend geheel op links, ter vervanging van, geschrapt:
Een schalksche glimlach verscheen op 't gelaat van den slachter. O! grimde hij,^1. Emmatje [guitig aanschouwende],^2. dàt ware nog juist het ergste niet; wij zouden Mijnheer Robert eens gaan spreken...
Rood van [saisissement]^3., maar^4. met een^5. scherpen schaterlach had zij minachtend opgekeken.
Mijnheer Robert! Ha! dat is een goede! Daár ben ik oprecht sterk meê bezig.
'T is lange tijd dat het met mij en hem gëeindigd is.
En waar zijn? sprak de slachter ongeloovig.

1. Hierna, geschrapt: met eenen schuinschen blik tot

2. Boven de regel toegevoegd.

3. Toegevoegd met potlood boven, geschrapt: ontroering

4. Hierna, geschrapt: zoodra (boven de regel toegevoegd)

5. Oorspr. eene
Hierna, geschrapt: schimpende plooi op d minachtende plooi om den mond, keek zij op had zij opgekeken

5 Boven, geschrapt: die

6 Boven, geschrapt: om

7 Boven, geschrapt: te bezien

8 Hierna geschrapt onleesbare aanzet: ar [?]

9 Boven, geschrapt: smeer

[p. 104]

Hij veinsde verwondering, een dwazen glimlach op 't gelaat. Ik meende, aangezien het met den andere gedaan is, dat ik nu ook eens mijnen toer zou hebben, schertste hij.

Meenen ligt bij Kortrijk, schimpte zij hem in 't gelaat. [zonder zich overigens, ten minste, om⁽¹⁾ de beleedigende [allusion]⁽²⁾ die [zijne]⁽³⁾ woorden behelsden⁽⁴⁾, verontwaardigd te toonen.]⁽⁵⁾ En⁽⁶⁾, hem [ook geene]⁽⁷⁾ verdere aandacht⁽⁸⁾ verleenend⁽⁹⁾, herbegon zij haar [68] gelijk en verdapperde tek! tek! tek! op [den]⁽¹⁰⁾ vleeschblok. De slachter, van zijnen kant⁽¹¹⁾, zonder aan zijne mislukte liefdespoging eenig⁽¹²⁾ gevolg te geven, pletste [glimlachend]⁽¹³⁾ zijne karmenaden; - platte, breede slagen met het kapmes, die de tafel deden [dreunen]⁽¹⁴⁾; terwijl Irné, gedurende het spel⁽¹⁵⁾ tusschen⁽¹⁶⁾ zijne zuster en den slachter, als het ware met eene schim van rede bezield, thans weêr in den afgrond van zijn idiotismus was [gedompeld,]⁽¹⁷⁾ het hoofd over de borst [gezegen,]⁽¹⁸⁾ de oogschelen half toe, [een zwerm van vliegen rondom hem en]⁽¹⁹⁾ de maag ontsteld van al het vleesch, welk hij gëeten had. - En in de stikkende keuken, welke de [koppig]⁽²⁰⁾ ronkende ketel op stoof, onophoudelijk met zijne afkeerige uitwalmingen vervulde, hoorde men aldra niets anders meer dan het gerucht dier haastige, aanstootende bedrijvigheid, gemengd in het [verdofd]⁽²¹⁾ geklets der vlegels, [buit]en⁽²²⁾ in⁽²³⁾ de schuur.

(1) Boven, geschrapt: verontwaardigd te toonen over

(2) Toegevoegd met potlood in open ruimte.

(3) Naast, geschrapt: in haar tegensprekers

(4) Boven, geschrapt: lag

(5) De passage zonder... toonen op links toegevoegd.

(6) Hierna, geschrapt: ook zonder

(7) Boven de regel toegevoegd.

(8) Hierna, geschrapt: te

(9) Oorspr. verleenen

(10) Boven, geschrapt: haren

(11) Hierna, geschrapt: pletste daartusschen zijne karmenaden

(12) Oorspr. een verder

(13) Boven, geschrapt: daartusschen

(14) Boven, geschrapt: daveren

(15) Hierna, geschrapt: met

(16) Hierna, geschrapt: Emmatje en den slachter

(17) Boven, geschrapt: gevallen

(18) Boven, geschrapt: gezonken

(19) Boven de regel toegevoegd.

(20) Boven de regel toegevoegd.

(21) Boven de regel toegevoegd.

(22) Gedeeltelijk onleesbaar door gat in het handschrift.

(23) Hierna, geschrapt: het zwingelkot

[p. 105]

12.

[69] Emmatje was bijlange zoo gerust [niet]⁽¹⁾ in Robert⁽²⁾, dan zij het⁽³⁾ aan den slachter wel had doen gelooven. De echte waarheid, die zij wel verzweeg, was, dat zij verschrikkelijk begon verveeld te wezen, door Robert's langdurige afwezigheid. Sinds den zondag avond, inderdaad, - men was nu Donderdag - had zij hem in hare herberg niet teruggezien. Indien hij eens, in zijne gramschap, den moed gevonden had, voor goed met haar te scheiden!

Bij dat licht en oppervlakkig meisje, zoo prozaïsch van neiging en gevoelens als Robert verheven was, hadden de vurige liefdesverklaringen van den jongeling, eerst eene diepe ongeloovigheid, aldra eene omzichtige wantrouwigheid te weeg gebracht. [Immers,]⁽⁴⁾ was hij niet rijk en zij [ar]m⁽⁵⁾? Was hij niet een heer en zij een boeren-⁽⁶⁾ [70] meisje? Zonder meer⁽⁷⁾ aanmoedigingen dan deze welke zij aan alle jongelieden gaf, had zij hem in den eerste dus aanvaard. Maar⁽⁸⁾, van lieverlede, door zijne [assiduité]⁽⁹⁾ gevleid, en, door⁽¹⁰⁾ de [allerhande grove]⁽¹¹⁾ zinspelingen, die zij onophoudelijk, uit den mond van jaloersche boerenzonen, op hem en haar moest hooren, met den jongen heer [tenslotte]⁽¹²⁾ bezig, had zij [dezen]⁽¹³⁾ weldra met grootere belangstelling zien komen en hem eene zekere voorliefde betoond. Het was meer dan voldoende geweest om Robert's hoofd geheel op hol te brengen. Hij had de uitingen zijner liefde vermenigvuldigd; was iederen dag in hare herberg gekomen; had zich als haren eenigen en ernstigen en onveranderlijken minnaar aangesteld. Van toen af was een plan,

(1) Boven de regel toegevoegd.

(2) Hierna, geschrapt: niet

(3) Hierna, geschrapt: bij den slachter had geveinsd. De echte waarheid, die zij wel verzweeg

(4) Boven de regel toegevoegd.

(5) Gedeeltelijk onleesbaar.

(6) Oorspr. boerin?

(7) Oorspr. meerdere

(8) Oorspr. aanvaard, maar

(9) Toegevoegd met potlood in open ruimte. Hierna, geschrapt: verleid

(10) Hiervóór, voor de regel toegevoegd en geschrapt: hare gedachte

(11) Boven de regel toegevoegd.

(12) Boven de regel toegevoegd.

(13) Boven, geschrapt: hem eindelijk

[p. 106]

een [obsédant en weldra]⁽¹⁾ onverjaagbaar plan in haren geest beginnen rijpen. Indien hij haar [oprecht]⁽²⁾ zoozeer beminde, waarom zou hij haar dan niet huwen? En herinneringen, vergelijke[ni]ssen⁽³⁾ hadden [die begeerte nog aangehitst]⁽⁴⁾. Zou dat zoo [zel]dzaam⁽⁵⁾ zijn indien hij met haar trouwde? Had [71] [Baert,]⁽⁶⁾ de oude [rijke]⁽⁷⁾ secretaris [Mietje,]⁽⁸⁾ het meisje uit⁽⁹⁾ de ‘Floncke’ niet gehuwd? En [Basiel Scheppers,]⁽¹⁰⁾ de zoon van den bierbrouwer [Eele⁽¹¹⁾ Steene,]⁽¹²⁾, zijns vaders meid?

[Somtijds zag zij die twee, vroeger hare vriendinnen⁽¹³⁾, thans te hooggeleid om haar nog aan te trekken, met hare kinderen voorbijgaan. Er bestond dan te Lauwegem, onder dat slach van dames⁽¹⁴⁾, een groote trots, eene soort van [vulgaire]⁽¹⁵⁾ prijskamp, voor wie het rijkst en kostelijkst zijne kinderen aankleedde. En zulks was 't ideaal van Emmatje: eens, als ze met Robert DuBois getrouwd zou zijn, en kinderen zou hebben, deze zoo kostelijk en prachtig tooien, dat Mietje Floncke, en Eele Steene, en al de andere van hare soort, van jaloerscheid zouden opeten]⁽¹⁶⁾.

Het hoeft gezegd, dat hare ouders - hare moeder vooral - heur in zulke gedachten onderhielden. Inderdaad, baas Wieme, Emmatje's vader, was maar in een zeer slechte geldelijke toestand. De herberg, op dat afgelegen wijkje, had slechts volk des Zondags, of nu en dan een vreemdeling, die er [eens in de week]⁽¹⁷⁾ wat vertier⁽¹⁸⁾ kwam maken; en, aangaande het boerderijtje, dat zij er bij [deden]⁽¹⁹⁾, Och Heere! 't was een armoedje, een ‘roggebrood’

(1) Boven de regel toegevoegd: obsédant met potlood.

(2) Boven de regel toegevoegd.

(3) Gedeeltelijk onleesbaar door gat in het handschrift.

(4) Boven, geschrapt: haren geest bevangen

(5) Gedeeltelijk onleesbaar door gat in het handschift.

(6) Vóór de regel toegevoegd.

(7) Boven de regel toegevoegd.

(8) Boven de regel toegevoegd.

(9) Hierna, geschrapt: den

(10) Boven de regel toegevoegd.

(11) Elodie [noot 1 van de auteur].

(12) Boven de regel toegevoegd.

(13) Hierna, geschrapt: maar

(14) Hierna, geschrapt: eene soort van prijskamp

(15) Toegevoegd met potlood in open ruimte.

(16) De passage van Somtijds tot opeten geheel op links toegevoegd.

(17) Boven, geschrapt: nog

(18) Hierna, geschrapt: maakte en aangaande het boerderijtje

(19) Boven, geschrapt: uitoefenden

[p. 107]

dat zij enkel bleven uitoefenen om hunne zonen werk te geven. [Ja, maar en]⁽¹⁾ 't huisgezin was zwaar: vader en moeder; twee zonen, eene dochter en die⁽²⁾ idioot, die ongelukkige, zonder geslacht, welke gestadig voedsel noodig had en niets verdienen kon. [Ja]⁽³⁾, Ja, alzoo een huwelijk zou Welkom zijn. Emma en haar man, zouden op 't dorp wonen, [72] met de schoone fabriek voor bestaan; de zonen zouden ergens eenen stiel aangaan, vlas of beestenkoopen; en zij, de oude, zouden met [hunnen]⁽⁴⁾ idioot⁽⁵⁾ - die onuitroeibare boerentrots, welke te lande zooveel kleinen onder den voet helpt - eene groote paardenhoeve gaan bewonen.

Maar een argwaan had Emmatje hernomen, zoodra Robert naar geheime bijeenkomsten begon te verlangen. Zij voelde geenszins die noodwendigheid; en de gedachte, dat hij, niettegenstaande zijne [protestations]⁽⁶⁾ van zuivere liefde, toch [enkel]⁽⁷⁾ kwam om zich⁽⁸⁾ met haar te vermaken, was haar onverdraaglijk. [Hadde hij het, van den beginne af, op eenen toon van [libertinage]⁽⁹⁾ genomen met haar, zij zou wellicht, door den duur, aan zijne begeerte voldaan hebben; maar [nu,]⁽¹⁰⁾ na zijne herhaalde beloften, kwam het haar voór als een bedrog.]⁽¹¹⁾ Zij besloot er niet in toe te geven; [althans]⁽¹²⁾, voorzichtigheid[shalve]⁽¹³⁾ weigerde zij niet stelselmatig. Zij beloofde⁽¹⁴⁾, doch⁽¹⁵⁾ met de bepaalde [arrière-pensée]⁽¹⁶⁾, door allerlei uitvluchtsels, het volbrengen harer belofte [te]⁽¹⁷⁾ ontwijken.

(1) Ingevoegd op het einde van de regel, na, geschrapt: En

(2) Oorspr. dien

(3) Vóór de regel toegevoegd.

(4) Boven, geschrapt: den

(5) Hierna, geschrapt: op eene paardenhoeve gaan

(6) Toegevoegd met potlood in open ruimte.

(7) Boven de regel toegevoegd.

(8) Hierna, geschrapt: enkel

(9) Toegevoegd met potlood in open ruimte.

(10) Boven de regel toegevoegd.

(11) De passage van Hadde tot bedrog op links toegevoegd.

(12) Boven, geschrapt: maar uit

(13) Onder de regel toegevoegd.

(14) Hierna, geschrapt: zich

(15) Hierna, geheel geschrapt:
voorbehoudend door allerlei uitvluchtsels, de volbrenging harer belofte te ontwijken, schijnbaar zijne gevoelens deelend, maar in den grond maar

(16) Toegevoegd met potlood in open ruimte.

(17) Onleesbaar door gat in het handschrift.

[p. 108]

[73] Thans, onder het kappen van haar vleesch, dacht zij, dat zij misschien wel wat te streng was geweest. [Inderdaad, wat]⁽¹⁾ kon het haar hinderen, eens tot bij hem aan het kapelletje te gaan? Indien zij niet wilde, niet waar? kon hij haar toch niets kontrarie doen. En zij overdacht hoe vaak zij daar, in dat zelfde keukentje, half kwaad, half lachend, had moeten wegvluchten, voor⁽²⁾ jonge boeren welke, na een beduidelijk vertier half dronken, haar in al de hoeken van de herberg wilden pakken en omhelzen. Was zij daarom te slechter? Hadden zij iets gedaan dat zij met wilskracht niet hadde kunnen beletten?... Neen, zij was te dom... te simpel, geweest. Wie weet of hij nu nog ooit zou wederkomen...

Zij was tot aan de stoof gegaan om de schijf van den walgelijken ketel eens op te heffen en keerde weêr voór haren blok, [toen eensklaps, met geweld de deur openspringend en eenen walm van buitenfrischheid medebrengend, een groote, zwarte hond, rondom 't keukentje vloog, haastig, met een kort gesnuffel, de twee, drie grootste stukken vleesch inslikkend, welke in zijn bereik vielen.]⁽³⁾

[74] [Ah! gij milledjzu, riep de slachter, uit al zijne macht naar den hond schoppend.

Maar hij paste hem niet en nauwelijks had Emmatje⁽⁴⁾, op hare beurt, [hem]⁽⁵⁾ met den bezem weggejaagd⁽⁶⁾, toen Robert, zijn meester, plotseling voór haar, in 't deurgat stond.

Verbaasd, trok zij zich achteruit.

(1) Boven, geschrapt: Wat

(2) Hierna, geschrapt: boerenzonen

(3) De passage van toen eensklaps tot vielen is toegevoegd op links, ter vervanging van de eerste drie regels van een geheel geschrapte alinea (verder op de volgende bladzijde):
toen, [eensklaps,]^1. een groote, zwarte hond, haastig en een [walm]^2. van buitenfrischheid medebrengend, [met zijnen kop]^3. de [de]ur^4. [tusschen de herbergzaal en]^5. het keukentje

1. Boven de regel toegevoegd.

2. Toegevoegd met potlood in open ruimte.

3. Boven de regel toegevoegd.

4. Gedeeltelijk onleesbaar door gat in het handschrift.

5. Geschrapt en boven de regel vervangen door: van

(4) Hierna, geschrapt: hem

(5) Boven de regel toegevoegd.

(6) Oorspr. buitengejaagd; buiten geschrapt; weg toegevoegd vóór de regel.

[p. 109]

Dag Emmatje, hoe gaat 't? sprak hij zeer zacht en kalm en stak haar glimlachend de hand toe.

Hij zag er gansch frisch en levendig uit; zijn haar kort gesneden, in een licht zomerpak gekleedt, een glans van⁽¹⁾ vreugd en levenslust⁽²⁾ op het gelaat. Gapend, aanstaarde hem de slachter.

Onthutst, zonder zijne hand te aanvaarden, [was Emmatje voór 't deurgat blijven staan]⁽³⁾. O, ik kan niet, Mijnheer Robert⁽⁴⁾, sprak zij zeer blozend, zeer beschaamd, hare besmeerde [armen]⁽⁵⁾ toonend.

Waarom niet? loeg hij. Meent gij misschien dat ik vies ben van u? En met eene rasse, vroolijke beweging nam hij zelf hare vette, bezoedelde hand en drukte die heel natuurlijk in de zijne.

Een pintje bier, als 't u belieft, bestelde hij.]⁽⁶⁾

(1) Hierna, geschrapt: levenslu

(2) Hierna, geschrapt: in 't helder oog.

(3) Boven, geschrapt: bleef zij voór hem staan

(4) Hierna, geschrapt: sprak zij zeer
De tekst wordt hernomen na een open ruimte, waarin een (eerder geschrapte) invoeging die met een lus naar rechts verwijst.

(5) Boven, geschrapt: handen

(6) De passage van Ah tot bestelde hij toegevoegd op links, ter vervanging van het geheel geschrapte:
openstak en [binnengetreden,]^1. dadelijk het eerste [groot]^2. stuk vleesch inslikte welk in zijn bereik viel. Emmatje, [verschrikt,]^3. had [nauwelijks den tijd hem weg te schoppen]^4., toen Robert, zijn meester^5., op zijne^6. beurt, voór haar in 't deurgat stond.
Verbaasd trok zij [zich]^7. achteruit.
Dag Emmatje, sprak hij zeer zacht en kalm^8. en stak haar [glimlachend]^9. de hand toe.
O, Mijnheer Robert, ik kan niet, lachtte zij ook, zeer [blozend]^10. [zeer beschaamd,]^11. hare besmeerde handend toonend.
Waarom niet?^12. [Meent gij misschien]^13. dat ik^14. vies ben van u,^15. nam hij [zelf]^16. hare vette, bezoedelde hand en drukte die heel^17. natuurlijk in de zijne - Een pintje als 't u beliefd, bestelde hij.

1. Boven, geschrapt: maar

2. Boven de regel toegevoegd.

3. Boven de regel toegevoegd.

4. Boven, geschrapt: den tijd niet hem buiten te jagen hem buiten te jagen

5. Hierna, geschrapt: in 't deurgat vóór haar verscheen

6. Hierna, geschrapt: beurt in 't deurgat stond

7. Boven de regel toegevoegd.

8. Hierna, geschrapt: glimlachend

9. Boven, geschrapt: vriendelijk

10. Over rood heen geschreven.

11. Boven de regel toegevoegd.

12. Hierna, geschrapt: antwoordde hij. Boven antwoordde, eveneens geschrapt: vroeg

13. Boven, geschrapt: Gij meent toch zeker niet

14. Hierna, geschrapt: van u

15. Hierna, geschrapt: En hij zelf
Eveneens na van u, een geschrapte toevoeging op links: En, gansch zeer opgeruimd, [zeer apart geschrapt].

16. Boven de regel toegevoegd.

17. Over zeer heen geschreven.

[p. 110]

Emmatje⁽¹⁾, verbluft, trok in den kelder. Wat was dat nu met hem. Waarom die ongewone vreugd, die opgeruimdheid, als hij in zulke kwaadheid [van]⁽²⁾ haar gescheiden [was]⁽³⁾? Had hij wellicht een glas te veel gedronken? [Maar]⁽⁴⁾ neen, dit⁽⁵⁾ was zijne gewoonte niet. Wat dan? ...

[75] Zij [was]⁽⁶⁾ misnoegd zonder te weten waarom. Zij had hem liever vergramd zien terugkeeren zooals vroeger, soms. Zij⁽⁷⁾ voelde dat hij eensklaps, door zijne tegenwoordige houding, eene groote [supériorité]⁽⁸⁾ op haar had genomen. En wat haar nog meer vernederde, was die onaangename, aanstootelijke bezigheid, aan welke hij haar werkzaam vond. Bepaald zou hij zich gauw, met walg, uit de stikkende keuken verwijderen... Doch neen; - toen zij met zijn glas bier terug⁽⁹⁾ kwam, stond hij glimlachend, naast de tafel, met den slachter, over 't zwijn te praten... hoe zwaar het woeg, wanneer zij het gedood hadden; enz. enz...

Emmatje, stak hem, bedeesd schier, het glas toe⁽¹⁰⁾.

Merci sprak hij, verstrooid, en zonder naar heur op te kijken. Hij was⁽¹¹⁾ sussend tot bij Irénée genaderd, die door de inkomst van Mirammbô, den grooten, zwarten hond, uit [76] zijnen bewustloozen sluimer getrokken, verschrikt de handen opensperde, met doffe kreten: O Boe, O boe boe, O boe boe Iné opeten.

(1) Oorspr. Emmatje, Emmatje

(2) Boven, geschrapt: met

(3) Onleesbaar door gat in het handschrift.

(4) Onleesbaar door gat in het handschrift.

(5) Oorspr. dat

(6) Boven, geschrapt: voelde zich

(7) Hierna, geschrapt: beg

(8) Toegevoegd met potlood in open ruimte.

(9) Hierna, geschrapt: bij hem

(10) Hierna, geschrapt: Hij nam het haar haastig uit de hand, zonder haar te aanschouwen.

(11) Hierna, geschrapt: gerust

[p. 111]

Hij sprak hem aan gelijk een kind, [deed]⁽¹⁾ Mirammbô, die door den reuk van al dat vleesch verzot, onrustig heen en weêr liep, gedwee bij⁽²⁾ hem terugkomen om aan den idioot te toonen dat [deze]⁽³⁾ niet kwaadaardig was; en, ziende dat hij eindelijk verstilde, kwam hij op nieuw bij Emmatje en vroeg haar op eenen toon van belangvolle meedoogenheid, of Irénée wellicht zieker was dan naar gewoonte.

Emmatje begreep hoe langer, hoe minder[.]

Het was nochtans eenvoudig... Robert had zich, [na enkele dagen,]⁽⁴⁾ aan de gedachte van bepaald met haar af te breken, niet kunnen gewennen⁽⁵⁾. En in de onweerstaanbare drift die hem tot haar aantrok, was hij in weerwil van zich zelven [eene excuse]⁽⁶⁾ aan hare handelswijze tegen- [77] over hem beginnen zoeken. - Was hij⁽⁷⁾ het niet die eenigszins de schuld der scheuring was? Was het niet zeer natuurlijk, dat zij hem die gunst - des nachts bij haar alleen te zijn - niet wilde toestaan? Was die benauwdheid, die vrees van hem geen kenmerk harer deugd? En⁽⁸⁾ aldus, van lieverlede, was hij tot het besluit gekomen, dat hij [wellicht]⁽⁹⁾ de grootste plichtige was. Neen, waarlijk, hij had geene de minste redenen⁽¹⁰⁾ om boos te zijn op haar. Maar... dit gevoelde hij, [hunne]⁽¹¹⁾ genegenheid⁽¹²⁾, hunne wederzijdsche liefde, [moest]⁽¹³⁾ een anderen vorm, een nieuw karakter⁽¹⁴⁾ nemen. Eene zuivere, broederlijke genegenheid was het, die hem [voortaan]⁽¹⁵⁾ aan haar vereenigen moest. Geene vragen naar geheime bijeenkomsten meer,

(1) Boven, geschrapt: riep

(2) Hierna, geschrapt: zich

(3) Boven, geschrapt: hij

(4) Boven de regel toegevoegd.

(5) Hierna, geschrapt:
En zijn gedrag tegenover haar van nabij on
En in de zedelijke nooddruft welke hij gevoelde

(6) Toegevoegd met potlood in open ruimte.

(7) Hierna, geschrapt: ni

(8) Hierna, geschrapt: van

(9) Boven de regel toegevoegd.

(10) Boven, geschrapt: oorzaak

(11) Boven, geschrapt: dat zijne

(12) Hierna, geschrapt: dat

(13) Boven de regel toegevoegd.

(14) Hierna, geschrapt: moest

(15) Boven, geschrapt: en

[p. 112]

geene kussen in 't gedoken, geene verbodene, onmogelijke begeerten⁽¹⁾. Eene vriendenhandgreep, een broederlijk onderhoud, aldus moest het zijn, aldus en anders niet, kon het met hen blijven duren. Met die gedachten was hij weêrgekomen.

(1) Hierna, geschrapt: meer

13.

[78]⁽²⁾ Tot de verbazing en ongeloovigheid, tot de teleurstelling van Emmatje, hield en bleef hij het uithouden. Bijna elke avond, zooals vroeger en juist als of er niets tusschen hen ware gebeurd, kwam hij in den⁽³⁾ Hôret⁽⁴⁾, hare herberg, terug. [Hij zat daar [bij haar]⁽⁵⁾, vroolijk, lachend, met zijn glas bier voor hem, sprak of schertste over onverschillige zaken⁽⁶⁾, randde nooit... nooit het kapittel der liefde meer aan.]⁽⁷⁾ En hoe meer hij zijne nieuwe macht besefte, hoe meer hij den indruk gewaarwerd, welke zijne ongewone handelwijze op Emmatje uitoefende, hoe onafhankelijker en onbevangener hij van houding en manieren werd.

Emmatje, van haren kant, wist niet meer wat gedaan om haren invloed op hem, welken zij van dag tot dag voelde verminderen, terug te vatten. Hadde hij thans maar⁽⁸⁾ om eene geheime bijeenkomst gesmeekt, zij zou hem die niet geweigerd hebben. Maar neen, hij vroeg naar niets; [hij was gelukkig;]⁽⁹⁾ hij scheen alles te hebben wat hij kon verlangen, van 't oogenblik dat hij haar zag. - En 't was wel te vergeefs, dat zij hem thans, met hare [79] moeder [d'accord]⁽¹⁰⁾, allerlei gelegenheden gaf, van gansch alleen te zijn met haar, hij⁽¹¹⁾ hield zich steeds op eenen afstand, verliet zijne beleefde, conventioneel vriendelijke houding niet. Gedurende enkele dagen, had zij, maar te vergeefs, op hem gepruild. Was zij

(2) Bovenaan de pagina, geschrapt: Met die gedachten was hij w

(3) Oorspr. de
Hierna, geschrapt: Koornbloem, ha

(4) Noot 1 van de auteur: Vermoedelijk uit het Fransch: arrêt.

(5) Boven de regel toegevoegd.

(6) Hierna, geschrapt: over 't land, over 't vee of de oogst

(7) De passage van Hij zat tot meer aan op links toegevoegd.

(8) Hierna, geschrapt: naar

(9) Boven de regel toegevoegd.

(10) Toegevoegd met potlood in open ruimte.

(11) Hierna, geschrapt: verliet zijne

[p. 113]

ziek? Had zij droefheid, smart? Hij was daar steeds glimlachend,⁽¹⁾ met zijne zachte, zeemmuilige vragen, waarvan zij onder den heuschen vorm de [exaspérante]⁽²⁾ gemaaktheid voelde. Evenmin, was zij ditmaal in de ‘coquetterie’ geslaagd. Wanneer zij schertsend, met stralende oogen, in het midden van eenen kring boerenaanbidders stond, kwam hij bij en schertste vroolijk mede. Na enkele weken had zij de overtuiging, dat zij hem kwijt was en gewis kwijt zou blijven. [Op hare beurt, begon zij dan te lijden⁽³⁾. Vooral, de gedachte zijner onverschilligheid, was haar onuitstaanbaar. Zij voelde zich verlaagd, vernederd; en in h[are dépit]⁽⁴⁾ hadde zij graag alle [calcul]⁽⁵⁾ van kant gelaten, en hem nog [eens]⁽⁶⁾, zooals vroeger, verliefd en smeekend, voor hare voeten te zien]⁽⁷⁾.

Hadde zij⁽⁸⁾ in 't hart van Robert kunnen lezen!

Hij, voelde zijne zwakheid, de wankelbaarheid van zijn besluit, bij haar. Hij alleen had kunnen zeggen, hoe zijn hart klopte, wanneer hij de moeder opzettelijk [uit]⁽⁹⁾ de herbergzaal zag [80] vertrekken om hem met haar alleen te laten; hoe⁽¹⁰⁾ zijne armen trilden van lust om haar aan zijne borst te drukken; hoe zijne lippen beefden van bekoring om de hare te kussen; hoe soms een sluier [van vertige]⁽¹¹⁾ voor zijne oogen kwam, wanneer zij, onder het heen en weêr gaan binnen huize, in eene onbewuste coquetterie, haren rok een weinig opraapte om [hare]⁽¹²⁾ afvallende kous over de knie terug te trekken. Hij⁽¹³⁾ worstelde, hij vocht met de bekoring. Hij voelde, dat zijne geveinsde onverschilligheid, zijn

(1) Hierna, geschrapt: zacht,

(2) Toegevoegd met potlood in open ruimte.

(3) Hierna, geschrapt: Die gedachte

(4) Toegevoegd met potlood in open ruimte.

(5) Toegevoegd met potlood in open ruimte.

(6) Boven de regel toegevoegd.

(7) Hierna, geschrapt: nederzinken
De passage van Op hare beurt tot te zien geheel op links toegevoegd. De aanvulling gebeurde oorspronkelijk met potlood; de tekst werd erover heen geschreven met inkt.

(8) Hierna, geschrapt: van binnen

(9) Boven de regel toegevoegd.

(10) Hierna, geschrapt: zijn mond trilde van lust

(11) Boven de regel toegevoegd; vertige met potlood over onleesbaar woord heen.

(12) Boven, geschrapt: hare eene

(13) Oorspr. Maar hij
Maar geschrapt; H over h heen.

[p. 114]

eenigste wapen was, tegen een juk, waarvan hij slechts [den]⁽¹⁾ last besefte, sinds hij het [eens had]⁽²⁾ weten af te schudden⁽³⁾.

Doch hij verflauwde. Eene zonderlinge onrust maakte zich allengs van hem meester, deed hem bij dage met gefronste wenkbrauwen in zijnen tuin rondloopen⁽⁴⁾, joeg hem des nachts [slapeloos]⁽⁵⁾ uit zijn bed, [81] in 't veld, langs 't wegeltje naar den⁽⁶⁾ Hôret, alleenlijk maar om eens het huis te zien⁽⁷⁾, waar [hij wist, dat zij]⁽⁸⁾ achter de gesloten luiken⁽⁹⁾, lag te⁽¹⁰⁾ rusten⁽¹¹⁾. - Met kloppend hart, met opgehouden adem, kon hij daar staan⁽¹²⁾ zien en luisteren. Hij [kende de plaats,]⁽¹³⁾ waar Emmatje⁽¹⁴⁾ sliep. Al⁽¹⁵⁾ door eene reet van het venster, kon hij in het klein vertrek, waar steeds een lichtje brandde, eenen hoek van het ledekant⁽¹⁶⁾ ontwaren. [Eene heimvolle schemering omhulde⁽¹⁷⁾ 't lage plekje, alles was stil en rustend, hij]⁽¹⁸⁾ raadde aan eene hoogte van het deken, de plaats waar heure beenen lagen. Somtijds⁽¹⁹⁾ zelfs zag hij die bewegen en van plaats veranderen. En die enkele gedachte, dat enkele bewust zijn dat zij daar zoo dicht bij hem lag, slechts door een venstertje van hem gescheiden, ontstelde hem zoo hevig, dat hij moest vluchten, om aan de bekoring te weêrstaan, [82] daar even aan te kloppen.

(1) Ingevoegd met potlood.

(2) Boven de regel ingevoegd.

(3) Hierna, geschrapt: had

(4) Hierna, geschrapt: leidde hem aan de zonderlingste uren van den dag naar den Hôret;

(5) Boven de regel toegevoegd.

(6) Hierna, geschrapt: Hôret

(7) Hierna, geschrapt: de luiken toe, in slaap gedomp

(8) Boven de regel toegevoegd.

(9) Hierna, geschrapt: Emmatje

(10) Hierna, geschrapt: slapen

(11) Hierna, geschrapt:
En in die onrust die van dag tot dag toenam, besefte hij dat hij in eenen staat.

(12) Hierna, geschrapt: luis

(13) Boven, geschrapt: wist

(14) Oorspr. Emma

(15) Oorspr. sliep, al

(16) Hierna, geschrapt: zien

(17) Hierna, geschrapt: 't laag

(18) De passage van Eene heimvolle tot rustend, hij op links ingevoegd; vóór raadde, geschrapt: hij ried

(19) Oorspr. lagen, somtijds

1. Boven de regel toegevoegd.

2. Hierna, geschrapt: Ema zal gaan komen.

1. Boven, geschrapt: sprak

1. Toegevoegd met potlood.

2. Toegevoegd boven de regel.

1. Toegevoegd boven de regel.

2. Oorspr. de

3. Oorspr. waar

4. Hierna, geschrapt: te

5. Boven, geschrapt: de ruiten

6. Hierna, geschrapt: stond de lage, platte taf

7. Boven, geschrapt: eene

8. Hierna, geschrapt: uitgëijl

9. Toegevoegd boven de regel.

10. Hierna drie geheel geschrapte regels:
Naast de tafel, op den zoogenoemden blok, lag een stapel ondereen te kappen [toegevoegd boven de regel: vet en] vleesch, met een mes ernevens, breed als eene spade;
Deze regels werden vervangen, op links, door een op zijn beurt geheel geschrapte alinea:
Het hoofd was af, de pooten ingekort, en naast de tafel, op den zoogenoemden blok, lag, benevens een kapmes, plat en breed als eene spade, een hooge stapel ondereen te kappen [hierna geschrapt: vetten] vet en vleesch. Kuipen, schotels, teilen, [ingevoegd met potlood in open ruimte:] trainaient langs alle kanten, [over twee in potlood geschreven regels heen:] in verwarring rond de keuken, lange reesems versch gemaakte worsten hingen aan de kepers;...

11. Toegevoegd met potlood in open ruimte.

1. Hierna, geschrapt: 't

2. Boven de regel toegevoegd.

3. Hierna, geschrapt: zweet van haar voorhoofd aan hare opgesloofde mouw afwrijvend,

4. Boven de regel toegevoegd.

5. Hierna, geschrapt: op den blok beginnen kappen.

6. Boven de regel toegevoegd.

7. Hierna, op links met een lus ingevoegd maar geschrapt: zonder eene opmerking over de hitte of den stank van 't kokend vet

8. Hierna, geschrapt: voór

9. Na, geschrapt: Irené. Na Irné nootcijfer 1. De noot zelf, Irénée, is geschrapt.

10. Hierna, geschrapt: met

11. Oorspr. eenen

12. Hierna, geschrapt: slagend

13. De bijzin een... werpend boven de regel toegevoegd.

1. Boven, geschrapt: zaten ontelbare

2. Daarboven, geschrapt: niet poogde

3. Boven, geschrapt: Ema

1. Boven, geschrapt: [onleesbaar] het zwijn

1. Hierna, geschrapt: met eenen schuinschen blik tot

2. Boven de regel toegevoegd.

3. Toegevoegd met potlood boven, geschrapt: ontroering

4. Hierna, geschrapt: zoodra (boven de regel toegevoegd)

5. Oorspr. eene
Hierna, geschrapt: schimpende plooi op d minachtende plooi om den mond, keek zij op had zij opgekeken

1. Boven de regel toegevoegd.

2. Toegevoegd met potlood in open ruimte.

3. Boven de regel toegevoegd.

4. Gedeeltelijk onleesbaar door gat in het handschrift.

5. Geschrapt en boven de regel vervangen door: van

1. Boven, geschrapt: maar

2. Boven de regel toegevoegd.

3. Boven de regel toegevoegd.

4. Boven, geschrapt: den tijd niet hem buiten te jagen hem buiten te jagen

5. Hierna, geschrapt: in 't deurgat vóór haar verscheen

6. Hierna, geschrapt: beurt in 't deurgat stond

7. Boven de regel toegevoegd.

8. Hierna, geschrapt: glimlachend

9. Boven, geschrapt: vriendelijk

10. Over rood heen geschreven.

11. Boven de regel toegevoegd.

12. Hierna, geschrapt: antwoordde hij. Boven antwoordde, eveneens geschrapt: vroeg

13. Boven, geschrapt: Gij meent toch zeker niet

14. Hierna, geschrapt: van u

15. Hierna, geschrapt: En hij zelf
Eveneens na van u, een geschrapte toevoeging op links: En, gansch zeer opgeruimd, [zeer apart geschrapt].

16. Boven de regel toegevoegd.

17. Over zeer heen geschreven.