Mariken van Nieumeghen

[p. 89]

VII Hoe Emmeken ende Moenen na Antwerpen reisden, daer veel quaets doer hemlieden ghebuerde.

(D)oen Emmeken ende Moenen sommighe dagen tSherthogenbossche gheweest hadden, so reysden si nae Antwerpen, daer si corts quamen. Ende Moenen seyde tot Emmeken aldus.^{Proza VII}

 

Nu zijn wi tAntwerpen na u begheeren.

 

Nu willen wi triumpheren ende costelijc teeren!⁴⁴²

 

Gaen wi inden Boom om een pintken romenye(n).⁴⁴³

Emmeken

 

Inden Boom, segdi?

Moenen

 

Ja troost, daer suldi sien⁴⁴⁴

445

[C 4r] Alle die quistgoeykens die hem qualijc regieren,⁴⁴⁵

 

Alle die vroukens vanden leven, alle die putyeren⁴⁴⁶

 

Diet van tienen van vieren

 

Stellent int wilde.⁴⁴⁷

Proza VII corts: spoedig.

442 triumpheren: pret maken; costelijc teeren: royaal leven.

443 Inden Boom: zie Aantekeningen; romenyen: zoete Griekse wijn, genoemd naar de stad Napoli de Romania op Morea.

444 troost: liefje.

445 quistgoeykens: zij die hun goed verkwisten; die... regieren: zich slecht gedragen.

446 vroukens van den leven: lichte vrouwen; putyeren: hoerenjagers.

447 van tienen... stellen: er alles door lappen (over deze uitdrukking: Wolthuis, Duivelskunsten..., pp. 103-4 en R. Gaspar, ‘Bij een vers uit Mariken van Nieumeghen’ in Levende Talen 1956, pp. 136-8. Vgl. ook nog E.G.A. Galama, Twee zestiende-eeuwse spelen van de verlooren zoone door Robert Lawet, Utrecht/Nijmegen 1941, p. 298, aant. 65); int. wilde: onbezorgd.

[p. 90]

 

Boven sitten die borghers, beneden die ghilde⁴⁴⁸

 

Diet liever nemen dan gheven souden.⁴⁴⁹

Emmeken

450

Daer verhuech ic mi inne, als ick sulc leven scouwe.

 

Gheen dinck en es mi bequamere.⁴⁵¹

Moenen

 

Wi moeten daer noch drincken op die gulden camere,^452-453452

 

Eer dat wi scheyden, en ghijt begheert.⁴⁵³

 

Sit neder, troost. Ja, (e)en eerst, heer weert!⁴⁵⁴

455

Twer iammer versuerdet binnen den vate.⁴⁵⁵

Die cnape

 

Wat wijn belieft u, goet man?

Moenen

 

Een pintken garnaten⁴⁵⁶

 

Ende een pintken ypocras om mijn wijf,⁴⁵⁷

 

Ende een pintken romenien, die verwermet dlijf;⁴⁵⁸

 

Courage gheeft hi, al wa(e)rmen flou.⁴⁵⁹

448 die ghilde: (misschien: ghilden?) de vrolijke gezellen.

449 Diet liever...: zie Aantekeningen.

451 Gheen... bequamere: niets wat ik leuker vind.

452-453 Wi moeten daer...: zie Aantekeningen.

452 die gulden camere: kamer voor gilde-maaltijden of gildekamer.

453 en: indien.

454 een eerst: zie Aantekeningen.

455 Twer: het ware; cnape: bediende.

456 gatnaten: witte zoete wijn.

457 ypocras: naar Hippocrates genoemde kruidenwijn; om: voor.

458 romenien: zie v. 443.

459 courage: kracht.

[p. 91]

Die cnape

460

Dats emmer waer. Een eerst! Ou! Een eerst! Ou!^460-461460

 

Vanden besten, vanden besten, met volle kitten!⁴⁶¹

Een banck gheselle

 

Siet, Heinsone, watschoonder wijf compt ginder sitten!^462-487

Dander gheselle

 

Dats waer, ende wat leckerder druyt van eenen manne!⁴⁶³

Deen gheselle

 

Willen wier ons bi scicken met onser canne,

465

[C 4v] Ende hooren wi dat maer zijn meysen en es,⁴⁶⁵

 

Wi sullense hem nemen.

Dander gheselle

 

Hi moet tavont aent mes,

 

Want tes eenen leeliken loeten.⁴⁶⁷

460-461 Een eerst! Ou...: zie Aantekeningen.

460 emmer: beslist.

461 kitten: kannen; banckgheselle: drink-gezel.

462-487 Siet, Heinsone...: zie Aantekeningen.

463 lecker: blufferige, hovaardige, parmantige (ook: wellustig uitziende); druyt: kwant.

465 meysen: liefje (niet z'n vrouw: ook v. 469).

467 loeten: lomperd.

[p. 92]

(Deen gheselle)

 

Ende tvrouken en es niet om versoeten,⁴⁶⁸

 

Die es tavont mijn, eest maer sijn meysen.

470

Suldier niet toe helpen?⁴⁷⁰

Dander gheselle

 

Biden storten, ia ick, dat moechdi wel peysen,

 

Ende daer af minen voet biden uwen stellen.⁴⁷¹

 

God segene u, brasser!

Moenen

 

Comt drincken, ghesellen!⁴⁷²

Dander gheselle

 

Neen brasser, wi hebben vanden selven,⁴⁷³

 

Maer mogen wi hier bi u sitten?

Moenen

 

Ja ghi, al waert totten elven.⁴⁷⁴

475

Goet gheselscap en mach mi niet verleeden.⁴⁷⁵

Deen gheselle

 

Bi oerlove, waen sidi onder u beeden?⁴⁷⁶

468 en... versoeten: is allerliefst.

470 biden storten (stort, keel): krachtterm, vgl. v. 403.

471 minen... stellen: je terzijde staan.

472 brasser: drinkebroer.

473 vanden selven: van dezelfde wijn.

474 al waert totten elven: elf uur is een laat sluitingsuur: vgl. B.H.D. Hermesdorf, De herberg in de Nederlanden..., Assen 1957, pp. 159-161.

475 verleeden: verdrieten.

476 Bi oerlove: met uw verlof, als ik vragen mag; waen: vanwaar; onder u beeden: met u beiden.

[p. 93]

tekstkritische noten

Moenen

 

Vanden Bossche of uuter Meyerie.⁴⁷⁷

Emmeken

 

Moenen lief, en waert niet geometrie

 

Dat ic ons wiste te seggene int clare⁴⁷⁹

480

Hoe vele dropelen wijns dat in een canne ware?

Moenen

 

Jaet lief, hebdi die conste noch wel onthouwen?

 

[C 5r] Die conste leerde ick u ghisteren.

Emmeken

 

Dats waer, en trouwen,⁴⁸²

 

Logicam leerde ghi mi oeck daer naer,

 

Die hebbe ic ooc vaste.

Een gheselle vraechde Moenen

 

Brasser, wat seyt u vrouwe daer?⁴⁸⁴

485

Sousi wel weten te sommeren gheringhe⁴⁸⁵

 

Hoe veel dropelen wijns in dien pot ghinghe?

 

Van vreemder dinghen en hoordic noyt scriven.

481 A: onthouden.

477 Meyerie: streek daarrond.

479 int clare: duidelijk.

482 en trouwen: inderdaad.

484 vaste: te pakken, beet.

485 sommeren: uitrekenen; gheringhe: zomaar, gauw.

[p. 94]

tekstkritische noten

Moenen

 

Si soude noch al meer wonders bedriven!

 

Haers ghelijcke en saechdi nie binnen uwen levene.

490

Die vrije consten can si alle sevene,⁴⁹⁰

 

Astronomie ende geometrica,

 

Aristmetica, logica ende gramatica,

 

Musijcke ende rethorijcke, dalder houtste.⁴⁹³

 

Si soude derren staen teghen den alder stoutste⁴⁹⁴

495

Clerck die in Parijs oft in Loevene studeert.⁴⁹⁵

Dander gheselle

 

Goey brasser, ic bid u dat ghi haer consenteert

 

Dat wi van haer wat sien moghen oft hooren.

Deen gheselle

 

Ja doch, ic meet een paer winen te voren,⁴⁹⁸

 

Ende, biden rebben, wilt u yemant hinderen oft vercorten,⁴⁹⁹

500

Wi willen ons bloet voer u storten,

 

Ende ghi yewers aen onghenoechte gheraectet.⁵⁰¹

Moenen

 

Dat refereynken dat ghi ghisteren maectet

 

Doen wi ons noenmael deden te Hoochstraten,

 

[C 5v] Segt hem lieden datte.

489 (Leendertz, p. 299) A: Hacxs ghelijcke.
497 A: Dander gheselle.
498 A: ic weet.

490 e.v. vrije consten: vgl. v. 202 (astronomie in plaats van alchemie).

493 dalder houtste: zie Aantekeningen.

494 derren staen: het in een disputatio durven opnemen tegen.

495 clerck: student, geleerde; Parijs oft... Loevene: toen de beroemdste universiteiten in West-Europa.

498 meet... te voren: ik laat bij voorbaat al een paar glazen wijn vullen, ik trakteer met een paar glazen wijn.

499 biden rebben (ribben): krachtterm, vgl. v. 403; vercorten: te kort doen.

501 Ende: indien; yewers: ergens, op een of andere manier; onghenoechte: vgl. v. 426.

[p. 95]

Emmeken

 

Willes mi doch verlaten.⁵⁰⁴

505

In rethorijcken slacht ic al den slechten scolieren.⁵⁰⁵

 

Al soudic gheerne rethorijcke hantieren⁵⁰⁶

 

Om die seven vri consten daer met te vermeerene,⁵⁰⁷

 

Rethorijcke en is met crachte niet te leerene,^508508-513

 

Tes een conste die van selfs comen moet.

510

Alle dander consten, alsmen daer neersticheit toe doet,

 

Die zijn te leerene met sien, met wisene,⁵¹¹

 

Maer rethorijcke es boven al te prisene,

 

Tes een gave vanden Heylighen Gheeste.

 

Al vijndtmen menighe onbekende beeste⁵¹⁴

515

Diese versteken, tes grote smerte⁵¹⁵

 

Voer diese beminnen.

Dander gheselle

 

Ey, goey herte,

 

Moet u soe seer zijn ghebeden?

Deen gheselle

 

Segt ons doch yet, wi zijn te vreden⁵¹⁸

 

Met dat ghi cont, ey, om gheselscaps wille.⁵¹⁹

520

Ick sal oeck wat segghen.

504 willes... verlaten: stel mij daar toch vrij van.

505 slacht ic: ben ik als; slechten scolieren: simpele leerlingen.

506 hantieren: beoefenen.

507 om... vermeerene: om zo iets tot de (beoefening der) zeven vrije kunsten bij te dragen.

508 crachte: inspanning.

508-513 Rethorijcke en is...: zie Aantekeningen.

511 wisene: onderwijzen, voordoen.

514 onbekende: onkundige; beeste: lomperd.

515 versteken: verwerpen, verachten.

518 Segt: draag... voor.

519 om... wille: voor de gezelligheid.

[p. 96]

tekstkritische noten

Emmeken

 

Nu swijcht dan stille.

 

Na mijn beste sal u een duenken ghedaen zijn,⁵²¹

 

Want rethorijcke wilt ghehoort ende verstaen zijn.⁵²²

 

Dus en laet van couten gheen vermaen zijn.

 

 

 

O Rethorijcke, auctentijcke, conste lieflijcke,^524-555524

525

Ic claghe met wanhaghe, die di eerst maecte,⁵²⁵

 

Datmen di haet

 

[C 6r] Ende versmaet.

 

Den sinnen die u beminnen, vallet seer grieflijcke.⁵²⁷

 

Hem tfi, die di als dongheraecte⁵²⁸

 

Gheen gade en slaet.

 

Tfi, sulcken daet

530

Ick puer versmade.

 

Maer al eest scade

 

Ende leet hem alleene die dit aenhoren,

 

Doer donconstighe gaet die conste verloren.

 

 

 

Conste maect ionste, steltmen in een parable.⁵³³

 

Voer fabele houdic dat woert ende niet waer.

535

Laet daer een constenaer comen notable,⁵³⁵

 

Donable, van consten niet wetende een haer,⁵³⁶

 

Sal claer ghehoort zijn, hier ende over al (daer).⁵³⁷

527 A: grieffelijc.
537 Leendertz, p. 301.

521 sal u... ghedaen zijn: zal u wat ten gehore worden gebracht.

522 Want rethorijcke...: zie Aantekeningen.

524-555 : refrein: zie Aantekeningen.

524 auctentijcke: vermaarde, aanzienlijke.

525 wanhaghe: mishagen, verdriet; Ic... die di eerst maecte: ik, die u boven alles stelde... (vgl. Van Mierlo in VMA 1951, pp. 172-3). Zie Aantekeningen.

527 den sinnen: voor de geesten, mensen; grieflijcke: pijnlijk, smartelijk.

528 hem tfi (tfi: foei): schande over hem; als dongheraecte: (bijw.) plompweg.

533 maect ionste: doet (vreugdevolle) genegenheid ontstaan, maakt bemind; parable: spreekwoord, devies.

535 notable: voortreffelijk.

536 donable: de onbekwamen (vgl. v. 206).

537 claer: duidelijk.

[p. 97]

 

Welnaer sal dye constighe van armoeden versmoren.⁵³⁸

 

Vercoren es die loeftutere allet iaer.⁵³⁹

540

Maer emmer, al hebbens die selcke thoren,⁵⁴⁰

 

Doer donconstighe gaet die conste verloren.

 

 

 

Tfy alle botte, plompe, slechte sinnen,⁵⁴²

 

Die conste sout stellen in u verstant! Want⁵⁴³

 

Reyn conste sal elck met rechte minnen,⁵⁴⁴

545

Conste eerst ghemaect aen elcken cant, want⁵⁴⁵

 

Conste hout in weelden menich playsant lant.⁵⁴⁶

 

Eere gheschie hem allen die consten orboren.⁵⁴⁷

 

Tfy donconstighe die de const vander hant plant.⁵⁴⁸

 

Te dier causen stel ic den reghel van voren:⁵⁴⁹

550

Doer donconstighe gaet die conste verloren.

 

 

 

[C 6v] Princelijc wil ick tot consten keeren^551-553551

 

Ende nae mijn macht altoos consten leeren,

 

Want niemant en es metter consten gheboren,

 

Maer tes alle constenaers een verseeren⁵⁵⁴

555

Dat donconstige die consten so luttel eeren.

538 welnaer: haast; versmoren: omkomen.

539 loeftutere: loftuiter, vleier.

540 emmer: vooral; die selcke: menigeen; al hebbens... thoren: verdriet het.

542 slechte: simpele.

543 Die conste...: die meent van kunst verstand te hebben (dit hoeft nog niet, zoals meestal wordt verondersteld, te betekenen dat ze die ook willen beoefenen: ze matigen er zich wel een negatief oordeel over aan en dit in tegenstelling tot wat verwacht mag worden, want ‘reyn conste sal elck met rechte minnen’, v. 544; vgl. ook v. 548).

544 sal: behoort... te.

545 eerst ghemaect: op de eerste plaats (gesteld), hoogst verheven, bovenal (geacht); aen elcken cant: overal.

546 hout in weelden: verschaft (geestelijk) genot, doet wel varen; playsant: schoon. Zie Aantekeningen.

547 orboren: beoefenen.

548 vander hant plant: afwijst, verguist.

549 te dier causen: daarom; stel... voren: stel ik voorop; den reghel: de stokregel.

551-553 Princelijc wil ick...: zie Aantekeningen.

551 Princelijc: stereotiep begin voor de slotstrofe van een refrein, die oorspronkelijk een opdracht aan de prins van de kamer bevatte en daarom de titel ‘prince’ droeg of met een daarvan afgeleide term werd ingeleid.

554 verseeren: verdriet.

[p. 98]

tekstkritische noten

Om dit refereyn te horene, vergaederden veel lieden, dwelck Moen siende, toonde sijnen aert ende stichte daer selken roere datter een vanden geselscape doot ghesteken wert, ende diet dede den hals af geslaghen. Aldus woenden Emmeken ende Moenen tAntwerpen inden Guldenen Boom op die merct, daer daghelicx bi zijn toedoen veel moorden ende dootslaghen met meer ander quaets gheschiede, waer in hi hem zeer verblide, seggende tot hem selven aldus:^Proza

 

Wat wonder con ic bedriven!

 

Die helle sals, hope ick, becliven⁵⁵⁷

 

Wat profijts.

 

Regneeric hier noch een luttel tijts,

560

Daer salder noch meer haren mont in schieten.⁵⁶⁰

 

Twaer quaet dat wi dese herberghe lieten,

 

Want al dat int wilde leyt sinen tijt,⁵⁶²

 

. . . . . .

 

Tuysschers, vechters, onghetijdige puytieren,⁵⁶⁴

565

Coppelersen, camercatten of sulken dieren,⁵⁶⁵

 

Vandien vintmen hier altoos planteyt,⁵⁶⁶

 

Ende dats al volcxken daer mijn profijt aen leyt,

 

Dus moet ick mi hier in dit huys ontdraghen.⁵⁶⁸

 

Ick wil den weert terstont gaen vragen

570

Wat hi hebben wil van onser beyer cost.⁵⁷⁰

 

Lig icker thuys, soe mach ick na minen lost⁵⁷¹

564 Leendertz (p. 302) vulde in: Ende bi ongestadicheden soeckt sijn profijt.
569 A: naen vragen.

Proza roere: opschudding.

557 sals... becliven: zal erdoor verwerven (vgl. Mak in NTg. 48 (1955), p. 271).

560 mont: de mond van de hel, op het toneel en andere plastische voorstellingen dikwijls als een drakenmuil voorgesteld.

562 int wilde leyt: losbandig doorbrengt (vgl. v. 304).

564 Tuysschers: (kans)spelers, dobbelaars; onghetijdige: roekeloze; puytieren: zie v. 446.

565 camercatten: bijzitten; dieren: vrouwtjes.

566 planteyt: overvloed.

568 ontdraghen: ophouden.

570 van: voor.

571 na minen lost: naar hartelust.

[p. 99]

 

Altoos hier ontrent te mijnen ghere sijn,⁵⁷²

 

[D 1r] Ende alser wat schuylt in die weere sijn⁵⁷³

 

Om int verwaerde te stellen hier ende daer.⁵⁷⁴

575

Ick doer noch hondert dootsteken int iaer,

 

Soe crijcht Lucifer tsine int helsche estere⁵⁷⁶

 

. . . . .

 

Als een kijcpisse, dies staet mi elck te prijsene.⁵⁷⁸

 

Ick sal oock verloren schat weten te wisene,

580

Die sal ick oock weten te seggen iuyst.

 

Voort alle die saken die den mensce overgegaen sijn,⁵⁸¹

 

Die sal ick oock weten te seggen iuyst.

 

Mi sal volcx naeloopen meer dan duyst,⁵⁸³

 

Eer een maent, doer mijn practijke.⁵⁸⁴

585

Oock sal ick scats winnen sonder ghelijcke.

 

Mijn lief Emmeken en sal mi maer beminnen te bet.⁵⁸⁶

 

Ent mi die Opperste niet en belet,⁵⁸⁷

 

Ick sal, eer een iaer, meer dan duysent sielen verlacken,⁵⁸⁸

 

Maer alst hem belieft, so heb ick uut ghebacken.⁵⁸⁹

572 ontrent: in de buurt; ghere: begeren, wens.

573 schuylt: dreigt te gebeuren.

574 int verwaerde te stellen: verwarring te stichten.

576 (e)estere:: plantsoen, tuin.

578 kijcpisse: piskijker, wonderdokter; dies... prijsene: daarom zal ieder mij willen prijzen.

581 overgegaen: overkomen.

583 duyst: duizend.

584 practijke: list.

586 en sal...: zal er mij zoveel te meer om liefhebben.

587 Ent: indien het; zie Aantekeningen bij v. 159.

588 verlacken: strikken.

589 so... uutghebacken: dan heb ik uitgediend (volgens Maximilianus waarsch. met scatologische bijbetekenis: NTg. 44 (1951), p. 19).

577 Leendertz (p. 303) vulde in: Ick sal mi ghelaten als een bequaem meestere.