Madoc. Jaargang 2008

[p. 182]

Stukje bij beetje

titel

Stof zijt gij... Een deelinventarisatie van de reliekschat van de Oud-Katholieke Gertrudiskathedraal te Utrecht. (Clavis historische monografieën 21)

auteur

Anique C. de Kruijf

uitgever

Clavis Utrecht 2008

omvang

153 p.; 68 illustraties waarvan 41 in kleur

isbn

978-90-75616-09-5

prijs

€39,50

‘Van het kruis waaraan Christus is gestorven, zouden zoveel splinters en stukken bewaard zijn gebleven dat men er wel een huis van zou kunnen bouwen.’ Of deze bewering juist is, valt te betwijfelen. Ooit zou Maarten Luther dit in een preek beweerd hebben. Daarmee leverde de hervormer kritiek op de rooms-katholieke relikwieënverering. En sindsdien hebben tallozen deze uitspraak klakkeloos overgenomen, zonder bronvermelding, laat staan met een gefundeerde herberekening.

Nu is er in de Middeleeuwen nogal gesjoemeld met relieken. Dat Johannes de Doper meer dan een hoofd zou hebben gehad, is onbestaanbaar. En dat de heilige Agatha 180 tanden en kiezen zou hebben gehad, is onmogelijk, zelfs als de melktandjes worden meegeteld. De evangelist Lucas (2,21) vermeldt dat Jezus als jood besneden is. Maar meer dan twintig voorhuidjes is zelfs voor de Heer iets teveel van het goede. Vanaf de zestiende eeuw hebben vele protestanten zich vrolijk gemaakt over ‘Roomsche supersticiën’ als heiligen- en reliekenverering.

De laatste decennia zijn historici, letterkundigen, kunsthistorici, archeologen en godsdienstwetenschappers zich in toenemende mate gaan bezighouden met heiligen: hun legenden, relieken en verering. Een van de jongste loten aan die almaar dikker wordende stam is Stof zijt gij... van Anique de Kruijf. Uit de ondertitel (Een deelinventarisatie van de reliekschat van de Oud-Katholieke Gertrudiskathedraal te Utrecht) blijkt dat de schrijfster een heuse verzameling relieken heeft onderzocht. In de vorige jaargang van Madoc (21, 2007, 194-202) heeft ze daarvan al melding gemaakt.

Haar boek bestaat uit vier hoofdstukken, voorafgegaan door een inleiding en afgesloten met een conclusie. In de inleiding wordt volgens de methode ‘Grote stappen gauw thuis’ een summier overzicht gegeven van wat er de laatste jaren over relieken en reliekverering is verschenen. Het eerste hoofdstuk (Relieken in de Gertrudiskathedraal) beschrijft welke relieken het corpus van haar onderzoeksmateriaal vormen. Bij de wijding van de kathedraal in 1914 werden in het hoofdaltaar dozen vol relieken opgeborgen. Die relieken zijn tevoorschijn gehaald en beschreven. In het tweede hoofdstuk (Relieken in Utrecht) wordt niet alleen nagegaan welke relieken in de Middeleeuwen, dus vóór de Hervorming, in Utrechtse kerken aanwezig waren, maar ook door wie ze zijn verworven. Het derde hoofdstuk (Relieken op de vlucht) vertelt op welke wijze die relieken in veiligheid zijn gebracht en hoe ze uiteindelijk in de Oud-Katholieke Gertrudiskathedraal terecht zijn gekomen. In het vierde hoofdstuk (De geheimen van het altaar: relieken geïdentificeerd) wordt een groot aantal relieken

[p. 183]

nauwkeurig en uitvoerig beschreven. In de conclusie vat de schrijfster het voorafgaande bondig samen en geeft zij aan waar ze zich de komende vier jaar mee bezig wil gaan houden. Na deze negentig, overvloedig geïllustreerde bladzijden volgen (in zo'n vijftig pagina's) zeven bijlagen, 283 noten, literatuur, samenvattingen (in het Nederlands, Engels, Duits en Russisch) en een register.

Bij het eerste doorbladeren springt onmiddellijk in het oog dat dit boek prachtig is vormgegeven. Kleuren en zwart-wit afbeeldingen zijn van uitstekende kwaliteit. Bovendien beginnen alle hoofdstukken op een rechter bladzijde, en zo hoort het ook.

Jammer genoeg valt de tekstuele presentatie ietwat tegen. Dit boek draagt naar mijn smaak nog te veel sporen van een doctoraalscriptie. Dat zou men kunnen afleiden uit bovenstaande inhoudsopgave, maar vooral uit de schoolse opmerkingen aan het begin of eind van een hoofdstuk, zoals ‘In hoofdstuk [...] worden nu eerst [...] beschreven. Ook wordt weergegeven op welke manier [...] en wat men [...]’ (pagina 20).

Verder zijn er nog een hele serie kleinere oneffenheden aan te wijzen. Een enkel voorbeeld moet volstaan. In Bijlage III (Vita Cunera) wordt de tekst van een deel van een Middelnederlandse Cuneralegende geëditeerd, en wel dat deel dat handelt over Willibrordus' bemoeienis met de ‘canonisatie’ van de patrones van Rhenen. In de transciptie is de apostrof (') tot tweemaal toe niet herkend als een afkortingsteken voor ‘er’ (wed' & opd'). In een noot bij deze bijlage (nummer 264 op pagina 130) wordt over de bron van deze tekst het volgende meegedeeld: ‘Een druk van deze vita uit de vroege zestiende eeuw wordt bewaard in de Universiteitsbibliotheek van de Radboud Universiteit Nijmegen onder signatuur TBI Hum 16/754.’ Maar in noot 55 (pagina 124) wordt over dezelfde tekst gezegd: ‘De oudste bewaard gebleven publicatie van deze vita is in het bezit van de KB (signatuur: 228 E 66) en stamt uit de periode 1515-1516.’ Hier was de schrijfster haar kluts blijkbaar even kwijt. Het enige exemplaar van de post-incunabel bevindt zich in Den Haag, in de Koninklijke Bibliotheek. In 1902 heeft Uitgeverij Martinus Nijhoff een facsimile-editie van deze druk bezorgd. Een exemplaar van die laatste editie bevindt zich in de Nijmeegse UB en die heeft de schrijfster afgeschreven. Ze had zich overigens de moeite kunnen besparen, want in 1988 verscheen Dat leven van Kunera. Getranscribeerd, van annotaties en een inleiding voorzien door J. Combrink. Rhenen: Historische Vereniging Oudheidkamer Rhenen. (Historische Heuvelrug-Reeks 1).

Het is buitengewoon betreurenswaardig dat Stof zijt gij... door dergelijke slordigheden ontsierd wordt. Immers, de relieken uit de Sint-Gertrudiskathedraal verdienen het om onder het stof vandaan te worden gehaald. Het is de verdienste van Anique de Kruijf dat ze niet is blijven steken bij een dorre en droge opsomming. Ze heeft gepoogd de herkomst van de geïdentificeerde relieken te traceren. Om-

[p. 184]

dat de papiertjes waarin de botjes verpakt zijn, slechts vermelden van welke heilige ze afkomstig zijn, probeert ze met behulp van historische bronnen te achterhalen hoe deze spullen in het bisdom Utrecht terecht zijn gekomen. Gelukkig mag De Kruijf vier jaar verder werken ‘aan een uitgebreide inventarisatie en aan historisch contextonderzoek.’ Hopelijk weet ze stukje bij beetje de geheimen van deze relieken te ontdekken. Ik wens haar daarbij veel succes.

Ludo Jongen