Madoc. Jaargang 2008

[p. 178]

Veldeke verbeeld

titel

In de schaduw van de keizer. Hendrik van Veldeke en zijn tijd (1130-1230)

auteur

Jozef D. Janssens

uitgever

Walburg Pers Zutphen 2007

omvang

207 p.

isbn

978-90-5730-528-3

prijs

€29,95

Hendrik van Veldeke. Voor veel Vlamingen en Nederlanders is dat niet meer dan de naam van een plein of een vormingscentrum. Dat is een treurig lot voor een schrijver die als de pionier geldt van de Middelnederlandse én van de middeleeuwse Duitse letterkunde. Jef Janssens, voormalig hoogleraar Oudere Nederlandse Letterkunde aan de Universiteit van Brussel, verdiende zijn sporen als docent en publicist. Hij is bovenal een enthousiast verteller. In zijn boek In de schaduw van de keizer breekt hij een lans voor deze Limburgse dichter die aan de wieg stond van twee literaturen.

Over Hendrik van Veldeke weten we bijna niets. ‘Weinig zekerheden, veel vermoedens’, noemt Jef Janssens dan ook in zijn boek In de schaduw van de keizer het hoofdstuk dat gewijd is aan de biografie van Veldeke. Vermoedelijk was hij een geestelijke die rond het midden van de twaalfde eeuw in dienst was van de graven van Loon (Limburg) en die rond 1180-1190 in de Neuenburg in Thüringen verbleef. Misschien was hij aanwezig bij de imponerende hofdag van keizer Frederik Barbarossa in Mainz. De kern van het boek In de schaduw van de keizer wordt gevormd door drie hoofdstukken over de drie genres die Veldeke beoefende en die tot de belangrijkste van de twaalfde-eeuwse literatuur in de volkstaal behoren: het heiligenleven, met zijn Leven van Sint-Servaas, de antieke roman met zijn Eneas-roman, en de lyriek met een aantal strofen over de liefde. Met zijn Leven van Sint-Servaas schreef Hendrik van Veldeke omsteeks 1170 een geschiedenis over de heilige Servaas, die nog altijd geldt als de heilige bij uitstek van Maastricht. Het Servaasleven is tot het einde van de Middeleeuwen gelezen. Blijkens het aantal overgeleverde handschriften werd het in populariteit overtroffen door de Eneas-roman, het verhaal over de Romeinse held Eneas die koningin Dido te gronde richt, de mooie Lavinia verovert en Rome zal stichten. En tenslotte is Veldeke de dichter van een klein oeuvre gewijd aan hét onderwerp van de twaalfde eeuw: de hoofse liefde.

De hoofdstukken over Veldekes werk zijn ingebed in hoofdstukken over zijn sociaal-culturele omgeving en over de receptie van zijn werk. Nog in 1938 noemde koning Leopold III bij de onthulling van een beeld van de dichter als romantische speelman Veldeke ‘de oudste onzer Vlaamsche dichters’. Achteraf is het voor Noord-Nederlandse lezers niet makkelijk na te voelen wat voor klap in het gezicht het moet zijn geweest dat Veldeke op de Veldeke-molen werd aangeduid als ‘Vader der Nederlandsche dichters’. Want in die tijd was Vlaams in de verste verte niet hetzelfde als Nederlands. Het is een lange weg die in het boek In de schaduw van de keizer wordt afgelegd van Veldeke als Limburgse dichter tot Europeaan met Limburgse wortels.

[p. 179]

Wie over Veldeke schrijft, komt onvermijdelijk terecht in twee grote wetenschappelijke debatten, bekend als ‘het Veldeke-probleem’ en de ‘keizerlijke oriëntatie’ van Veldeke. ‘Het Veldeke-probleem’, schrijft Jef Janssens aan het slot van zijn boek, is ‘een non-probleem’ (p. 178). Maar voordat hij dat heeft kunnen besluiten, heeft hij de ins en outs van dit vraagstuk moeten uiteenzetten. Kern van het probleem is: schreef Veldeke zijn werk in de taal van zijn land van herkomst, het Limburgs, of in de taal van het gebied waar hij uiteindelijk verbleef, het Duits? Deze vraag is in de loop van het Veldeke-onderzoek verschillend beantwoord, afhankelijk van de herkomst en de visie van de wetenschappers die zich met Veldeke bezighielden. Al het werk van Veldeke is overgeleverd in latere Duitse handschriften; alleen van de Servaaslegende zijn fragmenten van een Limburgse versie van omstreeks 1200 bekend. Tussen 1947 en 1965 publiceerden de Duitse geleerden Theodor Frings en Gabriele Schieb het hele werk van Veldeke in een terugbewerking naar het Limburgs waarin hij volgens hen gedicht had. Het leverde hen grote waardering op, maar ook veel kritiek.

Het samenhangende probleem van de keizerlijke oriëntatie van Veldeke luidt: schreef Veldeke van meet af aan duidelijk voor een Staufische keizer, met name voor Frederik Barbarossa? In het verlengde daarvan: maakte Veldeke deel uit van de entourage rond de Duitse keizer en kende hij bijvoorbeeld dichters aan het keizerlijk hof persoonlijk? Hoogtepunt van de ‘keizerlijke’ voorstelling is dat Veldeke niet alleen aanwezig was op de beroemde hofdag van Mainz in 1184, waar Frederik gekroond werd; Veldeke zou er ook in dichterlijke wedijver met zijn collega's hebben gezongen, geschreven en gecomponeerd.

De keizerlijke Veldeke komt in bijna ieder hoofdstuk van Jef Janssens' boek weer aan de orde, en gaandeweg wordt de toon zonder meer positief: ja, Veldeke schreef voor de Staufische keizer; als Veldeke-onderzoeker bij uitstek Frank Willaert zegt dat het rumoer van een hofdag misschien niet de juiste omgeving voor verfijnde minnelyriek was, houdt hij vol: het kan toch zijn dat Veldeke er in de intiemere entourage van een kleinere heer optrad, bijvoorbeeld van een van de aanwezige graven van Loon? (p. 66) Daarmee wordt Veldeke nadrukkelijk in het beeld geschoven van een Europese dichter met Europese connecties. Zoals Jef Janssens het nog eens in een krachtig slotakkoord schrijft: ‘Veldeke was beslist niet de plaatselijke dichter van Spalbeek en omgeving [...] Hij was geen geïsoleerde eenzaat op een Limburgs eiland [...] maar een actieve bemiddelaar tussen de Duitse en Franse cultuur, iemand ook die eigenzinnig, maar met groot meesterschap, zijn kunst beoefende en diepe indruk maakte op zijn collega's in het Rijnland.’ Ofwel, zoals de titel van het laatste hoofdstuk programmatisch luidt: ‘Een Europese Limburger in de twaalfde eeuw.’

Terugschrijven naar het Limburgs is inmiddels voor het Veldeke-onderzoek geen gangbare praktijk meer, maar of Veldeke nu de

[p. 180]

‘keizerlijke dichter’ was waartoe Jef Janssens hem modelleert, is niet definitief vastgesteld. Met alle respect voor Jef Janssens' zwierige verteltrant: een keizerlijk prominentenconcert in Mainz, met Veldeke als een van de sterren die vanaf zijn prilste dichtersbegin streefde naar een positie als keizerlijk dichter is misschien toch wat veel van het goede.

In de schaduw van de keizer biedt een groots panorama van Veldeke en zijn tijd, is merendeels geschreven in een toegankelijke stijl en prachtig geïllustreerd. Bovendien worden lezers niet lastiggevallen met onzinnige voetnoten. Bij deze algemene lof zijn nog wel enkele kleinigheden op te merken. Iedereen die wel eens heeft geprobeerd te schrijven voor een ‘breed publiek’ weet dat dat lijkt op schieten met hagel op een mug. Niemand weet wat het grote publiek wil of kan. Er zijn valkuilen waar Jef Janssens gelukkig niet intrapt. Hij heeft, terecht, niet gemeend dat een breed publiek onpasselijk wordt van voetnoten of een bibliografie: de lezer van In de schaduw van de keizer krijgt beide. Bovendien slaat hij de lezers niet om de oren met jolige hedendaagse vergelijkingen (al loopt hij wat mij betreft met een opmerking dat boeken werden geroofd ‘in ware commandostijl’, enkele pagina's verderop ‘in ware guerillastijl’ (p. 94, 104) op de rand).

Het doseren van de eigen, noodzakelijkerwijs brede en gedetailleerde kennis, is permanent balanceren. Hoe breder het publiek, hoe minder je kwijt kunt. Af en toe raakt Jef Janssens verstrikt in zijn ongeremd enthousiasme om alles te vertellen wat hij weet. Dat leidt tot zinnen als de volgende: ‘De achtzijdige schacht van de [Servaas]sleutel verwijst naar de verlossing en de daaruit volgende boodschap voor de mens: de bekering (cf. de acht zaligsprekingen en de octagonale doopvonten): het ovale, nolle en opengewerkte handvat bevat een stam met symmetrische acanthusranken: dit motief refereert, zoals bij het balustradehekken in de paltskapel te Aken, direct aan de klassieke oudheid en meerbepaald aan het Romeinse imperium’ (p. 100). Dat is zelfs voor ingewijde mediëvisten onverteerbaar. Een soortgelijke overdosis wordt over de lezers uitgestort wanneer politieke verwikkelingen worden uiteengezet. Jef Jansssens probeert aan te tonen dat Veldeke vanaf het begin van zijn loopbaan een Duits publiek op het oog had, en in de entourage van de Staufenkeizers werkte. Blijkbaar is de voorstelling van een dichter ‘in de schaduw van de keizer’ hem zo dierbaar, dat hij dit idee met alle mogelijke middelen op het publiek probeert over te brengen. Desnoods door het publiek alweer een nieuwe keizerlijke connectie voor te schotelen.

Een tweede kanttekening betreft de bijschriften bij en beschrijvingen van afbeeldingen. Die afbeeldingen zijn prachtig, en het is een genoegen dat schrijver, uitgever en vormgever zich de moeite hebben getroost zoveel illustratiemateriaal in een boek op te nemen. Bovendien maken de afbeeldingen deel uit van het betoog. Toch mis ik hier af en toe het commentaar dat duidelijk maakt wat er te zien

[p. 181]

is. Bij de beschrijving van een Luiks evangeliarium wordt het beeld eenmaal verteld vanuit de beschouwer, eenmaal - zonder nadere aankondiging - vanuit de afbeelding, zodat links en rechts steeds weer van plaats verwisselen (p. 41). Zo'n ‘beeldblindheid’ treedt ook op als Jef Janssens een afbeelding beschrijft, waarin Maria tegen haar zoon spreekt in een tekstballon in spiegelschrift, alsof de letters letterlijk haar mond van rechts naar links (vanuit de toeschouwer gezien) verlaten. ‘Een vroege voorloper van het moderne stripverhaal met zijn tekstballonnetjes’, noemt hij deze afbeelding welgemoed (p. 93). Maar in moderne stripverhalen staan teksten toch gewoonlijk niet gespiegeld van rechts naar links geschreven? Wat moet de lezer denken als een afbeelding van Aeneas die het hoofd in zijn arm steunt, typerend heet voor een verliefde minnaar, maar een evangelist in dezelfde pose typerend voor een peinzende schrijver? Dat evangelisten geen minnaars zijn? En waarom Maria op een afbeelding waarop zij stijfjes een arm uitsteekt naar een kind, beschreven wordt als ‘teder reikend naar haar zoon’ is raadselachtig (p. 52). Het valt de auteur, geen kunsthistoricus, niet kwalijk te nemen dat hij niet alles weet over de afbeeldingen bij zijn betoog, maar juist daarom had een deskundig oog voor illustraties geen kwaad gekund.

Al met al zijn dit niet meer dan schoonheidsfoutjes in een heel mooi boek. Het eindigt met de vrome wens dat Veldeke nu eindelijk eens de aandacht zal krijgen die hem toekomt, en vooral dat de neerlandistiek zich eens met Veldeke zal bezighouden. Met een voorvechter als Jef Janssens moet de pionier van de middeleeuwse Nederlandse én Duitse letterkunde zich toch een plaats kunnen veroveren die verder gaat dan een leesmuur in de Peterseliesteeg in Hasselt (p. 31).

Clara Strijbosch