Madoc. Jaargang 2008

[p. 175]

Recensies

Een literatuurgeschiedenis als zinnespel

titel

Het gevleugelde woord. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1400-1650

auteur

Herman Pleij

uitgever

Bert Bakker

Amsterdam 2007

omvang

863 p.

isbn

978-90-351-3090-6

prijs

€49,95

‘Literatuur is overal’. Met dit intrigerende zinnetje opent Het gevleugelde woord, Herman Pleijs bijdrage aan de groots opgezette, zevendelige nieuwe geschiedenis van de Nederlandse Literatuur. Dat ‘overal’ dient in de eerste plaats in de stad te worden gesitueerd, die in de hier beschreven periode (1400-1560) het onbetwistbare middelpunt wordt van het Nederlandstalige literaire leven. Burgers in de stad gaven blijk van een ongekende honger naar teksten. Deze werden voorgedragen in de openbaarheid van pleinen, straten, kerken en begraafplaatsen of in de beslotenheid van burgerwoningen en vergaderplaatsen van het rijk ontwikkelde gemeenschapsleven; ze waren te lezen op en in gebouwen en op allerlei gebruiksvoorwerpen en werden verspreid in handschriften en in de producten van de zich volop ontwikkelende drukpers. Voor het schrijven en opvoeren en voordragen zorgden rondtrekkende beroepsacteurs en -zangers, drukkers, leden van schuttersgilden, wijkverenigingen en religieuze broederschappen en vooral de zich steeds meer soeverein manifesterende kamers van retorica. Het stedelijke literaire bedrijf maakte zich het oudere, van het ridderverhaal tot het heiligenleven, eigen, bedacht weer nieuwe genres en thema's en bracht in dit alles haar moraal, ambities en angsten tot uitdrukking.

De vijftiende- en zestiende-eeuwse stedelijke cultuur zoals deze in de Nederlandse literatuur van die tijd wordt weerspiegeld blijkt allesbehalve een herfsttij der Middeleeuwen te zijn geweest. Ze was het product van een dynamische gemeenschap die haar plaats tussen hemel en aarde steeds weer ter discussie stelde, zich daarbij almaar sterker op het heden en op het aardse ging richten en open stond voor de grote veranderingen van de vroegmoderne tijd. De ontdekkingsreizen van de zestiende eeuw werden beschreven in meerdere of mindere mate gefingeerde reisverslagen en de ideeën van het humanisme en de hervorming vonden in menig rederijker een enthousiaste aanhanger, wat in niet geringe mate tot hun verspreiding onder brede lagen van de Nederlandse bevolking heeft bijgedragen. Met de drukpers wou het aanvankelijk niet zo goed lukken, onder andere vanwege de afwachtende houding van de rederijkers. Na 1500 werd deze achterstand echter in ruime mate goedgemaakt met een stortvloed aan gedrukte tekstsoorten: kronieken, prozaromans, heiligenlevens, fabel, anekdoten- en novellenbundels, exempelverzamelingen, nieuwstij-

[p. 176]

dingen, liederen, al dan niet parodiërende almanakken en prognosticaties, rijmprenten en rederijkersspelen en -refreinen.

Het is voor de literatuurgeschiedschrijver beslist geen eenvoudige taak om deze veelheid en diversiteit op een overzichtelijke manier te presenteren. Bovendien moet hij werken met heterogeen en onvolledig bronnenmateriaal dat vaak meer suggereert dan het concreet aangeeft. Herman Pleij maakte het zichzelf extra moeilijk door bewust niet uit te gaan van afzonderlijke teksten en schrijvers. Middeleeuwse literatuur was, zo voert hij aan, immers vaak anoniem en teksten maakten meestal deel uit van grotere verzamelingen. Jammer genoeg komt de auteur niet echt tot een overtuigend alternatief voor het meer traditionele ordeningsprincipe dat hij afwijst. Zo deelde hij zijn materiaal nu eens in op basis van inhoudelijke motieven in de teksten (hoofdstukken 2, 5, 6, 14), dan van aanleidingen voor de productie ervan (3), van genre (4, 10), van manier van verspreiding (7, 11, 12, 13, 15) en van auteurs (8, 9). De chronologie wordt daarbij in grote lijnen gerespecteerd, al kijkt Pleij tegelijk bijzonder vaak vooruit en achteruit. Deze benadering brengt soms onvermoede verbanden aan de oppervlakte, zoals wanneer schelmenliteratuur, reisverslagen, nieuwstijdingen en novellen samen worden beschouwd in het licht van een toenemende interesse voor de actualiteit en voor wat elders gebeurde. Even vaak zorgt ze echter voor verwarrende overlappingen en voor versnippering in de presentatie van het materiaal. In plaats van een groot verhaal heeft Het gevleugelde woord dan ook iets van een opeenvolging van losse scènes. Net als in het zinnespel van de rederijkers is het daarbij aan de lezer om de samenhang te ontdekken.

Wanneer die lezer erin slaagt om bij de les te blijven, zal hij in dit derde deel van de nieuwe literatuurgeschiedenis echter veel ontdekken dat de aanschaf van het boek meer dan de moeite waard maakt. Zo schenkt Pleij uitgebreid aandacht aan de belangrijke rol van vrouwen en vooral van jongeren in het literaire bedrijf, groepen die in eerdere overzichten van de periode nauwelijks aan bod kwamen. Anna Bijns is weliswaar de enige bij naam bekende dichteres, maar het is niet onwaarschijnlijk dat ook andere van haar seksegenoten er een vergelijkbare activiteit op hebben nagehouden. Nogal wat van de anonieme refreinen bijvoorbeeld zouden heel goed door vrouwen geschreven kunnen zijn. Jongerengezelschappen lagen soms aan de basis van rederijkerskamers, terwijl er later wellicht speciale kamers voor jongeren hebben bestaan. Papgilden of door jongeren aangevoerde niet-erkende rederijkerskamers met een sterk wijkgebonden karakter leverden een belangrijke bijdrage aan de religieuze onlusten in het zestiende-eeuwse Antwerpen. Samen met vrouwen moeten jongeren ook het primaire doelpubliek hebben uitgemaakt van een groot deel van het vroege drukwerk. De talrijk overgeleverde boeken met amoureuze en ridderlijke stof vervulden mogelijk een didactische functie.

[p. 177]

Maar de meest fascinerende bladzijden in Het gevleugelde woord zijn die waarin de auteur het performatieve karakter van de rederijkersliteratuur behandelt. Het gaat hem daarbij niet enkel om de overgeleverde teksten als zodanig maar ook om de manier waarop ze tot leven werden gebracht: ‘[a]lles in een rederijkerstekst is afgestemd op verklanking’ (p. 337). Om de lezer een idee te geven van de redenen waarom toeschouwers van die tijd zo enthousiast waren over de kunst van de rederijkers gaat Pleij daarom uitgebreid in op de diverse effecten waarvan bij opvoeringen gebruik werd gemaakt, op het invoegen van muziek, zang en dans, de manier van voordragen van poëtische teksten als rondelen en refreinen (een soort ‘rappend’ zingzeggen), het gebruik van dummy's en automaten, het tonen van naakt op het podium en het betrekken van het publiek bij de voorstelling. Dit nauwkeurige zoeken naar sporen van opvoering leidt soms tot opmerkelijke conclusies. Zo suggereert de auteur dat enkele van de weinige teksten uit die periode die tot de canon van het Nederlandstalige drama zijn gaan behoren, namelijk de abele spelen en de Mariken van Nieumeghen, destijds niet als toneelstuk maar als poppenspel zijn opgevoerd.

Het zijn stellingen zoals deze die ervoor zorgen dat Het gevleugelde woord meer is dan een traditioneel overzicht. Net zoals in zijn eerdere boeken levert Pleij discussiestof die literatuurhistorici nog jarenlang zal bezighouden. Het bredere publiek heeft aan dit boek een soms wat onoverzichtelijke maar altijd met vuur geschreven inleiding in een van de meest fascinerende en levendige periodes uit de Nederlandse literatuurgeschiedenis.

Samuel Mareel