Madoc. Jaargang 2008

[p. 120]

Recensies

Alleen maar niet eenzaam

Verborgen vrouwen. Kluizenaressen in de middeleeuwse stad.

auteur

Anneke B. Mulder-Bakker

uitgever

Hilversum: Verloren, 2007

omvang

216p., geïll.

isbn

978-90-6550-996-3

prijs

€19, -

titel

Mi quam een schoon geluit in mijn oren. Het werk van Suster Bertken

redactie

José van Aelst, Fons van Buuren & Annemeike Tan

uitgever

Hilversum: Verloren, 2007

omvang

248 p., geïll.

isbn

978-90-6550-966-6

prijs

€19, -

Het valt niet mee om na enkele decennia van bloeiende vrouwenstudies nog een nieuwe groep van vrouwen te vinden wier levens en opvattingen onderbelicht zijn gebleven. Anneke Mulder-Bakker is daar toch wonderwel in geslaagd. Verborgen vrouwen vestigt terecht de aandacht op de middeleeuwse kluizenares. Volgens Mulder-Bakker had deze tot nu toe weinig bestudeerde religieuze leefwijze vooral een grote aantrekkingskracht op intelligente en krachtige vrouwen, die een duidelijk stempel wisten te drukken op hun omgeving. Het begrip ‘kluizenares’ is in dit verband paradoxaal. Spreken we over de mannelijke variant, de kluizenaar, dan denken we aan iemand die ver buiten de bewoonde wereld in volstrekte eenzaamheid boete doet voor zijn zonden of een leven van gebed leidt. De kluizenaressen daarentegen leefden weliswaar in afzondering, omdat hun leefruimte grotendeels tot hun kluis beperkt was, maar zeker niet in eenzaamheid. Hun kluizen werden doorgaans gemetseld in of aan een stadskerk, met een venster dat op het altaar was gericht, zodat de misvieringen intensief konden worden meebeleefd. Aan dat venster verschenen echter ook vele gelovigen, zo betoogt Mulder-Bakker, die de heilige kluizenares om raad vroegen over allerhande levensvragen. Zo konden de kluizenaressen vanuit hun zelfverkozen isolement toch een grote invloed op het geestelijk leven van hun stad uitoefenen.

In haar fraai vormgegeven boek Verborgen vrouwen beschrijft Mulder-Bakker de wederwaardigheden van vijf markante kluizenaressen uit de twaalfde tot en met de dertiende eeuw. Deze levensverhalen zijn doorschoten met ‘beeldverhalen’, waarin belangrijke iconografische motieven uit de wereld van de kluizenares worden besproken en getoond. De vijf behandelde kluizenaressen staan model voor de honderden lotgenoten die volgens Mulder-Bakker in de middeleeuwen hebben geleefd. Een onderbouwing voor die bewering, bijvoorbeeld in de vorm van een namenlijst, krijgen we in Verborgen vrouwen overigens niet. Dit Nederlandstalige boek is namelijk de populariserende versie van Mulder-Bakkers Lives of Anchoresses. The Rise of the Urban Recluse in Medieval Europe, dat in 2005 bij de University of Pennsylvania Press verscheen. In de inleiding van Verborgen vrouwen verwijst Mulder-Bakker dan ook naar dit boek voor de wetenschappelijke onderbouwing van haar betoog. Voetnoten bevat Verborgen vrouwen ook niet; alleen een beknopte literatuuropgave.

Het gebied tussen Brussel en Luik vormt de bakermat van de mid-

[p. 121]

deleeuwse stadskluizenares. Trouwens, de gehele religieuze vrouwenbeweging van de dertiende eeuw heeft daar haar oorsprong. Kroongetuigen in Verborgen vrouwen zijn toch wel Juliana van Cornillon (1192-1258) en Eva van Luik (ca 1210-na 1264), beiden afkomstig uit de Luikse regio. Het was Juliana die de aanzet gaf tot het inrichten van het Sacramentsfeest, gewijd aan het lichaam van Christus zoals dat in de geconsacreerde hostie aanwezig is. Zij had haar opleiding genoten in de leprozerie van Cornillon, waar ene Sapientia haar belangrijkste leermeesteres was. Juliana getuigde omstreeks 1210 dat zij een visioen had waarin een volle maan te zien was, waaruit als het ware een hap genomen was. De volle maan symboliseert de hostie en het was voor iedere droomduider duidelijk dat het ontbrekende stuk wees op iets dat incompleet was. Volgens Juliana ontbrak op de kerkelijke kalender namelijk een feest waarin het lichaam van Christus werd vereerd. Zij spande zich enorm in om een dergelijk feest geïntroduceerd te krijgen en ontwikkelde daarvoor ook een speciale liturgie. Hoewel zij belangrijke medestanders in hoge kerkelijke kringen voor haar idee wist te winnen, lukte het haar uiteindelijk niet om het feest geïntroduceerd te krijgen. Haar vriendin Eva, stadskluizenares aan de Sint-Maartenskerk in Luik, slaagde daar wel in, samen met een kring van hervormingsgezinde geestelijken. In 1264 - Juliana leefde toen al niet meer - was het zover en voerde paus Urbanus IV, in zijn jonge jaren werkzaam in Luik, het feest in.

Tegen Mulder-Bakkers these valt weinig in te brengen. In het voetspoor van een veel bredere religieuze vrouwenbeweging ontwikkelde zich het fenomeen van de stadskluizenares. En het valt op dat het krachtige figuren waren die voor deze (quasi) eenzame weg kozen - althans, die vijf vrouwen wier levens voor ons worden uitgetekend. Mulder-Bakker beschrijft met zichtbaar genoegen hoe deze kluizenaressen heersende conventies aan hun laars lappen en zich gaan bemoeien met aspecten van het (geestelijk) leven waar ze geacht werden zich buiten te houden. Daar zit misschien ook wel de achilleshiel van haar betoog. De identificatie met de protagonisten is vrij sterk en hun rol wordt zo te zien ook wel eens wat overdreven. Dat Juliana van Cornillon zo ongeveer in haar eentje een complete liturgie voor het Corpus Christifeest kan hebben ontwikkeld, lijkt mij vrij ongeloofwaardig. Ze moet hier toch substantiële hulp hebben gekregen van ontwikkelde clerici, die bereid waren hun ervaringen op liturgisch en theologisch gebied met haar te delen.

Onze nationale kluizenares, Suster Bertken of Bertha Jacobs (1426/27-1514), ontbreekt in Verborgen vrouwen niet helemaal, maar speelt er slechts een bijrol. Dat kan niet liggen aan haar betekenis voor Utrecht, de stad waar zij 57 jaar in een kluis aan de Buurkerk leefde. Toen ze overleed, liet de domdeken de klokken twee keer luiden, wat normaliter alleen gebeurde als er een kerkelijk prelaat werd betreurd. En in de eerste jaren na haar dood werden haar nagelaten

[p. 122]

geschriften driemaal gedrukt en verspreid, in de steden Utrecht, Leiden en Antwerpen. Ook Bertken was dus geliefd en beïnvloedde dus het geestelijk leven van haar stad.

Wie de werken van Suster Bertken wilde leren kennen, moest zich tot voor kort behelpen met verouderde edities of facsimiles. Daarom is de verschijning van Mi quam een schoon geluit in mijn oren. Het werk van Suster Bertken, een editieproject van drie Utrechtse mediëvisten, bijzonder welkom. De geschriften van de Utrechtse kluizenares zijn nu weer in moderne editie beschikbaar, die bovendien vergezeld gaat van een complete vertaling in eigentijds Nederlands. De editie/vertaling wordt voorafgegaan door een algemene inleiding, waarin de uitgevers flink wat nieuwe gegevens over Bertha Jacobs en haar werken bijeenbrengen. Ze plaatsen ook wat kritische vragen bij de authenticiteit van het oeuvre van Bertken. Het is al met al waarschijnlijk dat zij hier en daar bestaande bronnen, met name liederen, heeft gebruikt, maar de uitgevers kunnen hier vrijwel nergens definitieve uitspraken over doen.

Suster Bertken werd in het verleden vaak geassocieerd met de Moderne Devotie. De prior van het Utrechtse regulierenklooster, Dirk van Malsen, was bijvoorbeeld een van de houders van de sleutel van Bertha's kluis. Ook is meermaals aangenomen dat Bertha voor haar inkluizing tijdelijk in het Windesheimse vrouwenklooster Jeruzalem heeft geleefd, maar ook in deze nieuwe studie worden voor die verondersteling geen nieuwe argumenten aangedragen. Wel plaatsen de auteurs van Mi quam een schoon geluit in mijn oren Suster Bertken op een andere manier nadrukkelijk in de invloedssfeer van de Moderne Devotie. Zij wijzen er namelijk op dat de manier waarop Bertken haar overwegingen van het leven van Jezus opzet, geïnspireerd lijkt op de meditatie-instructies uit De spiritualibus ascensionibus van Gerard Zerbolt van Zutphen. Een spijkerhard bewijs dat Bertken dit werk kende, wordt echter niet geleverd. Het gebeurt maar al te vaak dat aspecten van het geestelijk leven die in algemene zin typerend zijn voor de vijftiende-eeuwse Nederlanden, onverkort aan de Moderne Devotie worden toegeschreven. Dat zou hier ook het geval kunnen zijn. Aangezien er geen rechtstreekse invloed van Zerbolt in Bertkens werken te vinden is, kunnen we net zo goed stellen dat de Utrechtse kluizenares haar meditatieve overwegingen schreef zoals men dat in haar tijd gewend was. In de talrijke instituten en geschriften van de Moderne Devotie gebeurde dat uiteraard net zo, maar dat wil niet zeggen dat deze manier van mediteren het exclusieve domein van deze hervormingsbeweging was.

Waarom zou Suster Bertken niet prominent figureren in Verborgen vrouwen, dat toch een op het Nederlandse taalgebied gerichte publicatie is? Ik denk dat Bertha Jacobs toch niet helemaal in het beeld past dat Anneke Mulder-Bakker van de middeleeuwse kluizenares heeft willen schetsen. Weliswaar is zij ook een vrouw die haar privébezit inzet om een kluis te laten bouwen en daarin zelfstandig een

[p. 123]

geestelijk leven te leiden en van daaruit contacten te houden met de stadsbevolking. Maar de geest waarin Suster Bertken leeft, is die van de Moderne Devotie, een van de instituties waarin de onstuimige vrouwelijke religiositeit uit de dertiende eeuw in de volgende eeuwen gekanaliseerd werd. Zij is niet te betrappen op een meer of minder rebelse houding, waarbij ze de heersende clericale opvattingen doorkruist. Toch zou het best eens kunnen dat Suster Bertken uiteindelijk meer representatief is voor de middeleeuwse stadskluizenares dan Juliana en Eva uit Luik.

Wybren Scheepsma