Madoc. Jaargang 2008

[p. 54]

What's in a name?

titel

De Bijbel voor leken. Studies over Petrus Naghel en de Historiebijbel van 1361

auteurs

Mikel Kors (inleiding: Geert H.M. Claassens)

uitgever

Encyclopédie Bénédictiné Leuven 2007 (distributie: Brepols, Turnhout)

omvang

XIX-208 p.+geïll.

isbn

978-2-5O3-52661-4

prijs

€ 50, -

What's in a name. That which we call a rose, by any other name would smell as sweet, zeggen we Shakespeare graag na, maar is dat nu echt wel zo? Blijkbaar niet voor Mikel Kors, die zijn studies over de Bijbelvertaler van 1360 bundelde, en Geert Claassens, de inleider van deze bundel. Nadat ze allebei met enige reserve Petrus Naghel, kartuizer te Herne, hebben aangewezen als mogelijk de persoon die schuilgaat onder de noodnaam ‘de Bijbelvertaler van 1360’ (p. XI, 30), spreken ze verder zonder meer over Petrus Naghel (vergelijk ook de ondertitel van de bundel).

Iemand die advocaat van de duivel wil spelen zal weinig moeite hebben om aan te tonen dat de identificatie met Petrus Naghel helemaal niet dwingend is en dat zelfs de plaatsing van de Bijbelvertaler in Herne nog niet zeker is. Kors verwijst voor de argumentatie van het laatste naar Theo Coun en voegt daaraan nog enig, slechts ondersteunend, bewijs toe (vgl. Theo Coun, De oudste Middelnederlandse vertaling van de Recula S. Benedicti (Hildesheim 1980) 214-220). Vergeten zijn blijkbaar de woorden waarmee Coun zijn betoog eindigde: ‘Dat hij een kartuizer te Herne was, is niet uitgesloten, maar blijft een hypothese’. Hetzelfde geldt nog eens te meer voor de identificatie van de Bijbelvertaler met de Hernse prior Petrus Naghel: niet uitgesloten, maar het blijft een hypothese. Naar mijn idee is het veel verstandiger om de vuistregel te hanteren: ‘bij twijfel: niet identificeren!’. De literatuurgeschiedenis wordt al genoeg belast door de moeilijke taak om te boude beweringen van voorgangers te weerleggen. Beter is het de zaak open te houden en te blijven spreken van de Bijbelvertaler van 1360 (of voor wie wil: de Bijbelvertaler van 1361, zie hieronder). Het onderzoek naar de Bijbelvertaler is steeds geplaagd door een tunnelvisie: eerst werden uitsluitend argumenten aangedragen voor de benedictijner abdij van Affligem, later alleen voor Herne, en nu uitsluitend voor Petrus Naghel. Van een systematisch onderzoek naar mogelijke andere lokaliseringen of identificaties blijkt niets.

Een andere benaming die Kors ter discussie stelt is Bijbelvertaling van 1360. Kors laat duidelijk zien dat de Bijbelvertaler eerst een afgerond project had voorgenomen om de verhalende delen van de Bijbel in twee partien te vertalen, die hij achtereenvolgens in 1360 en 1361 voltooide. Deze tweedelige historiebijbel moet duidelijk onderscheiden worden van de meer incidentele vertalingen van afzonderlijke bijbelboeken die de Bijbelvertaler in de daaropvolgen-

[p. 55]

de decennia heeft gemaakt op aandringen van de Brusselse patriciër Jan Taye. Kors stelt daarom voor het afgeronde eerste project te spreken van de Historiebijbel van 1361 (een naam die hij zonder nadere argumentatie verkiest boven de gebruikelijkere aanduiding Zuid-Nederlandse historiebijbel). Voor het totaalpakket van historiebijbel plus afzonderlijk vertaalde bijbelboeken moet dan een nieuw overkoepelend begrip gevonden worden, waarvoor Mikel Kors de suggestie van Geert Claassens overneemt en de naam ‘Hernse bijbel’ in gebruik neemt. Inderdaad is het een goed idee een systematisch onderscheid te maken tussen het incidenteel tot stand gekomen geheel van de bijbelvertaling en de afgeronde historiebijbel die daar deel van uitmaakt, maar de benaming voor het geheel is niet zo gelukkig. Allereerst is de lokalisering van de vertaler in Herne waarschijnlijk, maar niet zeker. Dit heeft ook te maken met de anonimiteit die de Bijbelvertaler (met succes) gezocht heeft en waaraan zowel Mikel Kors als Geert Claassens in zijn inleiding interessante beschouwingen koppelen. Die anonimiteit zou niet alleen verklaard moeten worden uit monastieke ootmoed, maar ook uit vrees voor vervolging. Volgens Kors verslechtert de situatie voor volkstalige religieuze literatuur in de tweede helft van de veertiende eeuw. Dit illustreert hij met een verwijzing naar een decreet van keizer Karel IV uit 1369, waarin hij de inquisitie opdraagt ketterse geschriften op te sporen en te vernietigen (p. 113-114, 144, 162). Was het nu werkelijk zo'n hachelijke onderneming om in die tijd de Bijbel te vertalen? Het lijkt er eerder op dat de tegenstanders een achterhoedegevecht leverden en dat de vertalers dit ook wisten. De Bijbelvertaler vermeldt in zijn prologen wel vrees voor kritiek en later zelfs het feit dat hij kritiek heeft gekregen, maar hij gaat toch door en vertaalt op sterk aandringen van Jan Taye enkele van de duistere profetische boeken van het Oude Testament, voor vertalers de moeilijkste en voor de leken de meest verboden boeken van alle bijbelboeken.

De vertaler blijft inderdaad anoniem, maar zijn Brusselse opdrachtgever, Jan Taye, helemaal niet. Liep die als opdrachtgever en bezitter van de bijbelvertaling dan niet nog meer gevaar dan iemand die priester is en monnik van een hoog aangeschreven, zeer strenge kloosterorde? Had Taye in dit verklaringsmodel niet meer dan de Bijbelvertaler behoefte aan anonimiteit? Ik houd het erop dat de religieuze literatuur in de volkstaal wel een punt van discussie was in die tijd, maar geen levensgevaarlijke onderneming tenzij men echt ketterse geschriften produceerde of bezat. De parochiegeestelijkheid, waaronder veel misstanden heersten, had veel redenen om iedereen die zich op hun terrein begaf en hen het brood uit de mond kon stoten, aan te vallen: rondtrekkende predikers en vertalers. De Bijbelvertaler richt zich ook expliciet tegen hen: ‘Maar helaas degenen die verplicht zijn dit aan het volk te leren en door hun voorbeeld te onderwijzen, die priesters (papen, een aanduiding

[p. 56]

die met name gebruikt wordt voor de parochiegeestelijkheid) die daartoe in de heilige Kerk aangesteld zijn en op kosten van de Kerk leven, zoals Sint Gregorius zegt, die bederven het volk met hun slechte voorbeeld en leiden het naar de verdoemenis.’ Vanwege de constellatie van anonimiteit en naamsbekendheid zou deze bijbel overigens beter de Brusselse dan de Hernse bijbel genoemd kunnen worden: de Brusselse bestemming is immers zekerder dan de Hernse afkomst.

Tot zover enkele belangrijke algemene punten van kritiek op dit waardevolle boek van Mikel Kors. Rest mij nog een beschrijving en een globaal oordeel. Het boek bundelt acht eerder gepubliceerde artikelen, die voor de gelegenheid bewerkt zijn, sommige minder, andere meer. De bijdragen zijn gegroepeerd rond de volgende onderwerpen: de identiteit van de Bijbelvertaler, de bijbelvertaling (omvang, techniek, overlevering, bronnen en voorbeelden) en de legitimiteit van het vertalen en lezen van religieuze literatuur in de volkstaal in de tweede helft van de veertiende eeuw. Het geheel wordt afgesloten met een nieuw hoofdstuk waarin de status quaestionis van het complete oeuvre van de Bijbelvertaler wordt beschreven. Er is veel gedaan, maar er is nog meer te doen. Het boek maakt duidelijk dat het post-doctorale project van Mikel Kors aan de Radboud Universiteit te Nijmegen alvast een grote bijdrage heeft geleverd aan de kennis van de Bijbelvertaler en zijn werk. Door de handzame bundeling krijgen Kors' verspreid gepubliceerde artikelen de plaats die ze verdienen. Ze nodigen uit tot lezing, overweging, discussie en tot voortzetting van het onderzoek rond deze grote, onbekende(?) gestalte uit de literatuurgeschiedenis.

Thom Mertens