Madoc. Jaargang 2008

[p. 50]

Volwaardig jubileumboek over een ‘veelzeggend incident’

titel

Verkochte vrijheid. Her Leerdamse stadsrecht van 1407

auteur

Antheun Janse

uitgever

Uitgeverij Verloren, Hilversum 2007

omvang

135 p. geïll. (deels in kleur)

isbn

978-90-6550-988-8

prijs

€ 15,-

Steden grijpen het (vermeende) jubileum van hun middeleeuwse stadsrechten tegenwoordig graag aan om een feestje te vieren. Vaak heeft een dergelijk feest de vorm van een ‘middeleeuwse’ markt, met demonstraties van oude ambachten, optredens van minstrelen en de mogelijkheid voor bezoekers om zich in een schandpaal te laten fotograferen. Het jubileum van het middeleeuwse stadsrecht biedt steden een mooie gelegenheid om hun ‘rijke historie’ te presenteren, zowel aan de eigen inwoners als aan de toeristen die op de festiviteiten afkomen. Ook in Leerdam is onlangs het jubileum van een middeleeuws stadsrecht uitgebreid gevierd. Onder de titel ‘600 jaar stadsrechten’ vierde het stadje aan de Linge dat het in 1407 een stadsrecht had ontvangen van de Hollandse graaf Willem VI.

Nu kan het recht op een feestje natuurlijk niemand ontzegd worden, maar de viering van het jubileum van het Leerdamse stadsrecht was vanuit historisch perspectief gezien toch ietwat merkwaardig. Het stadsrecht van 1407 was namelijk niet het eerste stedelijke privilege dat aan Leerdam was verleend. Al in 1382 schonken Otto van Arkel en diens zoon Jan stadsrechten aan Leerdam. In 2007 had Leerdam dus geen 600 jaar stadsrechten, maar al 625 jaar. Daarnaast was er nog een Leerdams stadsrecht uit 1428. Om duidelijkheid te krijgen in deze ingewikkelde stadsrechtenkwestie gaf de gemeente Leerdam historicus Antheun Janse opdracht onderzoek te doen naar de achtergrond van het stadsrecht van 1407. Dat onderzoek resulteerde in een vlot geschreven en informatief boekje over een stadsrecht dat in de woorden van de auteur slechts een ‘veelzeggend incident’ was en dat Leerdam weinig goeds heeft gebracht.

In Verkochte vrijheid plaatst Janse het Leerdamse stadsrecht van 1407 tegen de achtergrond van de Hoekse en Kabeljauwse twisten en de Arkelse oorlogen, een serie gewapende conflicten tussen de heren van Arkel en de Hollandse graaf Albrecht van Beieren en diens zoon en opvolger Willem VI (van Oostervant) over de zeggenschap over het grensgebied tussen Brabant, Gelre, Holland en Utrecht. Jan van Arkel was een belangrijke adviseur van graaf Albrecht en behoorde tot de Kabeljauwse factie. In 1401 raakte hij in conflict met Willem van Oostervant, die Hoeks was. Wat volgde was een ingewikkelde strijd met wisselende bondgenootschappen. Nadat Willem VI in de-

[p. 51]

Afb. 1 Leerdam in vogelvlucht, volgens een kaart van Jasper Adriaansz. uit 1549. De details van de stedelijke bebouwing zijn daarop niet accuraat weergegeven. Uit Janse, Verkochte vrijheid, omslagafbeelding.

cember 1404 zijn overleden vader als graaf van Henegouwen, Holland en Zeeland had opgevolgd, intensiveerde de strijd om de Arkelse steden en heerlijkheden. Eind 1406 sloot de zoon van Jan van Arkel, Willem, samen met enkele leden van de lokale elite uit Gorinchem en Leerdam in het geheim vrede met de nieuwe graaf. Het verraad van de ‘verloren zoon’ duurde echter niet lang. Uit vrees voor het feit dat zijn bondgenoten alleen uit eigen belang handelden en Gorinchem en Leerdam aan de Hollandse graaf zouden verkopen, verzoende Willem van Arkel zich in het voorjaar van 1407 weer met zijn vader. De verraden verraders sloten vervolgens een overeenkomst met de graaf. Het resultaat van deze overeenkomst was de inhuldiging van Willem VI in Gorinchem en Leerdam en de verlening van stadsrechten aan beide steden.

De inhoud van het stadsrecht van 1407 weerspiegelt de gespannen politieke verhoudingen in en rond het vroeg-vijftiende-eeuwse Leerdam, zo laat Janse in zijn uitgebreide analyse van de 26 bepalingen zien. In ruil voor zijn erkenning in Leerdam moest de graaf onder meer afzien van zijn recht op het benoemen van schepenen, het visrecht en veerrecht. Ondanks deze gunstige bepalingen, heeft

[p. 52]

Leerdam nooit echt van het stadsrecht van 1407 kunnen profiteren. De Arkelse oorlogen waren met de inhuldiging van Willem VI namelijk niet ten einde. Gorinchem kwam al spoedig weer in handen van Willem van Arkel, die ditmaal hulp kreeg van de hertog van Gelre. Ook de dood van Willem VI in 1417 bracht geen rust. Sterker nog, de politieke situatie werd nog ingewikkelder en chaotischer. Gorinchem en Leerdam raakten betrokken bij het conflict tussen Jacoba van Beieren en haar oom Jan van Beieren, die zich ongevraagd opwierp als voogd en opvolger van zijn nicht en de militaire druk op haar flink opvoerde. In 1419 tekenden de gebrouilleerde familieleden het Verdrag van Woudrichem waarbij Jan zijn grafelijke aspiraties opgaf, in ruil voor de zeggenschap over onder meer het Land van Arkel en de steden Gorinchem en Leerdam. Als vertegenwoordiger van Jan van Beieren in Leerdam werd Jan van Egmond, de schoonzoon van Jan van Arkel, aangesteld. Vermoedelijk werd op dat moment het stadsrecht van 1407, dat sterk anti-Arkel was, buiten werking gesteld. Na de dood van Jan van Beieren brak opnieuw de strijd over het Arkelse gebied los. Van de vier pretendenten wist uiteindelijk de oude Jan van Arkel zich in Leerdam te laten inhuldigen. Na Jan van Arkels dood verleende diens kleinzoon hertog Arnold van Gelre in 1428 stadsrechten aan Leerdam. Dit Gelderse stadsrecht was vrijwel identiek aan het stadsrecht van 1382 en maakte dat van 1407 definitief overbodig. Na deze derde stadsrechtverlening was Jan van Egmond, de vader van hertog Arnold, de feitelijke machthebber in en rond Leerdam. Zelfs Jacoba van Beieren en Filips de Goede slaagden er niet in hem opzij te schuiven. Pas in 1467 wist Karel de Stoute het gezag over Leerdam terug te krijgen van Willem van Egmond. Willems zoon Frederik had een goede relatie met Maximilaan van Oostenrijk en mocht zich vanaf 1494 heer van Leerdam noemen. Vier jaar later werd hij zelfs tot graaf van Leerdam en Buren verheven, wellicht als beloning voor financiële of militaire steun. Daarmee was Leerdam opnieuw een heerlijkheid, in handen van een heer van Arkel.

Zoals uit het bovenstaande blijkt, is de historische context van het Leerdamse stadsrecht van 1407 bijzonder ingewikkeld, om niet te zeggen chaotisch. Janse is er met Verkochte vrijheid echter in geslaagd deze context voor een breed publiek inzichtelijk te maken. Mede dankzij de vlotte schrijfstijl en prettig relativerende toon van de auteur is Verkochte vrijheid een zeer leesbaar boekje geworden dat niet alleen de specialisten op het gebied van middeleeuws stadsrecht zal weten te boeien, maar ook eenieder die zich interesseert voor de laatmiddeleeuwse politieke cultuur en het staatsvormingsproces in de noordelijke Nederlanden. Verkochte vrijheid is voornamelijk gebaseerd op literatuurstudie, aangevuld met de analyse van enkele primaire bronnen zoals oorkonden en rekeningen uit het archief van de Hollandse graven en de Nassause Domeinraad. De beschrijving van het verloop van de Arkelse oorlogen is verlevendigd met citaten

[p. 53]

uit de Arkelse kroniek en de kroniek van een Utrechtse anonymus. Dat het boekje op een breed publiek is gericht, blijkt onder meer uit het gebruik van eindnoten in plaats van de in academische publicaties gebruikelijke voetnoten en de toevoeging van een veertigtal illustraties. Als bijlage is de tekst van het stadsrecht van 1407 (in de editie uit Van Mieris' Groot Charterboek) en een vertaling toegevoegd. Helaas ontbreken de edities van de stadsrechten van 1382 en 1428, waardoor een onderlinge vergelijking van de Arkelse, Hollandse en Gelderse bepalingen niet mogelijk is. Ook is het jammer dat er aan het boekje geen kaart van het grensgebied tussen Brabant, Gelre, Holland en Utrecht in de vroege vijftiende eeuw is toegevoegd. Een ander punt van kritiek betreft het plaatsen van de genealogieën van de belangrijkste politieke hoofdrolspelers in het laatste hoofdstuk van het boekje. Het was beter geweest deze genealogieën in een aparte bijlage op te nemen.

Deze kleine kritiekpunten nemen niet weg dat Verkochte vrijheid een waardevolle toevoeging is aan de groeiende stroom studies naar de middeleeuwse stadsrechten van Nederlandse steden. Het stadsrecht van 1407 is voor de bestuurders en inwoners van Leerdam wellicht niet iets om trots op te zijn, het boekje van Janse over dit stadsrecht is dat zeker wel.

Vincent Robijn